Желдің геологиялық әрекеті. Желдің атқаратын геологиялық қызметі эолдық процестер (ескі грек аңыздары бойынша “Эол” — жел құдайы деген

Желдің атқаратын геологиялық қызметі эолдық процестер (ескі грек аңыздары бойынша “Эол” — жел құдайы деген мағынада) деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде тау жыныстары қажалып, бұзылады немесе үгіліске ұшырайды. Ал үгілу заттары желдің әсерінен (үрлеу күшіне) бір орыннан екінші бір орынға ұшып қонады. Желдің геологиялық әрекеті әр түрлі процестермен сипатталады.

Корразия (латын тілінде “корразио” — қажаймын деген мағынада) деп, жел айдап ұшырған ұсақ құм түйіршіктердің жер бетіндегі жар тастарды мүжіп, тау жыныстарына тигізетін механикалық әсерін айтады.

Дефляция (латын тілінде “дефлятцио” — үрлеу деген мағынада) деп, үгіліске ұшыраған борпылдақ жыныстардың ұсақ құм түйіршіктерінің (желдің үрлеу күшіне қарай) жаңа орынға ұшып-қонуын айтады. Ал желдің үрлеу күші, оның, жылдамдығымен анықталады.

Дефляциялық әрекет шөлді аймақтарда жиі байқалады. Дефляция жазық жерге қарағанда жел өтінде орналасқан белесті үстірттерде күшті дамиды. Мұндай әрекеттерге байланысты әр түрлі пішіндегі скульптура- лық бейнелер (саңырауқұлақ немесе бағана т. б. тәрізді) қалыптасады.

Сазды, құмды жыныстан құралған шөлді далалар мен шөлейт жерлерде дефляциялық шағын ойыстар жиі кездеседі. Олар желдің құйындап соғуынан пайда болады. Ауаның қозғалыс жылдамдығы артқан сайын желдің геологиялық әрекеті де күшейе түседі. Мысалы, ауаның

қозғалыс жылдамдығы 4,5 м/с — 6,5 м/с болған жағдайда, ірілігі 0,25 мм-ге дейінгі үгілу заттары қозғалысқа ұшырайды; 10—11 м/с болғанда ірілігі 0,5— 1 мм-лік түйіршіктер қозғалысқа араласады; 20—30 м/с-ке жеткенде 4 мм-лік кейде одан да ірі кесек бөлшектер домалай қозғалып, орын ауыстырады; жел жылдамдығы 30 м/с немесе одан да жоғары болған кездері ағаштар тамырымен қопарылып жатады, ал 50—80 м/с жылдамдықпен қозғалған

кездері апатты жағдайға ұшыратады. Жел дауыл боп соққанда үгілу заттарының зор массасы шаң-тозаңдар түрінде ауаға көтеріліп, алыс жерлерге көшіп қонады. Бұл әрекеттердің жиі байқалатын орындары — құрғақ және ыстық климаттық аймақтар. Сонымен қатар өсімдік өспейтін жалаңаш тасты тау-жоталары, өзендер мен теңіз жағалауы болып саналады. Коррозия мен дефляциялық процестер бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бұл процестердін, нәтижесінде жер бедері әр түрлі пішінде қалыптасады. Мысалы, мұнара, бағана, саңырауқұлақ, сүйіртас, сандықтас секілді

пішіндер жиі кездеседі. Кейде олардың сыртқы көрінісі адамның немесе жануарлардың кескініне ұқсас болып келеді.

Бедердің дұрыс пішіндері берік жыныстардың арасында, ал бұрыс пішінді бедер түрлері жұмсақ, борпылдақ жыныстар арасында жиі байқалады.

Желдің тасымалдау әрекеті нәтижесінде ірілігі 1 мм-ге дейінгі құм және шаң-тозаң түріндегі үгілу заттары басқа орындарға ұшып-қонады. Ал үгілу заттарының бұдан ірілеу бөлшектері тек дауылды жел соққанда ғана орын

ауыстырып, көшіп-қонуы мүмкін. Жел үрлеген үгілу заттары жер бетімен домалай қозғалады, ал ауа қабатына ұшып көтерілген жағдайда желдің соғу бағытына қарай қозғалады. Мысалы, Африка шөлдерінің шаң-тозаңы Атлант мұхитының жағалауларына дейін (2100—2500 км-ге дейін) көшіп-қонады; Оңтүстіктен соққан жел Сахараның шаң-тозаңын Италияға, кейде Германия жеріне дейін жеткізетіндігі белгілі. Сонымен, эолдық шөгінділер осылайша да жиналады.

Желдің аккумуляциялық қызметіне байланысты құмды шөгінділер бір орынға жиылып өзіндік бедер пішіндері қалыптасады. Олар жылжымалы (дюналар, бархандар) және бекіген (қырқалы, төбешікті) құм шоғырлары түрінде жиі кездеседі.

Жылжымалы құм шоғырлары (өсімдік тамырлары арқылы бекімегендіктен) сусымалы келеді. Олар қатты жел соққанда оп-оңай қозғалып көшіп-қонады, әр түрлі дыбыс шығарады.

Дюналар желдің құмды үйіре суырып үрлеу әрекеттеріне байланысты жер бедерінің ойлы-қырлы аудандарында белгілі бір тосқауылдарға тіреліп, немесе өзендер мен көлдердің және теңіздердін, жағаларында биіктігі 20—40 м-дей адырлы құм үйінділері (дөңдер) түрінде жиналады. Дюналар әр түрлі климаттық жағдайларда кездеседі.

Бархандар (кұм шағылдар) сыртқы көрінісі қол орақ немесе тағаның ізі тәрізді болып келген асимметриялы құм-төбелер түрінде түзіледі (VI. 2-сурет). Олардың сүйірлеу шеті желдің жиі байқалатын негізгі бағытын айқындайды. Құмды шөлдерде олар тізбектеле топталып, желдің басымырақ соғатын бағытына көлденең орналасады. Оқшау орналасқан құмды төбелер мен төбешіктер өте жылжымалы болып келеді. Олар жылына 5—6 м-ден 50—70 м-ге дейінгі жылдамдықпен қозғалады. Мұндай құмдардың қозғалысы өте қауіпті. Өйткені олардың зор массасы қозғалысқа ұшырап, көшіп-қонған жағдайларда егістік жерлерді, каналдарды, жолдарды, жеке үйлерді, тіпті елді мекендерді түгелдей басып қалады.

2.Геологияның даму тарихы. Геология ерте кезден-ақ белгілі болды. Адамдар біздің эрамызға дейін де металл қорытып, минералдық суларды пайдалана білген.

Табиғи құбылыстардын, кейбір сырлары туралы сол кездің өзінде-ақ дұрыс тұжырымдар жасалынған. Орта ғасырларда Шығыс ғалымдар щын. Арасында прогрессивтік бағыттағы көз қарас қалыптаса бастайды. Мысалы, Абу Рейханаль-Бируни (973—1048), АбуАлиИбнСина (Авицена, 980—1037), Мухаммед Насирэддин (Туси, 1201—1274) сол кездіц өзінде-ақ, жер уақыт өткен сайын өзгеріп, дамып отырады деп түсінген. Авицена (“Ауруданайықтырукітабында”): “Қазіргі құрлық бір кездерде теңіз түбі болған, ал теңіз түбі бұрын құрлық болған, олардың дәлелі ретінде шөгінді тау жыныстарын мысалға келтіруге болады”—деп, жазады. Аль Бирунидің “Асыл тастарды анықтаушы мәліметтер жинағы”атты кітабында 100-ден аса минералдардың физикалық қасиеттері сипатталады. Бұл енбек орта ғасырларда “минералогиялық сөздік”ретінде пайдаланылады.

