Халықаралық құқық versus күші: дәстүрлі альянстардың және институттардың болашағы

Неге НАТО-ның кеңейюі Ресейдің ұлттық қауіпсіздік мәселесі болмай қалды?

Жаңа принципиалды қауіптердің жағдайында және халықаралық қауіпсіздік шықырулары анықрақ болып келе жатыр: блок сонша терең дағдарысты бастан кешіруде және түпкілікті трансформациялану қажеттілігіне тіреліп отыр, оның кеңейюі – көбінесе НАТО-ның ішкі мәселесі, Ресейдің мүдделеріне қандайда болмасын қауіптен гөрі.

НАТО блогі американдық кепілдік қауіпсіздік жұйесі ретінде құрылды. Прага самитінде қабылданған альянстың қайта ұйымдастыру жоспарвның негізгі элементі НАТО-ның ішінде 21 мың. адамы бар тез арада шұғылдану корпусын құру болды, американдық қарулы күштеріне қолдау ретінде. Ауған компаниясында НАТО-ға тікелей айтқанда орын табылмады. АҚШ-тың одақтастары Пәкістан, Ресей және белгілі бір дәрежеде Ұлыбританияда. Кәзір, анық болғандай НАТО ең жаман жағдайда, ол тен әскери-саяси одақпен болуы мүмкін, - қарсыласын және міндетін жоғалту. Егер таяу уақытта жаңа міндет табылмаса, онда «жоғалып бара жатқан натура» болу болашағы НАТО үшін шындыққа айналады. Және мұнда жаңа мүшелерді қабылдау көмек болмайды, керсінше, жағдайда қыйындатады.

НАТО-ның жаңа доктринасының құрылуы туралы көп айтады, альянс өз қолына мынадай қызметтерді алады: терроризіммен күресу, нашаның заңсыз айналуымен, заңсыз миграциямен және т.б.

Терроризіммен күресу жағдайында ядролық қарудың таратылмауы

Қырып жойғыш қарудың таратылмауы ол химиялық, бактериялогиялық және ядролық қаруларға қатысты, соның ішінде ядролық қарудың террористердің қолдарына түсуі үлкен қауіп тудырады. Химиялық және бактериялогиялық қарулар халықаралық келісімдермен тыйым салынған; қыйындық олардың орындалуын қамтамасыз ету де болып түр. Ядролық қару көптеген елдерде тыйым салынған, бірақта олардың бесеуінде ол уақытша легализацияланған және тағы үшеуінде тыйым салынған. Алғашқы екі категориядағы елдер – 1968 ж. ядролық қаруды таратпау туралы келісім мүшелері (ДНЯО), соңғы үшеуі оған қосылған жоқ.

ДНЯО-ға қол қойған уақыттан бастап бес ел ядролық қарудың иегерлеріне айналды – Израиль, Үндістан, Пәкістан, ЮАР және Солтүстік Корея да болуы мүмкін. Алғашқы үшеуі – 1968 ж. келсімнің мүшелері емес; кейін ЮАР өзінің ядролық қаруынан бас тартты, өңдірістік зарядтарды жойды және қажетті комплекстін барлыған өзгертті, және ДНЯО-ға ядролық қаруы жоқ ел ретінде қосылды. Солтүстік Корея 1985 ж. келсімге қол қойып кейін оны бұзған үшін айыпталды, және соңында 2003 ж. ядролық бағдарламан жаңарту туралы жариялады. Аргентина, Бразилия, Оңтүстік Корея және Тайван өздерінің көп жылдық әскери ядролық бағдарламаларының жұзеге асуын тоқтатты. Украйна, Белоруссия және Қазақстанның территорияларында КСРО құлағаннан кейін қалған ядролық қарулар туралы мәселе, қарудан бас тартқаннан және ДНЯО-ға ядролық қаруы жоқ ел ретінде қосылғаннан кейін шешілді. Кәзір, АҚШ-тың есептеуі бойынша, екі ел – Иран және Солтүстік Корея - белсенді түрде ядролық қаруды алғысы келеді және бұл халықаралық қауіпсіздікке қауіп төңдіреді. Әйтседе бұл елдердегі жағдайы өзгеше. Солтүстік Корея өзінің әскери ядролық бағдарламасын жаңдандырғандығы туралы және бір қатар ядрлық зарядтары бар екендігін және құрлықаралық баллистикалық ракеталардың құрастыруын аяқтап жатқандығын жие-жие білдіріп отыр. Көптеген мамандар бір ойға келіп отыр – бұл декларацияларда – тым өтіріктін бар екендігіне. Бұл елдердің катастрофалық экономикалық жағдайы, оның басшыларын әлемдік қоғамдастықты алдауға мәжбүрлейді, өздерінің ядролық бағдарламасын қымбаттау «сату» үшін халықаралық экономикалық көмекке ауыстырады. Мұндай бағалау шындықтан алыс жатқан жоқ. Дегенмен, Солтүстік Кореяның ядролық елге айналу мүмкіндігіне шындап қараған жөн, және, ең болмаса Корейлік жартыаралда шектеулі ядролық қарудың қолдануы Оңтүстік Корея, Жапония, Қытай ресейлік Қыйыр Шығыс тіпті АҚШ-қа да, себебі Оңтүстік Кореяда мыңдаған амарикандық солдаттар орналасқан, ең қыйратымды жағдай туғызар еді.

