VI. У пустыні

Столькіх радасцей былі пазбаўлены мы, лётчыкі Сахарскай авіялініі, калі нас на тыдні, месяцы, гады забіралі ў палон пяскі, калі мы незваротна лёталі ад форта да форта без надзеі, што неўзабаве зноў трапім у тую ж мясціну. Гэтая пустыня не дарыла нам падобныя аазісы: сады і дзяўчаты — гэта проста казкі! Ну, канечне, некалі мы адпрацуем тут і вернемся ў далёкі-далёкі край, каб пачаць новае жыццё, і ў тым краі нас чакаюць тысячы дзяўчат. Ну, канечне, там, сярод сваіх кніг і ручных мангустаў, яны цярпліва спеляць для нас свае пяшчотныя душы. І самі робяцца такія вытанчаныя, чароўныя...

Але я ведаю, што такое адзінота. Тры гады ў пустыні выдатна давялі мне, што гэта такое. Тут палохае не тое, што ў нейкім выкапнёвым царстве марнуецца твая маладосць, — тут здаецца, што там, удалечыні, старэе ўвесь белы свет. На дрэвах саспелі плады, на нівах ускаласаваўся ўраджай, парасцвітала хараство жанчын. Час прамінае, і трэ было б паспяшацца дадому... Час прамінае, а далеч усё не адпускае цябе. І дары зямлі выслізгваюць між пальцаў, як танюткі пясок барханаў.

Звычайна людзі не адчуваюць плыні часу. Жыццё здаецца ім ціхім і запаволеным. А вось мы і на нядоўгай стаянцы адчуваем бег часу, нам па-ранейшаму плешчуць у твар пругкія, вечна жывыя пасаты. Мы — як пасажыр хуткага цягніка: аглушаны перастукам колаў, ён імчыцца праз ноч і па мімалётных россыпах агнёў за вагонным акном здагадваецца пра палі, сёлы, дзівосныя мясціны, але ўсё гэта не пакідае трывалага следу ў памяці, усё прападае, бо ён — у дарозе, ён імчыцца далей. Гэтак і нас, яшчэ злёгку ўзбуджаных ад палёту, не супакойвала нават мірная стаянка, вецер свісцеў у вушах, і ўсё яшчэ мроілася, што мы яшчэ ў дарозе. І здавалася, нас таксама, насупор усім вятрам, нясе ў невядомую будучыню стукат нашых няўтольных сэрцаў.

Няскораныя плямёны — неад'емная частка пустыні. Ночы на Кап-Джубі, як боем гадзінніка, былі рассечаны на чвэрці гадзіны рэгулярнай і гучнай пераклічкай вартавых. Гэткім чынам гішпанскі форт Кап-Джубі, які знаходзіўся ва ўладаннях няскораных плямёнаў, аберагаў сябе ад затоенай у мораку небяспекі. А мы, пасажыры гэтага сляпога карабля, слухалі, як то бліжэй, то далей раздаюцца гэтыя воклічы, як яны лунаюць, кружаць вакол нас, быццам чайкі. І ўсё-такі мы любілі пустыню.

Калі напачатку і ствараецца ўражанне, што яна — толькі пустэльня і ціша, дык гэта толькі таму, што яна раскрываецца далёка не кожнаму. Сама звычайная вёска — і тая мае свае таямніцы. Калі мы не адрачомся дзеля яе ад рэшты свету, калі мы не ўдзельны ў яе традыцыях, звычках, перажываннях, мы нічога не даведаемся, што яна для тых, каму яна — радзіма. Альбо вось жыве побач з намі чалавек, але ён замураваўся ў сваім манастыры і жыве паводле невядомых нам правілаў, — і вось ужо гэты чалавек апынаецца для нас у сапраўдных цібецкіх нетрах, у такой далечы, куды ніколі не дабрацца нам аніякім самалётам. Хай сабе мы і прыйдзем у ягоную келлю! Яна будзе пустая. Царства чалавека ўнутры яго. Так і пустыня — гэта не пяскі, не туарэгі, нават не маўры, узброеныя вінтоўкамі...

Але сёння нас змучыла смага. І толькі сёння мы робім адкрыццё: ад калодзежа, які мы даўно зналі, свеціцца ўсё наваколле. Гэтак жанчына, якая не паказваецца на вочы, заварожвае ўвесь дом. Адзін нейкі калодзеж запаноўвае намі, як любоў.

Пяскі толькі напачатку пустынныя, але настае такі дзень, калі, асцерагаючыся атрада няскораных арабаў, пачынаеш вывучаць складкі гэтага шырознага плашча, які захутвае іх. Блізкасць варожага атрада таксама зыначвае воблік пяскоў.

Мы прынялі правілы гульні, і яна пераўтварае нас. Сахара такая, якой яна выяўляецца ў нас саміх. Каб разгадаць яе, мала пабываць у аазісе, трэба паверыць у ваду, як у Бога.

Ужо ў першым палёце я пакаштаваў пустыню. Мы — Рыгель, Гіёмэ і я — пацярпелі аварыю непадалёк ад форта Нуакшот. Гэты маленькі пост у Маўрытаніі ў той час быў зусім адрэзаны ад свету, як згублены ў моры астравок. Там жыў адзін стары сяржант са сваімі пятнаццаццю сенегальцамі. Ён сустрэў нас, як пасланнікаў неба.

— Каб вы толькі ведалі, што гэта значыць для мяне — пагаварыць з вамі!.. Каб вы толькі ведалі!

Для яго гэта нешта значыла: ён плакаў.

— За апошнія паўгода вы тут першыя госці. Прыпасы мне дастаўляюць двойчы ў год. То лейтэнант прыедзе, то капітан. Апошнім разам прыязджаў капітан...