Қайта өрлеу заманында геология жылдам қарқынмен дами бастайды. Бірак, алғашқы ірі ғылыми тұжырымдар XVIII ғасырдың екінші жартысында ғана жасалынды. Сондықтан болар, геологияның ғылым ретінде қалыптасуы XVIII ғасырдың екінші жартысы деп есептелінеді.

Россияда геологиялық білімнің негізін калағанМ. В. Ломоносов (1711 —1765), ал Батыс Европада—Д. Геттон (1726—1797) мен Вернер (1750—1817) болды.

М. В. Ломоносов алғаш реет жер бетінің бедер пішіндерінің қалыптасу жолдарын (ішкі және сыртқы күштердің өзара әрекеттесуі негізінде) өзінше түсіндірді; жер қыртысының қалыңдығын есептеп шығарды; көптеген минералдармен таужыныстарының пайда болу жолдарын қарастырды; актуализм принципінің негізін қалады; “Жер қабаттары туралы”еңбегінде (1759) эволюциялық геологияның негізін анықтады. Кейінірек, •М. В. Ломоносовтың алғашқы ойлары ағылшын ғалымыЧ. Лайельдің еңбектерімен жалғасып, одан әрі дамытылды.

Геологиялық алғашқы идеялардың одан әрі дамуына “Нептунистер” (А. Г. Вернер) мен“Плутонистер” (Д. Геттон) арасындағы улкен айтыс зор әсерін тигізеді.

Нептунистер тобы барлық геологиялық процестер судың қатысуымен ғана журеді, ал тау жыныстарының барлық түрлері сулы ортада пайда болады деп санаса, ал плутонистер барлық жыныстар жердің ішкі терең қабатында ғана болатын ыстық энергия көзімен тікелей байланысты деп есептейді. Екі топтың арасындағы ғылыми талас плутонистердің жеңісімен аяқталды деуге болады.

Кейінірек (XVIII—XIX р. ғ. аралығында) эволюционистер мен катастрофистердің (Ж. Кювье, Л. Бух, ЭлидеБомон) арасындағы пікір таласының нәтижесінде тарихи геологиямен динамикалық геология негіздері қалыптасты.

XIX ғ. Екінші жартысында жүргізілген геологиялық картаға түсіру жұмыстарының нәтижесінде жеке аудандармен аймақтарды, тіпті бүкіл континентті қамтитын геологиялық ірі тұжырымдармен қорытындылар жасауға мүмкіндік туа бастайды. Жер қыртысының қозғалмалы (геосинклинальдық) және тұрақты аймақтары (платформалық) айқындалып, оларды жан-жақты зерттеу жұмыстарының нәтижесінде геосинклинальдық-платформалық ілім негіздері қалыптаса бастады.

Бұл ілім дами келе геологияның “Геотектоника” атты саласы пайда болады (Дж. Холл. Дж. Дэна, А. П. Карпинский, Э. Зюссжәнет. б.).

1875 ж. геологтардың халыкаралық ұйымы—Геологиялық конгресс ұйымдастырылды. Бұл ұйымның кезектегі сессия мәжілістерінде жеке елдердің геологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері талқыланып, жалпыға бірдей шешімдер қабылданылды. Мысалы, алғашқы конгресс мәжілісінде геологиялық карталардың мазмұны мен шартты белгілерін бір тәртіпке келтіру (унификация), таужыныстарының номенклатурасын бекіту, стратиграфиялық бөлімдер мен бөлімшелердің атаулары және т. б. геологиялық терминология мәселелері карастырылды. Сонымен қатар, жеке елдерде де ұлттық геологиялық ұйымдар қүрыла бастады. Ресейде Геологиялық. комитет 1882 ж. құрылып, алғашқы геологиялық картаға түсіру жұмыстары жүргізіле бастады. Жоспарлы жұмыстардың нәтижесінде, бұрынғы ТМД территориясының түпкір-түпкірі нен көптеген жаңа кенорындары ашылды.

Геологиялық барлау-іздеужұмыстарының қарқынды түрде дамуы, геолог мамандарын көптеп дайындауды қажететті. Соған байланысты арнаулы геологиялық жоғары оқу орындары немесе бұрынғы жоғары оқу орындарыжанынан геологиялық факультеттер ашылып, сонымен бірге көптеген геологиялық ғылыми-зерттеу институттары құрылды. Атақты ғылым қайраткерлері—А. Д. Архангельский, Н. В. Белов, А. Г. Бетехтин, Ю. А. Билибин, В. И. Вернадский, А. П. Виноградов, И. М. Губкин, А. П. Карпинский, Ф. Ю. Левинсон-Лессинг, В. А. Обручев, Қ. И. Сатпаев, С. С. Смирнов, Н. М. Стра-хов, М. М. Тетяев, А. Е. Ферсман, Н. С. Шатский жәнет. б. мыңдаған геология мамандарының жемісті еңбектерінің нәтижесінде халық шаруашылырынын. Барлық саласы минералдық шикізат қорымен түгелдей қамтамасыз етілді.

XX ғасырдын, екінші жартысынан бастап әр елде мұхиттарды (геологиялық-геофизикалық әдістер арқылы) зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіле бастады. Бұл зерттеулердің нәтижесінде дүниежүзілік мұхит орталық тау-жоталар жүйесі айқындалып, сонымен бірге олар-мен байланысты жер қыртысынын, мұхиттық тегі құрылатындыры және литосферанын, кейбір блоктары көлденен. Бағытта жылжып, орын ауыстыратындығы анықталды. Қазіргі кезде, ТМД территориясы түгелдей дерлік (1:200000 масштабта) картаға түсірілді, ал 1:50000′масштабта — 30%-ке жетті.

Ғарыш кеңістігін игеру (жер серіктерімен ғарыш кемелері және орбиталық станциялар арқылы) мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстарь шың нәтижесінде, жерді ғарыштан зерттеу мүмкіндігі ашылып, соңғы кезде жерді зерттейтін гылымдардьң қатарында — Ғарыштық геология бағыты қалыптасты. Сонымен қатар, Күн жүйесін екі реетін басқа планеталарға қарай (Ай, Марс, Шолпанжәнет. б.) жіберілген ғарыштық аппараттар арқылы алынған ғылыми мәліметтерді (бедері, химиялық құрамы, физикалық касиеттері және т. б.) жердін, химиялык құрамы және физикалық қасиеттерімен салыстыра отырып зерттеу негізінде салыстырмалы планетология атты ғылым бағыты қалыптаса бастады. Ғарыштық геология және салыстырмалы планетология ғылымдарының келешегі өте зор.

