Табиғи сұрыпталудың әсерін тәжірибеде зерттеу

Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясы. Өзгергіштік және табиғи сұрыпталу –эволюцияның қозғаушы күштері. Табиғи сұрыпталудың формалары.

1859 жылы дүние жүзіне әйгілі болған «Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің шығуы немесе тіршілік үшін күресте қолайлы өскен тұқымдардың сақталып қалуы» деген еңбегін жарыққа шығарды. Дарвин бұлеңбегінде органыкалық дүниенің негізгі даму заңдылықтарын, ғылыми және диалектикалық материалистік тұрғыда түсіндірген эволюциялық теорияны жариялады. Ч.Дарвин «тіршілік үшін күресті» өте терең ауқымда және метафорлық ойда түсінді. «Тіршілік үшін күресте» - дейді Ч.Дарвин – бір ағза мен екіншісінің арасындағы тәуелділікпен қатар бір ғана дараның тіршілік етіп қалуы емес, сондай–ақ оның ұрпақ қалдыруға мүмкіндігі де негізгі роль атқарады. Тіршілік үшін күрес далалардың айналада орта жағдайларымен, яғни оның абиотикалық және биотикалық жағдайларымен қарым-қатынасы болып табылады. Тіршілік үшін күрес даралардың активті формаларын қоршап алады, олардың өмір сүруіне және көбеюіне әсер етеді. Даралар басқа организмдер мен қарым –қатынасқа кіреді, олар тамақ табуға және жаулардан қорғануға жарысады. Мысалы, қоян қасқырдан және басқа жыртқыштардан қорғанады, біраққоян қыс мезгіліне көк терек бұтағын алуға, басқа қояндармен күреседі. Бұл мысал тіке тіршілік үшін күрес түрлер арасында (қоян –қасқыр) және түр ішілік (қоян-қоян) білдіреді. Дервиннің айтуы бойынша ең баяу ұрпақ беретін жануар пілдер, олардың бір пары 740-750 жыл ішінде өсіп-өнсе, особьтарының саны он тоғыз миллионға жетер еді. Бірақ, еш уақытта табиғатта геометриялық прогресті көбею болмайды. Шынында әрқашан да организмдер шексіз көп ұрпақ береді, ал олардың тірі қалатыны аз болады. Бұлардың шексіз көбеюлеріне «тіршілік үшін күрес» бөгеу болады. Бұл терминді Дарвин кең, метафоралы түрде қолданады: тіршілік үшін күрес- ол дамып келе жатқан организмдердің сыртқы ортаның физикалық факторына және басқа тірі организмдерге тәуелділігі, сондай-ақ особьтардың «өзіне ұрпақ қалдырып» отыру қабілеті. Осы жайында шөлді жерде өсетін өсімдіктерді қуаңшылықпен күреседі деп айтуымызға болар еді, «бұдан гөрі олар ылғалдыққа тәуелді деген дұрысырақ». Бұл тәуелділіктер өте күрделі бірі- бірімен тығыз байланысып, шырмалып жатыр. Олардың бірі организмге қолайлы, оның дұрыс тіршілік етуіне себеп болады, екіншілері, керісінше түрдің дамып келе жатқан особьтарына теріс әсер етеді, олардың санының кобеюіне бөгет болады. Тіршілік үшін күрестің формалары. Тіршілік үшін күрес даралардың айналадағы орта жағдайларымен, яғни оның абиотикалық және биотикалық жағдайларымен қарым-қатынасы болып табылады. Дарвин тіршілік үшін күрестің үш формасын атап көрсеткен, олар: түр ішілік, түраралық және бейорганикалық табиғаттың қолайсыз жағдайларымен тіршілік үшін күрес. Тіршілік үшін түр ішілік күре. Тіршілік үшін түр ішілік күрес бір популациядағы даралар арасында жүреді. Оларға біркелкі қорек заттары, жалпы мекен ету ортасы және басқа да тіршілік жағдайлары (су, жарық, қорек, жылу) қажет болғандықтан, популяция даралары бір-бірімен жарысып қана қоймай шиеленісе күреске түседі. Мысалы, әр түрлі жастағы қарағай арасындағы жарық үшін күрес; бір түрге жататын құстар арасындағы ұя салатын жер үшін бәсеке: жыртқыштардың бір-бірімен жемтігі үшін қақтығысы, т. б.

Табиғи сұрыпталудың әсерін тәжірибеде зерттеу.

Табиғи сұрыпталу пайдалы белгісі бар организмдер тірі қалып, ал зиянды белгісінің жойылуы немесе бейімделген организмнің тіршілік етуі. Табиғи сұрыпталуда дарабастардың тірі қалуы мен оның жойылу маңызды емес, оның дифференциалды көбею үрдісі маңызды. Табиғи сұрыпталу заңының маңызын білу, табиғаттағы өсімдіктер мен жануарлардың мақсатқа сәйкес бейімділіктерінің себептерін зерттеуге мүмкіншілік береді. Дарвинге дейін органикалық табиғаттағы мақсатқа сәйкестілік проблемасы креационистік тұрғыдан шешіліп келді. ХІХ ғасырдың аяғында табиғи сұрыпталудың эксперименттік мүмкіндіктері бірнеше рет жасалды. Соның негізнде сұрыптаудың әрекеті бейімделген дарақтардың тірі қалуымен сипатталатындығын дәлелдеді. Тек ХХ ғасырдың ортасында ғана табиғи сұрыпталудың шығармашылық рөлі дәлелденді. ХІХғ. мен ХХ ғасырда табиғи сұрыпталудағы қорғаныс бояуларының маңыздылығы туралы зерттеулер жүргізілді. Дәуіттер үшін бояудың ішкі популяциялық полиморфизмі тән: жасыл, сары және қоңыр түстері болады. Шөбі қураған аумақта осы дәуіттер тобына зерттеу жүргізгенде 12 күн ішінде 60% сары, ал жасыл дәуіттердің 55% және тек қоңыр дәуіттердің 20% ғана құстардың жнмтігіне айналған. Мұнда тірі қалу үшін орта түсіне сай болуға бейімделудің маңыздылығы айқындалды.