Мы ўсё яшчэ былі прыгаломшаныя. За дзве гадзіны лёту ад Дакара, дзе нам ужо рыхтуецца снеданне, нечакана нешта псуецца ў маторы — і твой лёс рэзка мяняецца. І вось ты ўжо іграеш ролю прывіда перад старым сяржантам, які плача ад радасці.

— Выпіце, калі ласка, мне так прыемна прапанаваць вам чарку! Гэта ж трэба, у той раз капітан прыехаў, а ў мяне нават не было чым пачаставаць яго!

Я ўжо расказаў пра гэта ў адной сваёй кнізе, і я нічога не выдумаў. Сяржант так і сказаў:

— Тады ў мяне нават і чокнуцца не было чым... Такая ганьба, я нават прасіў, каб мяне змянілі...

Чокнуцца! Выпіць на радасцях чарку віна з чалавекам, які саскочыць з узмыленага вярблюда! Цэлых шэсць месяцаў жыць чаканнем гэтай хвіліны. Яшчэ за месяц да гэтага начышчаць зброю, ад склепа да вышак вышароўваць пост. У прадчуванні блаславёнага дня з высокай тэрасы нястомна ўзірацца ў далягляд, — а можа, там ужо клубіцца пыл, можа, ён ужо набліжаецца, жаданы атрад з Атара...

Але няма віна: немагчыма адзначыць свята. Няма чым чокнуцца. І адчуваеш сябе зняслаўленым...

— Я спадзяюся, што ён вернецца. Я так чакаю яго...

— А дзе ён, сяржант?

І сяржант паказвае на пяскі:

— Хто яго ведае, наш капітан — ён усюды!

Яна сапраўды была, тая ноч, праведзеная на тэрасе форта ў размове з зорамі. Апроч зор, там не было чаго вартаваць. А іх было безліч, як у час палёту, толькі цяпер яны заставаліся на сваіх месцах.

У палёце, калі ноч занадта чароўная, часам так залетуценішся, што забываеш кіраваць, і самалёт спакваля адхіляецца ўлева. Ты думаеш, што ён ляціць роўна, і раптам пад правым крылом заўважаеш нейкае селішча. Але ж у пустыні няма ніякіх селішчаў. Значыць, гэта рыбацкая флатылія выйшла ў мора. Але ва ўсёй Сахары не знойдзеш ніводнай рыбацкай флатыліі. Што ж тады?.. І ты ўсміхаешся ўласнай няцямлівасці. Мякка выроўніваеш самалёт. І селішча займае сваё месца, зноў начэпліваеш на рыцарскія даспехі сузор'е, якое выпусціў з рук. Селішча? Так. Селішча зор. Але адсюль, з вышыні форта, відна толькі застылая, як замарожаная, пустыня, адны нерухомыя хвалі пяску. І надзейна прымацаваныя сузор'і. І сяржант кажа:

— А ведаеце! Я выдатна знаю сваю дарогу дадому... Трымай курс прама на тую вунь зорку — і прыйдзеш у Туніс!

— Ты з Туніса?

— Не. Там у мяне сваячка...

Западае працяглае маўчанне. Але сяржант не можа нічога ўтаіць ад нас.

— Некалі я абавязкова з'езджу ў Туніс.

Вядома ж, зусім іншым шляхам, не наўпрост па гэтай зорцы. Хіба што калі-небудзь у паходзе, ля высмяглага калодзежа ім апантана завалодае натхнёнае самазабыццё. Тады ўсё перанітуецца — і зорка, і сваячка, і Туніс. Тады пачнецца тое натхнёнае вандроўніцтва, у якім недарэкі бачаць толькі пакуты.

— Я ўжо неяк прасіў у капітана водпуск — трэба з'ездзіць у Туніс наведаць сваячку. А ён і кажа...

— Што ж ён сказаў табе?

— А ён: «На свеце, — кажа, — усюды поўна сваячак». І паслаў мяне ў Дакар, бо туды не так далёка.

— Яна прыгожая, твая сваячка?

— Каторая ў Тунісе? Дзіва што! Бялявенькая такая.

— Не, тая, што ў Дакары?

Сяржант, мы гатовы былі расцалаваць цябе, гэтак журліва і трошкі расчаравана ты адказаў:

— Яна была мурынка...

Кім, чым была для цябе Сахара, сяржант? Вечным чаканнем бажаства. А яшчэ — пяшчотнай памяццю пра бялявенькую дзяўчыну там, за пяццю тысячамі вёрст пяскоў.

Кім, чым была пустыня для нас? Усім тым, што нарадзілася ў нашых душах. Тым, што мы даведваліся пра саміх сябе. Той ноччу мы таксама былі закаханы ў далёкую сваячку і ў капітана...

Порт-Эцьен, размешчаны на ўскрайку няскораных зямель, горадам не назавеш. Бо там усяго толькі і ёсць што невялікі форт, ангар і драўляны барак для нашых лётных экіпажаў. Вакол такая глухая пустыня, што, нягледзячы на свае мізэрныя ваенныя сілы, Порт-Эцьея амаль непераможны. Каб напасці на яго, трэба адолець такую загароду пяску і спякоты, што атрады няскораных арабаў могуць дасягнуць яго толькі на зыходзе сіл і запасаў вады. І ўсё-ткі з незапомных часоў недзе на поўначы вечна меўся які-небудзь атрад, які пагражаў Порт-Эцьену. Кожны раз, як капітан-камендант форта прыходзіў да нас на шклянку чаю, ён на карце паказваў нам шлях непрыяцеля, быццам расказваў казку пра чароўную прынцэсу. Але гэты атрад так ніколі і не прыходзіў, самі пяскі паглыналі яго, як раку, і мы называлі яго атрадам-прывідам. Гранаты і патроны, раздаваныя нам увечары камандзірамі, драмалі ў скрынках ля нашых ложкаў, а мы пад вернай аховай уласнай бездапаможнасці змагаліся толькі супроць аднаго ворага — супроць цішы. І Лукас, начальнік аэрапорта, дзень і ноч круціў грамафон, які ў такой далечы ад жыцця размаўляў з намі напаўзабытаю мовай і выклікаў нейкую беспадстаўную тугу, дзіўна падобную на смагу.