Жер планетасының ашылмаған байлығы, шешілмеген жұмбақ сыры әлі де мол. Бұл проблемаларды шешу, жаңа кенорындарын ашу— XXI ғасырдың жасмамандарына жүктеледі.

3Геологияның зерттеу әдістері. Жер қыртысының жоғарғы қабаттарын зерттеу жумыстары негізінен табиғи ашылмалармен (өзен аңғарында кездесетін құламалар, жыра, тау беткейі, жартас) жасанды ашылмаларды (ор, шурф, карьер, шахта) зерттеу арқылы жургізіледі.

Ал жердің ішкі, терең қабаттарын зерттеп білу үшін бурғылау скважиналарымен геофизикалық зерттеу әдістері қолданылады.

Геологиялық процестердің орасан зор мөлшерімен өте ұзақтығы—жердің даму тарихының ең басты ерекшеліктері болып саналады. Егер біз жер қыртысын құраушы және оны өзгертуші геологиялық процестерді бақылау мүмкін деп санасақ, онда ол процестерді тек өте қысқа мерзім аралығында ғана байқаған болар едік. Ал көпшілік жағдайда жердің ұзақ даму тарихын ескерсек геологиялық оқиғаларды геологиялық масштабта ұзақ уақыт бақылау мүмкін емес.

Бұрын болған геологиялық оқиғалардың куәсі ретінде тау жыныстарының немесе руданың құралуын, сол секілді әр турлі геологиялық құрылымдардың пайда болуын айтуға болады. Бұл оқиғалардың мазмунын дұрыс тусіну үшін, болып өткен геологиялық процестерді қайта реттеп немесе реконструкция жасай білу керек. Жердің өткен тарихына реконструкция жасауда “актуа-лизм” принцишнің маңызы өте зор. Бұл принцип алғаш рет XIX ғасырдың 30 жылдары ағылшын ғалымы Ч. Лайельдің еңбектерінде эволюциялық ғылыми –зерттеу әдісі ретінде ұсынылды. Актуализм принципі бойынша, дәл қазіргі кезде, біздің заманымызда жүріп жатқан геологиялық процестермен табиғи құбылыстар бұрынғы кезде жердің көнетарихында да болып өткен. Ч. Лайельдің сөзімен айтқанда: “Бүгінгі өмірді зерттеу, өткен өмірдің тарихын түсінудің кілті”.

Әрине қазіргі уақытта жүріп жатқан геологиялык процестерді жердің алғашқы тарихында болған оқиғалармен дәлме-дәл мағынада салыстырсак, онда қателескен болар едік. Өйткені, жердін даму тарихы бір бағытта ғана жүріп отырады және бұрынғы болған оқиғалар еш уақыттада қайталанбайды. Сондықтанда, актуализм принципін дәлЧ. Лайель айтқандай мазмұнда түсінуге (болмайды.Геологтар бұл принципті жаңа мағынада (толықтыра отырып, тарихи салыстырмалы зерттеу әдісі ретінде қолданады.

Геологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын атқару барысында геологиялық байқаулар жүргізе білудің маңызы өте зор. Таужыныстарының құрамын анықтау, оларды құраушы минералдардын. Өзара бір-бірімен қарым-қатынасы, сонымен қатар олардың жатыс пішіндері және олардың құрамында кездесетін әртүрлі органикалық қалдықтардын, (фауна мен флора) түрлерін анықтау, соған қоса эксперимент жүзінде зерттеу жұмыстарының нәтижесін пайдалану жер қыртысының геологиялық дамуымен құрылымдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Геологиялық байқаулар кезінде жиналған алғашқы деректер ғылыми болжамның негізі болып қалыптасады. Қейінірек, қосымша өткізілетін арнайы зерттеулердің (геохимиялық, геофизикалық және терең скважиналарды бұрғылау жұмыстары) нәтижесінде алғашқы айтылған болжамдарды кеңейтуге немесе дәлелдеуге, тіпті теорияға айналдыруға, не болмаса алғашқы болжамды жоққа шығарып, жаңа болжамнын, негізін қалауға мүмкіндік туады.

Жер қойнауын зерттеу әдістері. Жердің құрамымен құрылысы әртүрлі әдістер арқылы зерттеледі.

Геологиялық әдістер. Геологиялық әдістердін, ішіндегі еңнегізгісі—жер қыртысын құрайтын заттарды тікелей бақылау және талдау арқылы жан-жақты зерттеу болып табылады. Жер қыртысын құрайтын заттар, тау жыныстары түрінде табиғи жағдайда жер бетіне шығып жатады. Ал жердің ішкі қабаттарынын. Геологиялық құрылысын жыра, ор немесе шурф, карьерлермен шахталарды зерттеп, тау жыныстарының жатыс элементтерін талдау арқылы анықтап білуге болады. Қазіргі кездегі шахталардың ен, тереңі 4 километрге дейін жетеді (Үнді және Оңтүстік Африкалық Республикаларда). Жер қойнауының терең қабаттарын зерттеуде бұрғылау скважиналарынын, маңызы өте зор, Өте терең қабаттарды бұрғылау жұмыстары Кола түбегінде және Азербайжан Республикасында (Саатли скважинасы) жүргізілуде. Кола түбегіндегі аса терең скважина
прекордтық (12 км) тереңдікке дейін жетіп, жердің терең қабаттарының құрылыс ерекшеліктерін анықтады. Соңғы жылдары Орал тауларының орталық бөлігінде аса терең бұрғылау скважинасы бұрғылануда. Мұхит түбінен бұрғылау жұмыстары да көптеген жаңалықтар ашып отыр.

1968—1983 ж. ж. “Гломар Челленджер” атты американдық кемеге орнатылған бұрғылау қондырғысы арқылы көптеген (620-данастам) скважиналар бұрғыланды. Олардың ішіндегі ең тереңі— 2000 м-ге дейін жетті.

Жердің терең қабаттарының геологиялық құрылыс ерекшеліктерін табиғи скважиналарды (атап айтқанда, кимберли ттүтіктерін) зерттеу арқылы білуге болады. Олармен бірге кездесетін алмас кристалдары жердің ішкі ~200 км тереңдігінде пайда болады.

Аэрофото геологиялық және космогеологиялық зерттеу әдістері самолеттен немесе ғарыштық аппараттар арқылы түсірілген фотосуреттерді қолданып жерқұрылысын зерттеуге негізделген.

Геофизикалық зерттеу әдістері жердің, әсіресе оның терең қабаттарын зерттеу декеңіне нқолданылады. Олар-ғасейсмикалық (грекше“сейсмос”—сілкіну), гравиметриялық, магнитометриялық, электрометриялықжәнет. б. әдістержатады. Бул әдістерді пайдалана отырып, жер қыртысын құрайтын заттардың физикалық қасиеттерін анықтауға болады.

Сейсмикалық әдіс жер сілкіну кезінде немесе жасанды қопарылыс (жарылыс) кезінде туатын тербеліс толқындардың жер қабатында жан-жаққа таралу жылдамдығын зерттеуге негізделген. Сейсмикалық толқындар қуматолқындар (Р) және көлденең (5) толқындар болып екіге бөлінеді. Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы таужыныстарының физикалық қасиеттеріне, әсіресе тығыздығына байланысты өзгереді. Таужынысының тығыздығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым толқындар тезтаралады.

