Кейбір имамдардың Исламда жақсы бидғат бар деген сыңайлы сөздері

Сонымен қатар бидғатшылар имамдардың жақсы бидғат бар деген сыңайлы кейбір сөздерін дәйек ретінде келтіреді. Осындай сөздердің қатарына имам әш-Шәфи’идің былай деп айтқаны жатады: “Бидғат (бид’а) екі түрлі болады: мақтаулы және даттаулы. Сүннетке сай келгені – мақтаулы, ал Сүннетке қайшы келгені – даттаулы!” Әбу Ну’айм “әл-Хилья” 9/113.

Осындай хабарлар әш-Шәфи’иден имам әл-Бәйһақидің «Мәнақиб әш-Шәфи’и» 1/469 кітабында келтірілген.

Біріншіден, осы ұлы имамға ол жақсы бидғат бар деп айтты дегенді таңбас бұрын, аталмыш хабардың сенімділігіне көз жеткізу қажет.

Әбу Ну’айм келтірген осы хабардың иснадында ‘Абдуллаһ ибн Мухаммад әл-‘Аташи есімді жеткізуші, ал әл-Бәйһақи келтірген нұсқасында Мухаммад ибн Муса әл-Фәдл деген есімді жеткізуші бар. Осы екі жеткізуші де белгісіз (мәжһул) болып табылады, имамдар олардың өмірбаяндары туралы еш нәрсе айтпаған. Қараңыз: «әл-‘Илм усул әл-бида’» 121.

Ал кім осы жеткізушілерді сенімді дейтін болса, ол бұл туралы имамдардың сөзін келтірсін!

Екіншіден, ғалымдардың сөздері өздігінен Исламда дәлел болып есептелмейді, бұл жөнінде ғалымдар арасында еш келіспеушілік жоқ! Шейхул-Ислам Ибн Тәймия былай деген: “Даулы мәселеде белгілі бір адамның сөзін дәлел ретінде қолдануға ешбір адамға рұқсат етілмейді! Шын мәнінде, тек Құран мен Сүннет мәтіні, бірауызды келісім (әл-ижма’) және осыдан алынатын дәйектер ғана дәлел болып табылады, кейбір ғалымдардың сөзі емес! Ақиқатында, ғалымдардың сөздері шариғи дәлелдермен бекітілуі тиіс, ал шариғи дәлелдер олардың сөздерімен бекітілуге міндетті емес!” Қараңыз: “Мәжму’ул-фәтауа” 26/202.

Үшіншіден, имам әш-Шәфи’иден сенімді түрде оның мынадай сөздері жеткізіледі: “Егер кез-келген мәселеде менің айтқан сөздерім мен Аллаһ елшісінен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сенімділігі бекітілген түрде жеткен хабардың арасында сәйкессіздік табылса, онда мен өзімнің айтқандарымнан бас тартамын, мейлі ол менің тірі кезімде болсын, мейлі мен қайтыс болғаннан кейін болсын” Әбу Ну’айм 9/107, әл-Харауи 1/47.

Төртіншіден, тіпті егер жақсы бидғат бар дейтіндердің келтірген имам әш-Шәфи’идің сөзін шүбәсіз сенімді деп есептер болсақ та, бұл сөздерде олардың пікіріне ешқандай дәлел жоқ! Өйткені: “Бидғат (бид’а) екі түрлі болады: мақтаулы және даттаулы. Сүннетке сай келгені – мақтаулы, ал Сүннетке қайшы келгені – даттаулы!”, – деп айтылған ғой. Әбу Ну’айм “әл-Хилья” 9/113.