На гэты раз мы павячэралі ў форце, і камендант павёў нас палюбавацца яго садам. З Францыі за чатыры тысячы кіламетраў яму прыслалі тры скрынкі з сама сапраўднай зямлёй. У скрынках раслі тры зялёныя каліўцы, і мы лашчылі іх пальцамі, быццам пярлінкі. Капітан, гаворачы пра іх, кажа: «Гэта мой парк».

А калі ўзнімаецца пясчаны вецер, які высушвае ўсё дазвання, парк пераносяць у склеп.

Мы жывём за кіламетр ад форта і вяртаемся пасля вячэры дадому пры святле поўні. Ад месячнага святла пясок ружовы. Мы адчуваем сваю галечу, але пясок ружовы. А воклік вартавога надае свету нейкую ўсхваляваную прыўзнятасць. Гэта сама Сахара палохаецца нашых ценяў і правярае, хто ідзе, таму што дзесьці блукае атрад няскораных арабаў.

У вокліку вартавога чуюцца ўсе галасы пустыні. Пустыня перастае быць нежылым домам: маўрытанскі караван — як магніт уначы.

Здавалася б, мы ў бяспецы. То дзіва! Хвароба, няшчасны выпадак, разбойніцкі атрад — што толькі нам не пагражае! Чалавек — наземная мішэнь для патаемных снайпераў. І вартавы сенегалец, як прарок, напамінае нам пра гэта.

— Французы! — адказваем мы і праходзім міма чорнага анёла. І нам лягчэй дыхаецца. Колькі годнасці надала нам гэтая пагроза... Яна яшчэ такая далёкая, такая няспешная, такая прытупленая неабсяжнасцю пяскоў: алё свет ужо выначыўся, свет ужо не ранейшы. Яна стала насцярожанай, гэтая пустыня. Нейкі няведама дзе блукаючы атрад паўночна-афрыканскай кавалерыі, які так ніколі і не дабярэцца сюды, надае ёй узнёслую веліч.

Адзінаццатая гадзіна вечара. З радыёвузла прыходзіць Люка і кажа, што апоўначы прыбывае самалёт з Дакара. На борце ўсё ў парадку. У нуль гадзін дзесяць пошту перагрузяць ужо ў маю машыну, і я палячу на поўнач. Я старанна галюся перад асколкам люстэрка. Час ад часу, закруціўшы вакол шыі сурвэтку, я падыходжу да дзвярэй і азіраю голыя пяскі: пагода добрая, але вецер сціхае. Я вяртаюся да люстэрка. Ёсць над чым падумаць. Калі вецер, які дзьмуў месяц за месяцам, раптам сціхае, у небе часам усчынаецца сапраўдны вэрхал. Але пара збірацца: сігнальныя ліхтарыкі прывязаны да рэменя, планшэт і алоўкі пры мне. Іду да Неры, які сёння будзе маім бартавым радыстам. Ён таксама голіцца. «Ну як?» — пытаюся. Пакуль усё ў парадку. Гэтыя папярэднія дзеянні сама нескладаныя з усяго палёту. Нечакана я чую нейкі лёгкі хруст: аб мой ліхтарык б'ецца страказа. І чамусьці ёкнула сэрца.

Я зноў выходжу і азіраюся: усё спакойна. Скала на ўскрайку форта вырысоўваецца на фоне неба выразна, як удзень. Над пустыняй пануе глыбокая цішыня дагледжанага дома. Ды вось на мой ліхтарык налятаюць зялёны матылёк і дзве страказы. І мною зноў завалодвае нейкае глухое, цьмянае, ледзь улоўнае прадчуванне ці то радасці, ці то страху. Нехта з далёкай далечы загаворвае са мною. Што гэта, інстынкт? Выходжу яшчэ раз: вецер сціх канчаткова. Па-ранейшаму прахалодна. Але я папярэджаны ўжо. Мне здаецца, я здагадваюся, так, я ўжо здагадваюся, што павінна адбыцца. Ці не памыляюся я? Ні неба, ні пясок яшчэ не падалі мне аніякага знаку, але са мной пагаварылі дзве страказы, дзве страказы і зялёны матылёк.

Я падымаюся на бархан і сядаю тварам да ўсходу. Калі я не памыляюся, «яно» не забавіцца. Што шукалі яны, гэтыя стракозы, тут, за сотні кіламетраў ад унутраных аазісаў? Дробныя абломкі, выкінутыя хвалямі на бераг, сведчаць, што ў моры шалее цыклон. Гэтаксама і гэтыя кузуркі папярэджваюць мяне, што насоўваецца пясчаная бура; бура ідзе з усходу, і яна ўжо вытурыла з далёкіх пальмавых гаёў іхнія зялёныя матылькі. Яе пена ўжо дакацілася да мяне. І ўрачыста, бо ён сам доказ гэтага, і ўрачыста, бо ён сам глухая грозьба, і ўрачыста, бо ён тоіць буру — падымаецца ўсходні вецер. Яго слабое дыханне яшчэ ледзьве-ледзь дасягае мяне. Я — сама аддалены бераг, які лізнула хваля. За дваццаць метраў за мной не варухнулася ніводная павуцінка. Вецер толькі раз горача дыхнуў на мяне, адным-адзіны раз ахінуў нейкай нежывою ласкай. Але я ўжо ведаю, што праз некалькі секунд Сахара перавядзе дыханне і ўздыхне зноў. Што хвіліны праз тры захвалюецца ўказальнік ветру на нашым ангары. А яшчэ хвілін праз дзесяць хмары пяску запалоняць усю прастору. А мы ўсё-такі рынемся ў гэтае пекла, у гэты агнявы від пустыні.