Гравиметриялық әдіс—дененің жерге тартылу шамасының жер бетінде әртүрлі болатындығына негізделген. Жерге тартылу шамасының мөлшері теориялық мөлшерден ауытқып, көп болған жағдайда, ол ауытқу гравитациялық аномалия депа талады. Бұл қасиеткен орындарын іздеу декеңінен пайдаланылады.

Магнитометриялық әдіс жер қыртысының жекелеген аудандарында Жердің магнит өрісінің өзгеруін зерттеуге негізделген. Магнитті каномалияның ерекшеліктерін зерттеу жердің ішкі терең қабатында кездесетін таужыныстарының құрамымен құрылыс ерекшеліктерін болжауға мүмкіндік береді.

Палеомагниттік эдіс тау жыныстарында сақталған қалдық магнетизмді зерттеуге негізделген. Қалдық магнетизмді зерттеу арқылы жердің өткен тарихында магнит полюстерінің қалай орналасқандығын және қалай өзгергендігін қазіргі кездегі жағдайы мен салыстыруға болады.

Геотермиялық әдіс жердің жылу өрісінін, таужыныстарының тереңдігіне байланысты өзгеріп тұратындығын зерттеуге негізделген.

Геохимиялық әдіс арқылы жерқыртысын және басқа планеталарды құрайтын заттарды, сонымен бірге метеориттердің химиялық құрамын салыстыра зерттейді. Бұл әдіс арқылы көп проблемаларды шешуге болады: 1) химиялық элементтердін, жер қыртысында таралу және олардың орынауыстыру (миграция) және шоғырлану (аккумуляция) заңдылықтарын зерттеу; 2) жерқыртысында кездесетін химиялық злементтердін, әртүрлі жағдайда орналасу себептерін зерттеу; 3) жерқыртысын, Айды және метеоритті құрайтын заттардың элементарлық және изотоптық құрамын зерттеу.

Эксперимент жүзінде зерттеу арқылы әр түрлі геологиялық процестердін, моделін (жобасын) лабораториялық жағдайда жасап, мұнда қандай жаңа заттар жаратылатынын бақылауға болады. Мысалы, жоғары температура және жоғары қысым кезінде Жердің ішкі терең қабаттарында минералдар мен таужыныстарынын, пайда болатынын эксперимент жүзінде зерттеу арқылы анықтауға болады.

Математикалық әдіс геология саласында соңғы кездері ғана кен, көлемде қолданыла бастады. Математикалық әдістердін, ішінде табиғи процестерді математикалық модельдер жасау арқылы зерттеу әдісін, математикалық статистика жәнет. б. әдістерді айтуға болады. Бұл әдістердің бәрі де теориялар мен гипотезаларды тексеруге көмектеседі.

4Геологияның халық шаруашылығында маңызы. Геологиянын, адам өмірінде қолданылатын практикалық маңызы орасан зор, әрі жан-жақты.

Қазіргі кездегі халық шаруашылығының барлық саласы, оның куатты техникасы мен өнеркәсібі жер байлығын (мұнаігаз, көмір, металл, әртүрлі құрылыс материалдары, жерасты сулары және т. б.) пайдалануға негізделген. Жаңа кенорындарын іздеп-табу қажеттілігі геологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарының дамуына әсер етеді. Өмір талабы геология ғылымдарының алдына теориялық және практикалық жаңа міндеттерқойып, ол міндеттерді тез арада шешуді талап етеді.

Геологияның жалпы табиғаттану мақсатында да маңызы өтезор. Ол жер туралы ғылым ретінде, жерді іжаратылысын және оның даму кезеңдерін зерттеумеікатар, жер бетінде алғашқы тіршіліктің пайда болып одан кейінгі даму проблемаларын да қозғайды.

Геологияның халық шаруашылығында атқаратын қызметі туралы айтатын болсақ: 1) халық шаруашылығының әртүрлі салаларын шикізат қорымен қамтамасыз ету; 2) әртүрлі құрылыс объектілерін салу мүмкіндігін дәлелдейтін инженерлік-геологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізу; 3) ассуы және техникалық су қорымен қамтамасыз ету мәселесін шешу болып табылады.

Қазіргі кезде еліміздің минералдық-шикізат қорын улғайту мақсатында геологиялық барлау-іздеу жұмыстарының сапасын жақсартуға, барланған кенорындарын игеру мақсаты мен жургізілетін дайындық жұмыстарының тиімділігін арттыруға көп көніл аударылады.

Батыс және Шығыс Сібірде, Каспий ойпатында, еліміздің Европалық солтүстігінде, ОртаАзияда, Қиыр Шығыс жерлерінде мұнай мен табиғи газ қорларьш, сонымен қатар энергетикалық көмір мен кокс қорларь гагеологиялық барлау, әсіресе ащық әдіс арқылы қазып алуға болатын кен орындарын іздеп-табу жұмыстарының қарқынын жеделдету шаралары іске асырылуда. Қара және түсті металлургияны сапалы шикізат қоры-мен камтамасыз ету, минералдық тыңайтқыштар мен құрылыс материалдарын және жерасты суларын іздеп-табумақсатында барлау-іздеу жұмыстарын күшейту көзделіп отыр. Ол үшін прогрессивтік әдістерді (геофи-зикалық, геохимиялық, аэро-ғарыштықжәнет. б.) кеңінен және тезінен қолданып, бұл жұмыстардың геологиялық-экономикалық тиімділігін арттыру шаралары іске асырылуда.

Геологияның барлық салаларын жоспарлы түрде жаңа техникамен қайта жабдықтау, геологиялық барлау-іздеу жұмыстарын автоматтандыру, механикаландыру және техникалық арнаулы құрал-жабдықтармен, әсіресе,
арнайы транспортпен қамтамасыз ету негізгі нысана больш отыр. Құрлықты зерттеумен бірге, континентальдық шельф және мұхит түбінде кездесетін минералдық байлықтарды игеру мақсатындада барлау-іздеу жұмыстарын ұлғайту іске асырылуда.

5 КүнЖүйесі – Күннен, оны айнала қозғалатын 8 үлкенпланетадан (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер,Сатурн, Уран, және Нептун), планета серіктерінен, мыңдаған кіші планеталардан (астероидтардан), шамамен 1011кометадан және толып жатқан метеорлық денелерден құралған ғарыштық денелер жүйесі. Күннен ең алыс орналасқан планетаға дейінгі орташа қашықтықшамамен 40 а.б. немесе 6 млрд. км-гетең.