Еш күдіксіз, Сүннетке сай келетін нәрсе даттаулы болуы мүмкін емес, ал ол мұны бидғат деп тілдік мағынада айтып тұр, мұны ‘Умар: «Мынау неткен керемет бидғат», - деп айтқанындай. Егер діндегі кез-келген нәрсе Сүннетке сәйкес келсе әрі өз бастауын Сүннеттен алса, ол мақтаулы болып табылады, тіпті егер біреу оны тілдік тұрғыдан жақсы бидғат деп атаса да. Алайда Сүннетке сай келмейтін нәрсенің барлығын әш-Шәфи’и осы сөздерінде даттаулы бидғат деп атайды. Хафиз Ибн Ражаб имам әш-Шәфи’идің осы сөздерінің мәнін түсіндіріп былай дейді: “Әш-Шәфи’идің (Аллаһ оған разы болсын) сөзінің мағынасы біз ол туралы жоғарыда айтып кеткендей. Өз негізінде бидғаттар даттаулы, әрі шариғатта негізі жоқ нәрсе бидғат болып табылады! Ал Сүннетке сай келетін, яғни Сүннетте негізі бар мақтаулы бидғатқа келер болсақ, онда бұл жерде бидғат сөзі шариғи мағынада емес, тілдік мағынада қолданылып тұр, өйткені оның негізі бар”. Қараңыз: “Жәми’ул-‘улюми уәл-хикам” 267.

Ендеше, әш-Шәфи’идің бұл сөздерінің қай жері олар үшін дәлел болмақ?!

Сонымен қатар Исламда жақсы бидғат бар дейтіндер имам әл-‘Изз ибн ‘Абду-с-Сәләмнің бидғаттар жақсы, міндетті, даттаулы, тыйым салынған деп бөлгені туралы сөздерін келтіреді.

Әл-‘Изздің бүйтіп бөлуіне жауап имам әш-Шәфи’идің жоғарыда келтірілген сөздеріне жауап бергендей болады. Ол да «жақсы бидғат» сөзімен оның тілдік мағынасын, сондай-ақ шариғатта тікелей нұсқауы жоқ болса да, пайдаға қол жеткізу үшін қажетті «әл-мәсалих әл-мурсалә» деп аталатын құралдарды меңзеп тұр. Бұған мысал ретінде хадис жинақтарын, хадис жеткізушілер туралы кітаптарды құрастыру, Құран тәпсірін жазу және т.б. с.с нәрселерді келтіруге болады.

Мұны түсіну үшін әл-‘Изздің міндетті бидғаттардың түрлерін түсіндірген мына сөздерін келтіру жеткілікті болады: «Бірінші, ол арқылы Аллаһ пен Оның Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сөздері түсінілетін грамматиканы оқып-үйренумен айналысу. Бұл міндетті болып табылады, өйткені шариғатты сақтау - міндет. Ал грамматиканы оқып-үйренбейінше мұны сақтау мүмкін емес. Ал онсыз міндетті нәрсеге қол жеткізу мүмкін болмайтын нәрсе де міндетті болады». Қараңыз: “Қауа’ид әл-әхкам” 2/173.

Содан соң әл-‘Изз Сүннетте сирек кездесетін сөздерді, фиқһ негіздерін, хадис жеткізушілеріне қатысты жәрх пен тә’дил мәселелерін зерттеуді т..с.с. нәрселерді мысал ретінде келтіреді.

Осыдан кейін имам әл-‘Изздің жақсы немесе міндетті бидғат деген сөздері түсінікті болған шығар?! Егер имам әл-‘Изз діндегі бидғаттың кез-келген түрін қатал түрде даттайтындардың қатарынан болса, басқаша қалай болуы мүмкін?!

Мысалы, ол: “Егер кімде-кім Аллаһ үшін ізгі амал істеп және бұл істің сауабы тірілердің немесе өлілердің біреуіне ауысқанын қаласа, ол сауап оған жетпейді, өйткені «Адам баласы өз еңбегіне қарай ғана табысқа жетеді» (ән-Нәжм сүресі, 39-аят) – делінген. Егер шариғат құптаған белгілі бір амал өлі адам үшін деп ниет етіліп істелсе, ол өліге сауап болып тимейді, тек шариғат өзі ерекшелеген нәрселерінен басқа, мысалы садақа беру, ораза және қажылық сияқты” – деген. Қараңыз “Фәтауа әл-‘Изз” 2/24.