Але я ўзрушаны зусім не гэтым. Мяне напаўняе нейкай дзікунскай радасцю тое, што я з паўслова зразумеў зашыфраванае пасланне, што я, як першабытны чалавек, здолеў разгадаць гэты штрышок, якім ледзь улоўна прасігналізавала пра свой прыход наступнасць, што я змог прачытаць яе нарастаючае шаленства ў трапятлівых крылцах страказы.

У Сахары мы сутыкаліся з няскоранымі плямёнамі. Час ад часу яны з'яўляліся з такіх глыбінь пустыні, куды мы не мелі доступу, мы толькі праляталі над імі; а маўры адважваліся прыходзіць нават у форты — Джубі ці ў Сіснерос, куплялі там цукар ці гарбату і зноў таямніча знікалі. І мы, па магчымасці, спрабавалі прыручыць хоць каго-небудзь з іхняга асяроддзя.

Калі гэта былі аўтарытэтныя важакі, мы, са згоды дырэкцыі авіялініі, часам бралі іх на борт самалёта, каб паказаць ім свет. Неабходна было збіць з іх пыху, таму што яны, хутчэй з пагарды, чым з нянавісці, забівалі палонных. Калі яны сустракаліся з намі паблізу форта, яны нават не лаялі нас. Яны адварочваліся ад нас і пляваліся. Гэтая пыхлівасць зыходзіла ад ілюзіі іх уласнай магутнасці. Колькі іх, важакоў атрада ў тры сотні ружжаў, казалі мне: «Скажы дзякуй, што да тваёй Францыі болей ста дзён хады...»

І мы ўстройвалі ім прагулянкі, і сталася так, што трое з іх нават пабывалі ў гэтай невядомай ім Францыі. Яны былі супляменнікі тых, якія, неяк трапіўшы са мной у Сенегал, заплакалі, убачыўшы там дрэвы.

Потым я зноў наведаў іх шатры і пачуў, як яны з захапленнем расказвалі пра мюзік-холы, дзе танцуюць сярод кветак аголеныя жанчыны. Гэтыя людзі ніколі не бачылі ні дрэва, ні фантана, ні ружы, яны толькі з Карана ведалі пра існаванне садоў, дзе струменяць ручаі, таму тыя сады і называюцца раем. Гэты рай з яго раскошнымі палонніцамі купляецца дарагой цаной: трыццаць гадоў маркоты і галечы — і пасля горкая смерць у пясках ад кулі іншавера. Але Бог ашуквае маўраў, таму што ад французаў, якім падораны ўсе гэтыя скарбы, ён не патрабуе ніякай адплаты — ні смагі, ні смерці. Вось чаму яны цяпер у такім задуменні, гэтыя старыя важакі. Вось чаму, азіраючы пустынныя абшары Сахары, якая распасціраецца вакол шатроў і да самай смерці будзе адпускаць ім такія мізэрныя радасці, яны не могуць утрымацца ад прызнанняў:

— Знаеш... ваш французскі бог... Ён куды велікадушнейшы, чым бог маўраў!

За некалькі тыдняў перад гэтым іх вазілі ў Савойю. Праважаты падвёў іх да цяжкага, бурлівага, як вітая калона, вадаспада.

— Пакаштуйце, — прапанаваў ім праважаты.

Гэта была сапраўдная пітная вада. Вада! Колькі дзён хады патрабуецца тут, у пустыні, каб дабрацца да бліжэйшага калодзежа, а калі знойдзеш яго, колькі часу трэба выграбаць пясок, якім забіты гэты калодзеж, пакуль дакапаешся да твані, ад якой патыхае мачой вярблюдаў! Вада! У Кап-Джубі, у Сіснеросе, у Порт-Эцьене маўрытанскія дзеці выпрошваюць не манетку — з бляшанкай у руках яны выпрошваюць вады:

— Дай трошкі вады, дай...

— Дам, калі будзеш разумнік.

Вада тут даражэй золата, маленечкая кропля вады высякае з пяску зялёную іскрынку травянога каліўца. Калі дзе-кольвечы выпадае дождж, уся Сахара прыходзіць у рух. Плямёны перасяляюцца за трыста кіламетраў — туды, дзе цяпер вырасце трава... І гэтая вада, такая скупая, што за дзесяць апошніх гадоў яна ні кропелькай не пралілася над Порт-Эцьенам, бурліла там так, быццам з гіганцкай прабітай цыстэрны выліваліся водныя запасы ўсяго свету.

— Нам пара, — казаў праважаты.

Але яны не зварухнуліся.

— Пачакай...

І замоўклі, і засяроджана, анямела глядзелі на гэтае бясконцае ўрачыстае таінства. Само жыццё, сама жывая кроў, без якой няма чалавека, вывяргалася з вантробаў гары. За адну секунду яе вылівалася столькі, што хапіла б ажывіць цэлыя караваны, якія, п'яныя ад смагі, навекі канулі ў бяздонне саланчакоў і міражоў. Тут праяўляў сябе сам Бог: немагчыма было адвярнуцца ад яго. Бог раскрыў бездань нябесную, каб паказаць сваю магутнасць: трое маўраў стаялі як укопаныя.

— Ну на што тут глядзець? Хадзем...

— Трэба пачакаць.

— Чаго пачакаць?

— Пакуль вада скончыцца.

Яны хацелі дачакацца, калі богу набрыдне яго вар'яцтва. Ён неўзабаве схамянецца, ён скупы.

— Але гэтая вада льецца ўжо сотні гадоў!..

У гэты вечар яны не ўспамінаюць пра вадаспад. Ёсць цуды, пра якія лепей маўчаць. Лепей нават не думаць пра іх, інакш увогуле перастанеш што-небудзь разумець. Інакш можна засумнявацца ў самім Богу...