Күн – Күн жүйесіндегі орталық дене болып саналады, оның массасы Күн жүйесіндегі барлық денелердің жиынтық массасынан 750 есе артық. Сондықтан Күнжүйесінің массалар центрі Күн қойнауында орналасқан. Барлық 9 үлкен планета Күнді айнала, дөңгелекдерлік орбита бойымен, бір бағытта қозғалады. Олардың орбиталарының бір-біріне қатысты көлбеулігі өте аз. Планета лар дың Күннен қашықтығы белгілі бір заңдылыққа бағынған, яғни көршілес орбиталардың арақашықтығы Күннен алыстаған сайын арта түседі. Планета лар қозғалысының физикалық қасиеттеріне байланысты Күнжүйесінің үйлесімді екі топқа бөлінуі ғарыштық денелердің кездейсоқ жиынтық емес екендігін көрсетеді. Барлық кіші планеталар да үлкен планеталар қозғалған бағытта Күнді айнала қозғалады, бір ақ олардың орбиталары едәуір созылыңқы және эклиптика жазықтығына көлбеу орналасады. Кометалардың көпшілігі параболаға жақын өте созылыңқы орбита бойымен қозғалады. Айналу периоды миллиондаған жылға жетеді. Мұндай комета орбиталарының эклиптика жазықтығына көлбеулігі алуан түрлі, олар Күнді айнала тура және кері бағыттада қозғалады.

Шолпан мен Ураннан басқа планеталардың барлығының өз осінен айналу бағыты Күнді айналу бағыты мен сәйкес келеді. Уран планетасының осі орбита жазықтығына 98° көлбеу орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай қарағанда кері болып көрінеді. Шолпан планетасы кері бағытта өте баяу айналады. Күн мен планеталар арасындағы қозғалыс мөлшерінің таралуымаңызды космогониялық сипаттама болып есептеледі. Күн жүйесінің орталық денесі Күн – жұлдыз, яғни қызған газдышар. Ол өзінің қойнауынан үздіксіз энергия бөліп шығарады. Күн бетінің күшті сәуле таратуына қарамастан, ол өзінің жоғары температурасын сақтапқалады. Күн жүйесінің қалған денелері – салқын денелер. Олардың бетінің температурасы Күн сәулесінің қыздыруына байланысты анықталады. Планеталар массасына, химиялық құрамына, айналу жылдамдығына, серіктерінің санына қарай екі топқа бөлінеді

Күн жүйесінің төрт ішкері планетасы (Жер тобындағы планеталар – Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) аса үлкен емес, олар тығыз тасты заттармен металдардан құралған.

Алып планеталар – Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және Плутон әлдеқайда көлемдірек, олар негізінен жеңіл заттардан (сутек, гелий, метан, т.б.) құралған, сондықтан олардың орташа тығыздығы қойнауындағы зор қысымға қарамай аз болады. Планеталардың екі тобының аралығында орналасқан кіші планеталардың химиялық құрамы Жер тектес планеталардың құрамына жақын. Біршама тар аймақта қозғалатын кіші планеталар бір-бірімен соқтығысып, өте майда сынықтарға ыдырайды. Осындай майда сынықтар метеорлық денелердің соққысынан да бөлінеді. Ал өте майда тозаңдар қосылғанда, зодиактік жарық құбылысы байқалады. Метеориттердің жасын өлшеу (құрамындағы радиоактивті элементтерге және олардың ыдырау өнімдері бойынша) Күн жүйесінің шамамен 4,6 млрд. жыл бұрын пайда болғанын анықтады. ^[1]

7 Галактикалар — ғаламды құрайтын, өлшемдері өте үлкен жұлдыздар жүйелері. Ғаламның бізге байкалатын бөлігіндегі галактикалар жиынтығын кейде метагалактика деп атайды. Басқа галактикалардан өзгешелініп, біздің Галактика бас әріппен жазылады. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда сфералық, эллипстік, спираль және бұрыс пішінді галактикалар ажыратылады. Біздің Галактика спираль түріне жатады, құрамына 10¹¹ астам жұлдыздар кіреді, үлкен диаметрі 80 мың жарық жылындай, ал орталығындағы максимал қалыңдығы 16 мың жарық жылына тең, шетіне қарай 3—6 мың жарық жылына дейін азаяды. Галактикалар кеңістікте әркелкі бөлініп, топтар мен шоғырлар құрайды. Біздің Галактика басқа 15 галактикамен бірге галактикалардың жергілікті тобы деп аталатынды құрайды. Бізге ең жақын деген галактикалар Магеллан бұлттары мен Андромеда тұмандығы ^[1]

Галактика – жұлдыздар мен жұлдыздардың шоғырлануы, жұлдызаралық газдар мен тозаңнан және түнек материясынан құралған алып, гравитациялық-байланысқан жүйе.

Галактика түрлері - өткен ғасырдың 20- жылдары Э. Хаббл галактикаларды пішіні бойынша бөлген үш топ. Жұлдыздары спираль бойымен орналасқан спиральдық галактикалар, эллипсоид пішіндес эллипистік галактикалар және белгілі бір пішіні жоқ бұрыс галактикалар. Біздің галактика спиральдық галактикалар қатарына жатады. Галактикалардың барлығы да қозғалыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан пайда болады. Қазіргі ғаламат Әлем тығыздығы шексіз үлкен, ал көлемі шексіз кіші нүктедей ғана белгісіз заттың жарылысынан пайда болған.

Құсжолы (немесе бас әріппен Галактика) — құрамына Күн жүйесі және көптеген жұлдыздар енетін алып аумақты спиральді галактика. Ол шамамен екі жүз миллиард жұлдыздан, сондай-ақ жұлдыз шоғырымен тобынан, газбен тозаң тұмандықтарынан және жұлдыз аралық кеңістікке таралған жеке атомдармен түйіршіктерден құралған. Бұлардың үлкен бөлігінің пішіні линза тәріздес, оның көлденең ішамамен 30 кпк, ал қалыңдығы 4 кпк. Кіші бөлігінің пішіні сфера тәріздес, оның радиусы шамамен 15000 пк. Құс жолы галактикасының барлық құраушылары кіші симметрия осінен айналатын, бірыңғай динамикалық жүйе болып байланысқан.

Жердегі бақылаушыға аспандағы мыңдаған жеке жұлдыздар Құс жолы тәрізді көрінеді. Осыған байланысты біздің галактика Құс жолы жүйесі деп те аталады. Құрамына Күн енетін галактиканы басқа галактикалардан ажырату үшін, оны кейде «біздің галактика» деп те атайды. Кейде Галактика (бас әріппен) деп те жазылады.

Құс жолы — кең, ақшыл жолақ болып тұтасқан орасан көп жұлдыз шоғыры. Алайда аспан сферасына қатарласа проекцияланатын жұлдыздар кеңістікте бір-бірінен алшақ орналасқан. Сондықтан әр түрлі бағытта секундына ондаған, жүздеген километр жылдамдықпен қозғалатындығына қарамастан, олар бір-бірімен ешқашан соқтығыспайды. Жұлдыздардың кеңістікте таралу тығыздығы Галактика полюстерінің бағытында тым аз болады. Жұлдызаралық зат та кеңістікке бір қалыпты таралмаған, олардың басым көпшілігі жеке бұлттар мен тұмандықтар түрінде галактикалық жазықтықтың маңына шоғырланған.^[1]

Құс жолының жұлдыздық табиғатын тұңғыш рет 1610 жылы Галилео Галилей байқаған

9 Жердің жаратылысы туралы космогониялық болжамдар. Космогония — аспан әлеміндегі ғарыштық денелердің жаратылысымен дамуы жайындағы ғылым.