Имам әл-‘Изз тағы былай деген: “Шындығында, шариғат еш себепсіз арнайы сәжде етуді Аллаһқа жақындататын әрекет деп бекіткен жоқ. Аллаһқа жақындаудың өз себептері, шарттары, кезеңдері, тіректері бар, әрі оларсыз әлгі іс қабыл болмайды! Қажылық уақыты емес кезде ‘Арафа тауында тұрып, Муздалифада болып, бағанаға кішкентай тастарды лақтырып, Сафа және Маруа арасында жүгіріп, Аллаһқа жақындай алмайтының сияқты, арнайы сәжделер арқылы да Аллаһқа жақындай алмайсың!” Қараңыз: “Фәтауа әл-‘Изз” 1/7.

Имам әл-‘Изз тағы да былай деген: “Кім Сүннетті қаласа, оған еш нәрсені қоспасын, өйткені бүкіл жақсылық Елшінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) ізінен еруде!” Қараңыз: “Фәтауа әл-‘Изз” 1/80.

Имам әл-‘Изз тағы да: “Бидғат енгізгенше, сәләфтарға ерген жақсы!” – деген. Қараңыз: “Фәтауа әл-‘Изз” 1/173.

Міне, осы себепті имам әш-Шәтыби бидғатты бүйтіп бөлгені үшін әл-‘Иззді ақтап алған, бірақ әл-‘Изздің шәкірті әл-Қарафиді бидғатты тікелей мағынасында бөлгені үшін қатты сынға алып, оған қарсы жауап жазған. Имам әш-Шәтыби былай деген: “Қарафидің бөлгені – шариғи дәлелі жоқ ойдан шығарылған нәрсе!” Содан соң ол бұл бұлайша бөлуді, оның түрлерін айтып, әл-‘Иззді ақтап, соңында былай деп қорытындылайды: “Әл-Қарафиге келер болсақ, ол ақтауға лайық емес, өйткені ол өз шейхының (әл-‘Изз) және жұрттың айтқанынан айырықша сөз айтып, бидғатты осылайша бөлу арқылы барлығына қарсы шықты. Сөйтіп ол бірауызды келісімге (ижма’) қайшы келді!” Қараңыз: “әл-И’тисам” 1/152-153.

Осылайша, өз бидғаттарын ақтау үшін дінде жақсы бидғат бар дейтіндер өтіріктерін жасыру мақсатында имам әл-‘Изз бен басқа да ғалымдардың сөздерін бүркеніш етіп, олардың тұспалдап айтқан сөздерін өздерінше түсінеді.

Ал егер негізі әһлю-Суннадан болған имамдардың бірі шариғи мағынасында бидғатты жақсы және жаман деп бөлген болса, бұл анық қателік және біз Аллаһтан ол ғалымды кешіруін сұраймыз. Себебі, кісі ғалым болу үшін еш нәрседе қате жібермеу керек деген шарт жоқ қой! Имам әз-Зәһаби былай деген: “Ғалым (‘алим) болу үшін қате жібермеу керек деген шарт жоқ!” Қараңыз: “әс-Сияр” 4/173.

Шейхул-Ислам Ибн Тәймия: “Әуелгілер мен кейінгілердің қатарындағы көптеген мужтаһидтер бидғатқа жататын сөздер айтқан не істер істеген. Олардың өйтулерінің себебі: әлсіз хадистерді сенімді хадис деп есептегендіктен, немесе аяттың шынайы мағынасына сай тәпсірлемегендіктен, немесе өзі пайымдаған қате пікіріне байланысты Құран мен Сүннеттің мәтіні жетпегендіктен. Егер кісі Раббысынан өз мүмкіндігінше қорықса, ол Аллаһ Тағала айтқан мына кісілердің қатарына кіреді: «Раббымыз, егер ұмытсақ не жаңылсақ бізді жазалай көрме!» Ал хадисте (Аллаһ Тағала былай деген): «Мен оны кешірдім!», - делінген”. Қараңыз: “Мә’ариж әл-усул” 43.

Шейхул-Ислам Ибн Тәймия тағы былай деген: “Кісі шыншыл болуы үшін оның барлық сөздері, барлық істері Сүннетке сай келуі міндетті емес, әйтпесе ол пайғамбар сияқты болып кетер еді!” Қараңыз: “әл-Иқтида” 2/106.