— Знаеш, ваш французскі бог...

Але я добра ведаю іх, маіх дзікіх сяброў. Вера іх пахіснулася, няўпэўненыя і разгубленыя, зараз яны амаль гатовы скарыцца. Яны ўжо мараць, каб французскае інтэнданцтва забяспечыла іх ячменем, а нашы сахарскія часці ўзялі іх пад сваю ахову. І гэта праўда, нарэшце скарыўшыся, яны б выгадалі ў матэрыяльных дабротах.

Але гэтыя трое адной крыві з Эль Мамунам, эмірам трарзаў. (Баюся, што блытаю ягонае імя.)

Я пазнаёміўся з ім, калі ён быў нашым падданым. Адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі за аказаныя паслугі, шчодра адораны камендантамі крэпасцей і паважаны плямёнамі, ён жыў, здавалася б, у сама поўным дастатку. Але аднойчы ноччу, калі нікому і ў галаву не магло прыйсці такое, ён перарэзаў афіцэраў, якіх праводзіў цераз пустыню, захапіў вярблюдаў, зброю і далучыўся да няскораных плямёнаў.

Здрадай называюць такі неспадзяваны бунт, такія гераічна-адчайныя ўцёкі важака, цяпер павечнага выгнанніка ў пустыню, гэтую нядоўгую славу, што неўзабаве, як дымок ад стрэлу, растане ў сутычцы з атарскім атрадам лёгкай кавалерыі. І дзіву даюцца — адкуль такое вар'яцтва?

Аднак гісторыя з Эль Мамунам — не адзінкавы выпадак, гэтак было шмат з якімі іншымі арабамі. Мамун старэў. А са старасцю прыходзіць роздум. І вось аднойчы ўночы ён робіць адкрыццё, што ён здрадзіў богу іслама, што ён апаганіў сваю руку рукой хрысціяніна, калі паціснуў яе пасля здзелкі, у выніку якой страціў усё.

І сапраўды, што яму ячмень і спакойнае жыццё? Зламанаму воіну, які стаў прапаведнікам, усплывае на памяць, як ён жыў у Сахары, дзе кожная хваля пяску была поўная пагроз, а ён развейваў іх, дзе лагер, акрыты ноччу, выстаўляе свае каравулы, дзе весткі пра набліжэнне ворагаў прымушаюць мацней забіцца сэрцы вакол начных кастроў. Яму зноў прыгадваецца смак вольных прастораў — а ён, аднойчы паспытаны чалавекам, ужо ніколі не будзе забыты.

І вось ён бясслаўна блукае ў ціхамірным бязмежжы, якое не абяцае ніякіх выгод. Вось цяпер Сахара для яго сапраўды — пустыня.

Магчыма, ён нават паважаў іх, тых афіцэраў, якіх потым пазабіваў. Але над усім бярэ верх любоў да Алаха.

— Добрай ночы, Эль Мамун.

— Беражы цябе бог!

Афіцэры захутваюцца ў коўдры, укладваюцца на пяску, як на плыце, тварам да зор. Вось яны, зоры, якія павольна кружацца, вось яно, неба, якое адзначае ход часу. Вось яна, поўня, схіленая над пяскамі, якую зводзідь на нішто Ягоная Мудрасць. Хрысціяне хутка заснуць. Яшчэ некалькі хвілін, і будуць свяціцца адны зоры. І тады, каб вярнуць аслабелым плямёнам іх былую славу, каб аднавіць гэтыя пагоні, адзіна якімі і праменяцца пяскі, хопіць аднаго слабога ўскрыку гэтых хрысціян, якія будуць утоплены ва ўласным сне. Яшчэ некалькі секунд, і з непапраўнасці народзіцца новы свет...

І ўсчынаецца забойства прыгожых сонных лейтэнантаў.

Я ў Джубі, сёння Кемаль і ягоны брат Муян запрасілі мяне ў госці, і вось я п'ю ўжо гарбату у іхнім шатры. Муян моўчкі глядзіць на мяне і, прыкрыўшы рот сіняю хусцінай, захоўвае дзікаватую насцярожанасць. Кемаль адзін размаўляе са мной і выказвае знакі павагі:

— Мой шацёр, мае вярблюды, мае рабы — усё тваё.

Муян, не зводзячы з мяне вачэй, нахіляецца да брата, кажа яму нешта і зноў замуроўваецца ў сваё маўчанне.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў: Банафу ўкраў у Р'Гейбаце тысячу вярблюдаў.

Я не быў знаёмы з капітанам Банафу, камандзірам атрада мехарыстаў з лёгкай кавалерыі Атара. Але я ведаў, якая вялікая слава ходзіць пра яго сярод маўраў. Яны з гневам гавораць пра яго, але гавораць як пра бога. Ягоная прысутнасць надае каштоўнасць пяскам. Вось і сёння ён зноў няведама якім чынам узнік у тыле атрада няскораных арабаў, які рухаўся на поўдзень, адбіваючы ў іх сотні вярблюдаў, вымушаючы іх, каб зберагчы свае скарбы, уступаць у бой тады, калі яны лічылі сябе ў бяспецы. І цяпер, выратаваўшы Атар гэтым архангельскім з'яўленнем, разбіўшы свой лагер на высокім вапняковым плато, ён бясстрашна стаіць там як сведчанне, як залог таго, што гатовы да схваткі, і такая праменнасць зыходзіць ад яго, што плямёны самі кідаюцца на пошук ягонага мяча.

Муян глядзіць на мяне яшчэ суровей і зноў нешта кажа.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў: «Заўтра мы пойдзем на Банафу. Трыста ружжаў».