Жердің жаратылысын және оның алғашқы даму сатысының өзіндік ерекшеліктерін дұрыс түсіну үшін, космогониялық зерттеу жұмыстарының маңызы ерекше зор. Жердің жаратылысы туралы проблема, жерді зерттейтін ғылымдардың алғашқы қалыптасу сағатынан бастап, осы уақытқа дейін жалпы Күн жүйесінің пайда болу проблемасы мен тікелей байланысты түрде бірге қарастырылып келді. Алғашқы космогониялық болжамдардың қатарында, немістің атақты философ-ғалымы И. Кант (1755 ж.) өзінін. “Аспан әлемінің теориясы және жалпы табиғат тарихы” туралы еңбегінде бүкіл аспан әлемінің, оның ішінде Күн жүйесіне қарайтын планеталардың, солардың қатарында Жер планетасының жаратылысы туралы өз идеясын ұсынды. Канттың болжамы бойынша: Бүкіләлем—өте ұсақ бөлшектерден құралған ең алғашқы материядан тұрады; жұлдыздардың, Күннің және т. б. ғарыштық денелердің құралуы—дүние жүзілік тартылыс заңы бойынша, суық күйдегі алғашқы ұсақ бөлшектердің ретсіз (хаостық) қозғалысы жағдайын да, жеке бөлшектердің бір-біріне тартылып, ірі денелер түрінде бірігуімен байланысты; ірілі-ұсақты ғарыштық денелер бір-бірімен әртүрлі жылдамдықпен соқтығысып, соның нәтижесінде олар кейінірек біртіндеп белгілі бір жүйе бойынша орталық денені айнала қозғалатыу болады. Қырық бір жылдан кейін француз ғалымы—математик С. Лаплас (1796 ж.) Күн жүйесіне карасты планеталардын, жаратылысын өзінше түсіндіреді: ыстық күйдегі алғашқы газ тозаңды тұмандықтар бүкіл дүниежүзілік тартылыс заңы бойынша белгілі бір орталық денені айнала қозғалуларының нәтижесінде біртіндеп тығыздала келе әртүрлі денелерге жіктеледі. Ондай тұмандықтың орталық бөлігінде ядролық дене қалыптасады. Олардың әрбір нүктесіне әсер ететін күш екіге бөлінеді: 1) центрге бағытталған—центрге тартқыш күш; 2) центрден сыртқа қарай бағытталған—центрден тепкіш күш. Тұмандыктың белгілі бір орталық денені айналуы барысында центрден сыртқа қарай бағытталған центрден тепкіш күштің шамасы—центрге қарай бағытталған (центргетартқышкүш) күштің шамасынан артық болған жағдайда, оның шеткі перифериялық (жиектік) бөліктері жекеленген сақина түрінде бөлініп шығып, өзінше жеке планетаның ядросы болып қалып-тасады (II. 2-сурет).

Сонымен, Кант — Лапластың болжамы бойынша, жоғарыда айтылғандай алғашқы ыстық балқыған күйдегі Жер біртіндегі суына келе кішірейе бастайды. Соның нәтижесінде пайда болған алғашқы жер қыртысы деформацияға ұшырайды. Бұл болжам өз уақытында үлкен прогрессивтік роль атқарды. Дегенмен, уақыт өткен сайын астрономиялық жаңа ғылыми деректердің көбеюіне байланысты не булярлық (пеһиіа—тұмандық) болжамның кейбір қайшылықтары ашыла бастады.

XX ғасырдың басында, Кант — Лаплас болжамының орнына көптеген жаңа космогониялық болжамдар ұсынылады. Бірақ олардың көшиілігі қабылданған жок. Солардың ішінде совет ғалымы, геофизик О. Ю. Шмидтің (1943 ж.) болжамы сол кездегі көптеген ғалымдардың назарын өзіне аударады. Бұл болжам бойынша планеталар жүйесі Күнді қоршаған суық күйдегі алғашқы газ-тозаңды тұмандықтармен метеориттік заттардың Күнге қарай тартылып Күнмен бірге галактиканы айналу барысында пайда болады. Осындай жолмен пайда болған суық күйдегі алғашқы Жер және т. б. планеталар радиоактивтік элементтердің (0, Тһ, Ка) ыдырауы кезінде бөлініп шығатын орасан зор энергияның, гравитациялық және т. б. әрекеттердің әсері нәтижесінде қызуға ұшырап, балқи бастайды. Кейінірек бұл әрекеттердің әлсіреуіне байланысты, олар біртіндеп суынады. О. Ю. Шмидтің болжамында планеталаржүйесінін, қалыптасу механиз-мінің кейбір ерекшеліктері дұрыс түсіндірілгенімен, Күннің және жалпы жұлдыздардың жаратылысы жөніндегі проблеманың көптеген мәселелері шешілмеген күйінде қалды.

Совет ғалымы, астроном В. Г. Фесенков (1950 ж.) планеталар жүйесінін. Қалыптасу мәселесін Күннің жаратылысымен бірге қарастырады. Бұл болжам бойынша Күн және Қүн жүйесіне кіретін басқа планеталар аспан әлемін құрайтын алғашқы ортақ материядан, газ-тозаңды заттардың біртіндеп қоюланып тығыздалуына байланысты пайда болады. Бұл процестердің нәтижесінде алдымен Күн, кейінірек Қүннің айналу жылдамдығына байланысты оның перифериялық бөліктерінен бөлініп қазіргі кездегі белгілі планеталар құралады. Олар бір бағытта бір орталықтан Күнді айнала қозғалады.

Сонымен, қорыта айтқанда, қазіргі кездегі көзқарас бойынша, Күн және Күн жүйесіне енетін планеталар суық күйдегі алғашқы ғарыштық материядан, газ-тозаңды тұмандықтар мен метеориттік заттардың қоюлана және тығыздала келе протопланеталық заттарға айналуымен байланысты пайда болған.

Астероидтар мен метеориттер жер тектес планеталарды, ал кометалар мен метеорлар алып планеталарды құрайтын құрылыс материалдары болып саналады.

Жердің әртүрлі қабаттардан тұруы алғашқы гомогендік заттардың гравитациялық дифференциациясыІ (жіктелуі) және радиоактивтік қызу әрекеттері мен байланысты деуге болады.

Дегенмен, Жердің жаратылысы туралы проблема толығымен шешілді деуге болмайды. Соңғы кездері қарқынды түірде жүргізіле бастаған ғарыштық зерттеу жұмыстары (Айды және басқа планеталарды зерттеу) Жердің жаратылысы және оның дамуы жөніндегі көзқарасымызды одан әрі толықтыра бермек.

8Күн жүйесі оның құрамы мен құрылысы

Біздің Құс Жолы атты, спираль тәріздес галактикамыз шамамен 150 млрд жұлдыздан құралған, оның өзінің ядросымен бірнеше спираль тәріздес тармақтары бар. Оның мөлшері 100 мың жарық жылына тең. Біздің галактикамыздағы жұлдыздардың басым көпшілігі қалыңдығы 1500 жарық жылындай болатын алып “дискінің” ішінде шоғырланған. Қазіргі кезде біздің галактикамыз космос кеңістігінде секундына 550 км жылдамдықпен қозғалып келе жатыр. Оның екі серігі – Үлкен және Кіші Магеллан бұлттары бар. Галактиканың диаметрі экватор бойынша 3•08•1013 шақырымға тең. Галактика жұлдыздары ядроны айналатын қозғалысы күрделі болады және бұл қозғалыс басқа қатты және сұйық заттардың қозғалысынан мүлдем бөлек. Жұлдыздардың айналу периоды олардың массасына және галактикалық орталықтан орналасу қашықтығына байланысты әртүрлі болады.