Иранның ядролық бағдарламасымен басқа жағдай. Біріншіден, Иран – ядролық емес ел ретінде ДНЯО-ның мүшесі; екіншіден, ол ядролық қаруды құруды мақсат етпейтіндігі және оның барлық бағдарламасы тек қана атомдық энергетика саласындағы бейбіт мақсаттарды көздейтіндігі туралы айтуда. Ресей Иранмен энергетикалық бағдарлама шеңберінде ядролық салада қызметтеседі. Ресейлік мамандар Бушерде атомдық электро станцияның бірінші блогін салуда, және жаңа энерго блоктардың құрылысына келісім-шартқа ие болуды көздейді. 2002 ж. бойы Бушерде 65 халықаралық комиссияларжұмыс істеді, және Иранға еш қандай арыздары болған жоқ.

Бірақта, 2003 ж. МАГАТЭ-ның инспекциясына жататын көрсетілген ядролық комплекс объектілерінен басқа, Иран тағы бірнеше кәсіпорындарды салып жатқаны туралы анықталды, және олар ядрлық қарудың компоненттерін өңдіру үшін қолдану мүмкін делінген. Онда центрифугтің қолдануымен уранды байытатын завод салынуда. Батыс мамандарының ойы бойынша, бұл өңдіріс орындарындағы центрифуг – ресейлік емес. Иранда анықталаған тағы бірі – ядролық материялдарды конверсиялау кәсіпорыны, бұл технология әскери мақсаттарда қолданылуы мүмкін. Әзірше екі кәсіпорын тек салынуда ғана, және таратылмау туралы Келісім бойынша МАГАТЭ-нің мамандары ол жерлерге ядролық материялдар әкелінгенде ғана бара алады, формалды түрде олар жоқ болып отыр. Егер бұл шыңдыққа жарасса, онда жағдайдан шығу жолы 1997 ж. қосымша протоколге Иранның қосылуы болар еді. Бұл құжаттың мәні мынада: халықаралық мамандар ескертусіз ядролық комплекстің қандайда болмасын объектісіне бара алады (суды, ауыны және басқада зерттеулерді байқау үшін).

Солтүстік Кореяның және Иранның ядролық бағдарламалары жағдайында Ресей олардың ядролық қаруды сатып алуына мүлдем қызығушылығын білдірмейді, оның ұстіне мұндай сценарий бойынша даму ядролық қарудың және оның құрамаларының террористердің қолдарына түсуін арттырады және нәтежесінде оны таратпау жұйесіне бақылауды мүлдем қыйрату мүмкін.

Кәзіргі күнде ядролық державаларда толықтай жоюға және ядролық қаруға тыйым салу бойынша координатталған стратегиясы жоқ. Сонымен қатар лидерлердің айтуынша және істері бойынша олар болашақта өздерінің ядролық арсеналдарынан бас тартуды көздеп отырған жоқ.

Сонымен, жер бетінде ядролық қарудың тарамауына жол бермеу үшін екі бағытта параллелді жұмыс істеу қажет: тартпау режимін арттыру, және ядерліқ емес әлемге ауысуға бірлескен стратегияны құрастыру. Мүмкін, кәзіргі жағдайда бұл мүмкін емес шығар. Бірақта ядролық қаруға қол созуы бұданда шыңсыз емеспе?

Халықаралық құқықты арттыру және

халықаралық институттарды реформалау мәселесі

БҰҰ реформалау қажеттілігі туралы сөз баяғыдан бері келе жатыр. Халықаралық қатынастарда күшті қолдану шешімінде БҰҰ-ң Қауіпсіздік Кеңесіде приоритетті бола беруі қажеттігін Ресей тұрақты түрде көрсетіп отыр. БҰҰ-ң демократизациялауды жақтаушылар кәзір әлемде өзінің экономикалық потенциялы бойынша көптеген елдер бар тіпті ядролық қаруы бар жағдайда да (мысалға, Үндістан) ҚК-нен кем түспейді және әлемдік қоғамдастық атынан маңызды шешімдерді құрастыруда кең түрде қатысуы керек.

Мұндай қадам өзінде жасырын қауіп бар. Мәселе, халықаралық жұйені «демократизациялау» Ресейдің саяси рөлің қатты кемісту мүмкіндігінде емес. Ең бірншіден мұндай «демократизациядан» одан да жақсы дамыған демократия қаза табады. Біріншіден, маңызды шешімдерді қабылдағанда, сөзсіз демократиялық дәстүрлері тұрақсыз елдердің рөлі арта түседі. Екіншіден, маңызды халықаралық мәселелерге көп жақты қадам, қуатты елдердің бас иеушілікке баруға мәжбүр етеді, олардың қызметтерінің тиімділігін кемітеді.

Халықаралық терроризіммен басқаша күресу қажет деген пікір де бар. Сондықта жаңа қауіпке тиімді түрде қарсы тұру үшін халықаралық күшті құру қажет, ұлттық үкіметке бағынбайтын, надұлттық орган негізінде әлемдік қоғамдастыққа бағынатын, оныда құру керек. Мұндай қадам көңілге қонымды болып көрінеді, бірақта көптеген сұрақтарға жауатарды қажет етеді, оның ішінде: кім бұл күштерді қаржыландырады? қандай құқықтық нормалар негізінде шешімдер қабылданады? Тап кәзір, бүкіл әлемдік үкімет идеясы және жаңа әлемдік тәртіптін құрылысының қажеттілігі туралы еңбектер пайда болып талқылануда.