Я і сам здагадваўся пра сёе-тое. Гэтыя вярблюды, якіх тры дні падрад водзяць на вадапой, гэтае ажыўленне, гэты ўздым. Такое ўражанне, быццам прыводзяць у парадак снасці нябачнага парусніка. І ўжо дзьме спадарожны вецер, які вынесе яго ў адкрытае мора. З ласкі Банафу кожны крок на поўдзень авеяны славай. І я ўжо не магу зразумець, чаго ў тых паходах болей — нянавісці ці любові.

Як шыкоўна мець на свеце такога цудоўнага ворага, якога трэба звесці са свету! Там, дзе ён з'яўляецца, бліжэйшыя плямёны похапкам складваюць свае шатры, зганяюць вярблюдаў і ў жаху ўцякаюць прэч, каб не сустрэцца з ім твар у твар, але ў сама аддаленых плямёнаў пачынае кружыцца галава, як яна кружыцца ад любові. Людзі самохаць ірвуцца з ціхамірнасці шатроў, з абдымкаў жанчын, са шчаслівага забыцця, людзям пачынае здавацца, што найважненшым у свеце было б пасля двух месяцаў знясіленай хады на поўдзень, пасля спапяляльнай смагі, сядзення на кукішках у чаканні, калі сунімуцца пясчаныя буры, знянацку напасці на золку на Атарскі атрад кавалерыстаў і, калі будзе на тое воля бога, забіць капітана Банафу.

— Банафу дужы, — прызнаецца Кемаль.

Цяпер я ведаю іх тайну. Як тыя, мужчыны, што прагнуць любові жанчыны, а пры згадцы, як яна абыякава і нетаропка праходзіць міма, усю ноч напралёт варочаюцца з боку на бок, параненыя, спапялёныя гэтай абыякавасіцо, якая не дае ім спакою і ў сне, — гэтак і іх мучаць далёкія крокі Банафу. Змушаючы да бегства кінутыя супроць яго атрады, гэты па-маўрытанску апрануты хрысціянін на чале сваіх двухсот піратаў-маўраў пранік у глыб незалежных земляў, туды, дзе нават сама няўдалы з яго ўласных салдат за мяжой французскіх уладанняў мог бы беспакарана ачнуцца ад свайго рабства і на каменным алтары прынесці яго ў ахвяру свайму богу, туды, дзе іх стрымлівае толькі яго аўтарытэт, дзе нават сама яго бездапаможнасць палохае іх. І гэтай ноччу ён, абыякавы, зноў ходзіць і ходзіць у іх цяжкіх снах, і ягоныя крокі гулка адзываюцца ў самым сэрцы пустыні.

Муян у роздуме нерухома сядзіць у глыбіні шатра, быццам высечаны з сіняга граніту. Толькі вочы гараць ды срэбны кінжал, які перастаў быць забаўкай. Як ён змяніўся з той пары, калі перайшоў у стан непакорных! Цяпер ён асабліва перапоўнены ўсведамленнем уласнай годнасці і з бязмежнай пагардай ставіцца да мяне, бо ён неўзабаве пойдзе на Банафу, бо на золку ён вырушыць у паход, штурханы нянавісцю, якая мае ўсе прыкметы любові.

Ён яшчэ раз нахіляецца да брата, нешта зусім ціха кажа яму і глядзіць на мяне.

— Што ён сказаў?

— Ён сказаў, што заб'е цябе, калі напаткае дзе-небудзь за фортам.

— За што?

— Ён кажа: «У цябе ёсць самалёты і радыё, у цябе ёсць Банафу, але ў цябе няма ісціны».

Акрыты сінім покрывам, Муян, нерухомы, як статуя, судзіць мяне:

— Ён кажа: «Ты ясі салату, як каза, і сала, як свіння. Твае бессаромныя жанчыны выстаўляюць напаказ свае твары», — ён сам бачыў. Ён кажа: «Ты ніколі не молішся». Ён кажа: «Нашто табе твае самалёты, тваё радыё, твой Банафу, калі ў цябе няма ісціны?»

І я любуюся гэтым маўрам, які адстойвае не сваю волю, бо ў пустыні кожны вольны, не відочныя скарбы, бо ў пустыні хоць шаром пакаці, — ён абараняе сваё патаемнае, унутранае царства. У моўчы пясчаных хваль Банафу, як вопытны пірат, вядзе свой атрад вершнікаў, і вось ужо лагер Кап-Джубі як падмянілі, ціхамірнай стаянкі пастухоў як не было. Быццам бура дыхнула на яе з'яўленне Банафу, вечарам шатры цясней прыціскаюцца адзін да аднаго. На поўдні пануе нясцерпная моўча — гэта моўча Банафу! І Муян, вопытны паляўнічы, выслухоўвае ягоныя крокі.

Калі Банафу вернецца ў Францыю, яго ворагі, замест таго каб радавацца гэтаму, будуць аплакваць яго, быццам разам з ягоным ад'ездам пустыня страціла адзін са сваіх магнітаў, а іхняе існаванне — кроплю прывабнасці, і яны запытаюцца ў мяне:

— Чаму ён з'ехаў адсюль, твой Банафу?

— Не ведаю...

Ён рызыкаваў сваім жыццём, як яны сваім, і рызыкаваў гадамі. Ён зрабіў іхнія звычкі сваімі звычкамі. Ён спаў, паклаўшы галаву на іхнія камяні. У бясконцых пагонях і ён, як яны, праводзіў ночы сам-насам з зоркамі і ветрам, як у біблейскія часы. І раптам ён пакідае іх, быццам заяўляе, што гэтая гульня не галоўнае для яго. Ён з лёгкім сэрцам устае з-за стала. І маўры, якія змушаны гуляць без яго, страчваюць веру ў сэнс жыцця, якое болей не вымагае ад людзей самой іх плоці. І ўсё-такі ім хочацца верыць у яго.

— Ён яшчэ вернецца, твой Банафу?

— Не ведаю.