Галактикадағы заттар негізінен атомдық күйде болып, оның 99% сутегі құрайды. Галактиканың ядросы көлденеңінен шамамен 30 жарық жылына тең. Осы ядро сутегінің негізгі қайнар көзі болып саналады. Біздің Күн жүйеміз Галактиканың шетінде, яғни оның ядросынан 30 жарық жылы қашықтықтығында орналасқан. Ең жақын жұлдыздармен салыстырғанда Күн Лира шоқ жұлдызына қарай 20 км/сек жылдамдықпен қозғалып келеді. Сонымен қатар Күн өзінің көршілерімен бірге галактика кеңістігінде Аққу шоқ жұлдызына қарай 250 км/сек жылдамдықпен айналып келеді. Күн галактиканың орталығын 180 млн жылда айналып шығады. Яғни бір галактикалық жыл шамамен 180-190 млн жылға тең. Күнге ең жақын жұлдыздар–Центаврдің альфасы (Проксима) және Сириус.

Күн–қатты қызған (беткі температурасы– 6000С), плазмалық шар (тығыздығы 1,4 г/м3). Оның лаулаған отпен протуберанецтер орналасқан тәжі бар. Күннің сәуле шығаруының–күннің белсенділігінің– 11 жылдық циклі бар. Күннің белсенділігінің ең жоғарғы шегінде оның бетінде ерекше көп дақ байқалады. Сутегінің гелийге айналуы кезінде

Күннің ішкі құрылысы

1–Гелийлік ядро; 2-конвекция зонасы; 3-хромосфера; 4-фотосфера; 5–кун дақтары; 6-протуберанецтер; 7-тәж

Термоядролық реакциялар күн энергиясының көзі болып табылады. Алғаш рет термоядролық реакциялардың жүріп өтуіне қажетті температураны теориялық түрде Артур Эддингтон есептеп шығарған. Неміс физигі Ганс Бете (1967 жылы Нобель сыйлығын алған) Күнде жүретін сутегімен гелийдің термоядролық синтезінің реакциясын есептеп шығарды.

Күн жүйесімен жұлдыздардың пайда болуы жайлы кез-келген проблема немесе гипотезаның негізінде, Ғаламның үш фундаменталдық ерекшелігі бар: біріншіден Ғаламдағы заттардың басым көпшілігі сутегіден (75%), гелийден (25%) және басқада химиялық элементтердің азғантай бөліктерінен құралған; екіншіден Ғаламның кез келген нүктесінде жұлдызаралық газ және шаңбар; үшіншіден Ғаламда барлық заттар айналмалы және турбулентты қозғалыста (галактиканың формасы спираль тәріздес, жұлдыздар айналуда, планеталар күнді айналады және т.б.). Сондайақ бізге Күн жүйесінің жасы 5 млрд жылға тең екендігін білеміз. Бұл мағлұмат бізге ғаламның өзіміз орналасқан бөлігінің тарихын елестетуге мүмкіндік береді.

Күн жүйесінің пайда болуы жөнінде бірнеше гипотезалар бар.Өткен ғасырда осындай гипотезаны И.Кант ұсынды. Бұл гипотезаны П. Лаплас қолдады. Жақын арадағана В.ФесенковпенО. Шмидтің жаңа гипотезалары пайда болды. Бұл гипотезалардың басқа гипотезалардаң айырмашылығы, оларға сәйкес планеталар бастапқы ыстық компоненттерден емес, суық күйдегі заттардан түзілген. Шведастро физигіХ.Альвен ұсынып, кейін Ф.Хойл жетілдірген Күнжүйесінің пайда болуы гипотезасының электромагниттік варианты қазіргі таңда кең таралған.

10. Жердің жалпы ерекшеліктері

Жер күн жүйесінің басқа планеталары сияқты әртүрлі жұлдыздардың шаңымен газдарынан құрылған. Жердің геологиялықжасы 4,5-5 млрджылдепесептеледі. Алғашқыгеологиялықсатыданбастапжербетіматериктіккөтерулерменмұхиттықойпандарғабөлінген.
Жер қыртысыныңдаерекшеграниттік-метоморфтықабатқалыптасқан. Мантияданбөлінгенгаздарарқылыалғашқыатмосфера мен гидросфера пайда болған. Жербетіндетабиғиалғашқыжағдайлардыңқолайлыболғанысонша, планеталарқалыптасқансоңмиллиардтағанжылдарданкейінөмір, тіршілікпайдаболды. Жербетіндеөмірдіңпайдаболуытекқанажерпланетасыныңболуерекшелігімен ғанаемес, соныменбіргеКүнкөзіненқолайлыарақашықтықтыңдамаңызыбар. СебебіКүнкөзінепланеталаржақынорналасса, ондажылуменжарықмөлшерікөпболадыда, кезкелгенжамылғы (жербеті) судыңқайнаутемператураснанжоғарыболады. Алжылудыазқабылдайды да, өтеқаттысуыныпкетеді.
КөптегенпланеталармассаларыныңЖергеқарағандаазырақболуынабайланысты, тартылыскүшідекемболадыда, тығыздаәлдіатмосферақабатынұстаптұрудықамтамассызетеалмайды. Планетаөмірсүрууақытындаоныңтабиғаты бірнеше рет өзгеріскеұшыраған. Әркезеңдердетектоникалықіс-әрекетбелсендікөріністерберген: құрлықтарменмұхиттардыңкөлеміменкелбетіөзгерген, Жерпланетасынакосмостықденелерқұлаған, бірнешеретмұзжамылғыларыпайдаболып, жоғалыпкетіпотырған. Бұлөзгерістерорганикалықдүниеніңдамуынатүпкіліктіәсеретеқоймаған.
Географиялыққабықтыңқұрамына: литосфера, гидросфера, атмосферажәнебиосферакіреді. Бақылауғамүмкін, космостықкеңістіктеЖергеұқсайтынбасқааспанденелерідәлқазіргедейін байқалмайды.