«Ён яшчэ вернецца», — думаюць маўры. Яго ўжо не змогуць задаволіць эўрапейскія гульні — ні карты, ні павышэнне па службе, ні жанчыны. Яго неадступна будуць праследаваць думкі пра сваю страчаную годнасць, і ён вернецца туды, дзе кожны крок прымушае часцей забіцца сэрца, быццам гэта крок да любові. Яму здалося, што туташняе жыццё яго — толькі прыгоды, што галоўнае ён набудзе там, але з цягам ён з агідай выявіць, што адзіна сапраўднымі скарбамі ён валодаў тут, у пустыні: гэтымі чарамі пясчаных абшараў уночы, гэтай цішынёй, гэтай радзімай ветру і зор. І як толькі Банафу вернецца, вестка пра гэта ў першую ж ноч разнясецца па ўсіх землях няскораных плямёнаў.

Маўры даведаюцца, што ён начуе недзе ў Сахары разам з дзвюма сотнямі сваіх піратаў. І тады моўчкі павядуць на вадапой вярблюдаў. Запасуцца паболей ячменем. Правераць ружжы. Рухомыя сваёй нянавісцю — ці, магчыма, любоўю.

— Схавай мяне ў самалёце і адвязі ў Маракеш...

Кожны вечар раб маўраў у Джубі звяртаўся да мяне з гэтай сваёй кароткай просьбаю. І зрабіўшы гэткім чынам ўсё, што мог, для ўратавання свайго жыцця, ён сядаў, падкурчыўшы накрыж ногі, і гатаваў мне гарбату. З гэтай хвіліны ён на цэлыя суткі набываў спакой, даверыўшыся, як яму думалася, адзінаму лекару, які мог вылечыць яго, паслаўшы сваю малітву адзінаму богу, які мог выратаваць яго. Цяпер, схіліўшыся над імбрыкам, ён мог зноў бясконца перабіраць у памяці няхітрыя малюнкі свайго мінулага — чорныя землі роднага Маракеша, ружовыя дамы, сціплыя радасці, якіх ён быў пазбаўлены. Ён не наракаў ні на маё маўчанне, ні на тое, што я не спяшаюся вяртаць яму жыццё: я для яго не такі ж чалавек, як ён сам, а нейкая сіла, якую трэба выклікаць да дзеяння, нешта накшталт спадарожнага ветру, які некалі ўзвее і над ягоным лёсам.

Але ў мяне, звычайнага лётчыка, што на некалькі месяцаў апынуўся начальнікам аэрапорта ў Кап-Джубі, адзіным багаццем якога быў барак, прылеплены да гішпанскага форта, а ў гэтым бараку — тазік, збан мутнай вады і куртаты ложак — у мяне было куды меней ілюзій адносна маёй магутнасіц:

— Дружа Барк, будзе відно...

Усіх рабоў завуць тут Баркамі; яго таксама звалі Баркам. Але чатыры гады, праведзеныя ў палоне, усё-такі не скарылі яго: ён не мог забыць, што быў некалі царом.

— Чым ты займаўся ў Маракешы, Барк?

У Маракешы, дзе, безумоўна, яшчэ жылі яго жонка і трое дзяцей, ён займаўся дзівоснай справай.

— Я пераганяў статкі, і мяне звалі Магаметам!

Тамашнія каіды-губернатары выклікалі яго да сябе:

— У мяне ёсць быкі на продаж, Магамет! Прыгані іх з гор.

Альбо:

— У мяне ў нізіне тысячы авечак, адвядзі іх на альпійскія лугі!

І Барк, узброены скіпетрам з алівы, кіраваў іх перасяленнем. Адзін у адказе за процьму авечак, у клопаце за яшчэ ненароджаных ягнят, стрымліваючы сама шустрых і падганяючы леных, ён крочыў наперад, акружаны ўсеагульным даверам і паслушэнствам. Адзіны, хто ведаў, да якіх земляў абяцаных яны праставалі, адзіны, хто ўмеў чытаць свой шлях па нябесных свяцілах, ацяжараны ведамі, якія не раздзеліш з атарай, ён сам, як падказвала ягоная мудрасць, выбіраў і час адпачынку, і час вадапою. І ноччу, вартуючы яе сон, ахоплены пяшчотай да такой безлічы несвядомых, безабаронных істот, стоячы па калені ў воўне, Барк — лекар, прарок і цар — маліўся за свой народ.

Аднойчы яго запынілі нейкія арабы:

— Хадзем з намі на поўдзень, памажы нам адшукаць скаціну.

Яны ўгаворвалі яго ісці ўсё далей і далей, а праз трое сутак, калі ён быў заманены на глухую сцяжынку ў гарах на мяжы з землямі няскораных плямёнаў, яму проста паклалі руку на плячо, ахрысцілі Баркам і прадалі.

Я ведаў шмат рабоў. Я штодня хадзіў у шатры піць гарбату. Там, разуўшыся і ўлёгшыся на мяккім ваўняным дыване — адзінай раскошы качэўнікаў, на якой ненадоўга ўзводзяць яны сваё жыллё, — я любаваўся плаўным поступам дня. У пустыні вельмі адчувальная плынь часу. Разам са скварным сонцам ты рухаешся ў кірунку да вечара, да прахалоднага ветру, які асвяжыць цела і змые пот. Разам са скварным сонцам і жывёла і людзі няўхільна, як да смерці, крочаць да гэтай вялізнай крыніцы. Бяздзейнасць — і тая набывае сэнс. І кожны дзень набывае хараство, як дарога, што вядзе да мора.

Я ведаў іх, гэтых рабоў. Яны ўваходзяць у шацёр, калі важак ужо дастаў жароўню, імбрык і шклянкі са свайго каштоўнага куфра, з гэтай скрыні, напакаванай сама недарэчнымі рэчамі — вісячымі замкамі без ключоў да іх, вазамі для кветак без кветак, люстэркамі за тры су, старымі пісталетамі, — і ўсё гэта, вываленае на пясок, наводзіць на думку пра караблекрушэнне.