11 Жердің пішіні мен өлшемі

КүнжүйесініңішіндеЖерпланетасыдашартәріздеспішінгеие. ЖердіңшартәріздесекендігітуралыалғашайтқандарқатарындагрекойшылыПифагорболды. АлАристотельАйдыңтұтылуынабақылаужасауарқылыЖеркөлеңкесініңАйғатүсуіненқорытындышығарған, яғниЖершартәріздесдепайтқан. Келе-келебұлойлар, болжамдар, есептеулерарқылыдадәлелдәнген. XVII ғасырдаИ.Ньютонмынадайжобалаужасаған: Жерөзбілігіненайналуынабайланыстыполюстеарақашықтықкішірейіп, сығылады. Сөйтіп, ғалымЖершартәріздеспішіндедепқорытындышығарған. XVІІІғасырдыңортасындаполюспенэкваторғажақынжатқанмеридиандардыөлшеудебірдейеместігіндәлелдеген. Ондаэкваторлықрадиусполюстікрадиустан 21 км-геұзынекендігіанықталған. БұданбіздіңЖердәлшарғаемес, эллипстіктүргеиеекендігінкөреміз. ЕртедегісаяхатшылардаЖершарынайналусаяхаттарындаЖершартәріздесдегенойларайтабастаған. Оларонытеңіздіңжағасынаналыстағансайынкөкжиектіңалыстанкөрінуіменбайланыстырады. Жердіңшартәріздігінғылымитүрдекосмостантүсіргенсуреттер, Жербетінгеодезиялықөлшеулер, Айтұтуларыдәлелдеген. ӘртүрлітәсілдерменөлшеуЖердіңнегізгімынадайөлшемдеріннақтылапберді:

орташа радиус – 6371 км;

экватор радиуысы – 6378 км;

поляр радиусы -6357 км;

экватор ұзындығы– 40076 км;

21
Жер салмағы– 5976 х 10 кг;

2
Жер беті көлемі– 510 млнкм.

Күнненалысжатқанүшіншіпланета–Жер, көлемібойынша 5-орында, Жерорбитасыэллипстікпішінгеие. Жердіңөлшемі. КосмостантүсірілгенфотосуреттердеЖеркүнменжарықталғаншартәріздіжәнефазаларыдаАйдыңфазаларытәріздіболыпкөрінеді.
Жердіңпішініменөлшемітуралыдәлірекдеректерградустықөлшеулер, яғниЖербетініңәртүрлі орнында 1 доғаныңұзындығынкилометрменөлшеунәтижесіндетабылады. Осытәсілдібіздіңэрамызғадейінгі III ғасырдаЕгипеттетұрғангрекғалымыЭратосфенқолданғанеді.

11 Жер пішіні, өлшемдері. Жердіңсыртқытүр-пішінітуралыалғашқыкөзқарастарбіздіңэрамызғадейінгіуақыттанкөпбұрынқалыптасты.

ОныңшартәріздіекендігітуралыалғашқыойларПифагор (біздіңэрамызғадейін 530 ж.) менАристотельдің (біздіңэрамызғадейінгі IV ғ.) еңбектеріндежазылған. АристотельАйдыңтұтылуынбайқаукезіндеЖердіңАйғатүсіргенкөлеңкесідоғатәріздіболыпшектелетіндігіне көңілаударған.

ГеодезиялықөлшеужұмыстарыныңнәтижесіЖердіңсыртқыпішініүшосьтіэллипсоидқа (сфероид) жақынекендігінкөрсетеді. Жердіңполярлықрадиусы (Кп) — 6356,8 км, экваториалдықрадиусы (Кэ) —6378,2 км, алполярлықсығыммөлшеріа=(Кэ—Кп): Кэ—1/298,2 (Ф. Н. Красовский, А. А. Изотов). Жердіңорташарадиусы 6371,11 кмшамасындадепесептеледі.

Жердіңшынмәніндегібейнесіөтекүрделі. Олешқандайдагеометриялықфигурағаұқсамайды. Сондықтаннемісғалымы—физикИ. Люстихтың (1873 ж.) ұсынысыбойыншаЖергеоид (жергеғанатәнөзіндікпішін) пішіндідепсаналады.

Геоид жәнесфероидпішіндерібір-бірінесәйкескелмейді (III. 1-сурет). Олардыңбеткіқабаттарынықаралыққашықтығыныңайырмашылықтарыұ160 м; ТМДтерриториясындаұ 100 м. Геоид жәнесфероидаралығындағыайырмашылықтыанықтаугравиметриялықжәнеғарыштықөлшеулерарқылыжүргізіледі. ЕңсоңғыжүргізілгендәлөлшемдербойыншаЖералмұртпішіндіне-месежүрексекілді (кардиоид) депсаналады (Г. Н. Каттерфельд). Оңтүстікполюссолтүстік полюспен салыстырғанда, экваторға 242 мжақын. Жердіңмассасы 5,977-1021 т, көлемі 1,083 млрд. км3, ауданы 510 млн. км2, орташатығыздығы 5,517 г/см3. Жердіңішкіқабат-тарынқұрайтынзаттардыңтығыздығытерендегенсайынұлғаябереді.

Осығанбайланысты Жердіа ядросындағызаттардықтығыздығы 12,5 г/см3 болуғатиіс. Жердіңжоғарғықабатынқұрайтьштаужыныстарыныңорташатығыздығы 2,8 г/см3

12Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады, бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.

Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығында ауа құрамы мынадай газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-ы аргон), көмірқышқыл газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы криптон, ксенон, неон, гелий және сутек газдары өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның төменгі қабатында ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады, тек өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл газының үлесі он есеге дейін артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында бөгде қосылыстар да кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында оттек басым, ол ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде болады. 1000 км-ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен турады, сутек зарядталған атомдар күйінде таралған.

Атмосфера құрамындағы әрбір газдың атқаратын қызметі бар. Азот нәруызды (белок) заттар мен нуклеин қышқылдарының құрамына енеді, ал оның қосылыстары өсімдіктерді Минepaлды қорекпен қамтамасыз етеді. Оттексіз тірі организмдердің тыныс алуы мүмкін емес, сондай-ақ жану мен тотығу процестері де жүрмейді. Жасыл өсімдіктер көмірқышқыл газын пайдаланып, органикалық заттар түзеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық үгілуіне қатысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қабаты Күннен келетін ультра-күлгін сәулелерді ұстап қалу арқылы тірі организмдерді бұл сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Ауа құрамындағы жай көзге көрінбейтін су булары белгілі жағдайда су тамшылары түрінде бөлініп шығып (конденсациялану), олардың тұтасуынан бұлттар қалыптасады. Атмосфераның құрылысы. Биіктеген сайын ауаның физикалық қасиеттері (температурасы, тығыздығы, қысымы және т.б.) өзгереді, сондықтан атмосфераны тропосфера, стратосфера, жзосфера, термосфера, экзосфера деп аталатын қабаттарға бөлед

Гидросфера – жердiңсулықабаты. Оғантеңiзжәнемұхитсулары, құрлықсулары (өзендер, көлдер, батпақ, тоғандар, мұздықтар) жерастысулары, соныменбiргеатмосферадағысубуыжатады.

Жер – күнжүйесiнiңеңсулыпланетасы. Судыңнегiзгi қорымұхиттарментеңiздерде 97% болады, жәнеоларжербетiнiң 70% —теңкөпбөлiгiналыпжатқандүниежүзiлiкмұхиттытүзедi. Дүниежүзiлiкмұхиттыңорташатереңдегi 4000 м. Теңiзжәнемұхитсуларындакөптұздарерiген, сондықтантеңiзсуыныңдәмi тұзды-қышқылдыжәне iшугежарамсыз. Дүниежүзiлiкмұхиттыңсуыбуланса, оныңқұрамындағытұзмұхиттүбiн 60 мқабатта, алжердi 45 мқабаттажауыпқалатынедi. Теңiзсуындабiзтағамғапайдаланатынастұзыбар, олсуғатұздыдәмберiпт&