Тады маўклівы раб накладвае ў жароўню сухія ламачынкі, разводзіць агонь, налівае вады ў імбрык, змушаны рабіць работу кволай дзяўчынкі, іграе мускуламі, якія вывярнулі б з коранем кедр. Ён спакойны. Ён захоплены гульнёй: гатаваннем чаю, доглядам вярблюдаў, ежай. У спякоце дня — рухам насустрач ночы, а пад золкасцю ледзяных зор — чаканнем спякоты дня. Шчаслівыя краіны Поўначы, там кожная пара года стварае сваю казку: летам — пра снег, зімой — пра сонца; сумныя тропікі, там заўжды адна і тая ж волкая духата; але шчаслівая і Сахара, дзе змена дня і ночы так натуральна вядзе чалавека ад надзеі да надзеі.

Часам чорны раб, седзячы на кукішках ля дзвярэй, цешыцца вечаровай свежасцю. У гэтым цяжкім целе нявольніка ўжо пазасыналі ўсе ўспаміны. Ён ужо ледзьве помніць момант свайго паланення, тыя ўдары, крыкі, мужчынскія рукі, якія паверглі яго ў ягоную цяперашнюю ноч. З таго часу ён усё безнадзейней дранцвее ў дзіўным сне, ён як аслеп — бо ён жа не бачыць болей марудных рэк Сенегала ці белых гарадоў паўднёвага Марока, ён як аглух — бо ён жа не чуе болей родных галасоў. Ён не тое што няшчасны, гэты мурын, — ён калека. Воляй выпадку змушаны падначаліцца рытму жыцця качэўнікаў, іх вандраванню з мясціны ў мясціну, навечна прыкуты да іхніх арбіт па пустыні, што агульнага мог ён захаваць са сваім мінулым, з родным ачагом, з жонкай і дзецьмі, якія цяпер для яго мярцвей нябожчыкаў?

Людзі, якія доўга жылі ўсепаглынальным каханнем, а потым яго страцілі, часам стамляюцца ад сваёй гордай самоты. Яны прыніжана мірацца з жыццём і знаходзяць сваё шчасце ў сама пасрэднай прывязанасці. Ім прыемна адрачыся ад трона, падпарадкавацца некаму і нічым не парушаць ціхамірную плынь будняў. І раб з гонарам распальвае жароўню гаспадара.

— На, вазьмі, — кажа часам важак вязню.

Зараз гаспадар лагодны з рабом, бо зараз адбываецца адпушчэнне чыста ўсёй стомы, чыста ўсёй спякоты, бо зараз яны абодва, плячо ў плячо, спакваля ўступаюць у прахалоду. І ён дорыць яму шклянку чаю. І вязень у прыліве ўдзячнасці за гэтую шклянку чаю будзе цалаваць ногі гаспадару. Раба ніколі не закоўваюць у ланцугі. Хай не будзе ў іх патрэбы! Хай будзе ён верны сам па сабе! Хай ён, пазбаўлены ўлады, разумна адмовіцца ад свайго каралеўскага трона! Зараз ён — вязень шчаслівы.

Але некалі яму напраўду дадуць волю. Калі ён зусім састарыцца і не зможа апраўдаць выдаткаў на ежу ці апратку, тады яму даюць неабмежаваную свабоду. Тры дні падрад, слабеючы ўсё больш і больш, ён дарэмна будзе сноўдацца ад шатра да шатра і прапаноўваць свае паслугі, а на зыходзе трэціх сутак, як і раней, разумна і пакорна, распластаецца на пяску. Я бачыў у Джубі, як яны, голыя, паміралі гэтак. Маўры падганялі, але без жорсткасці, іх марудную агонію, а дзеці маўраў гулялі вобак гэтых сумных руін і шторанку свавольна правяралі, варушыцца яна ці ўжо не, але без кепікаў над старым слугой. Гэта была звычайная з'ява. Гэта выглядала так, нібыта яму сказалі: «Ты добра папрацаваў, ты заслужыў права на адпачынак, ідзі спаць». Ён ляжаў, яму хацелася есці, і толькі ад гэтага ў яго кружылася галава, а не ад несправядлівасці, бо катуе толькі несправядлівасць. І спакваля перамешваўся з зямлёй. Трыццаць гадоў працы — і вось гэтае права на сон і на зямлю.

Калі я ўпершыню нагабаў такога раба, я не пачуў ад яго ніводнай скаргі: ды яму не было на каго і скардзіцца. У ім чыталася нейкая падсвядомая згода, згода горца, які заблудзіўся і ўжо знясілеў дарэшты і які лягае на снег, зарываецца ў забыццё і ў снягі. Не пакута яго перавернула маё сэрца. Я не бачыў ніякіх пакут. Але са смерцю чалавека памірае нейкі невядомы нам свет, і я ўсё думаў, што пагасла ў ім, якія вобразы? Якія плантацыі Сенегала, якія белыя гарады паўднёвага Марока паволі адыходзілі ў нябыт? Не было мне дадзена даведацца, ці ў гэтым чорным тулаве гаслі звычайныя мізэрныя турботы — гатаванне чаю, адвод жывёлы на вадапой..., засынала душа раба ці, уваскрэсены хваляй успамінаў, паміраў чалавек ва ўсёй сваёй велічы. Цвёрдая чарапная каробка нагадвала старадаўні куфэрак з усялякімі скарбамі. Я не ведаў, якім квяцістым шаўкам, якім святочным малюнкам, якім асівелым, выключна бескарысным у гэтай пустыні рэшткам удалося пазбегнуць караблекрушэння. Скарбонка была замкнёная і цяжкая. Я не ведаў, якая частка свету руйнавалася ў чалавеку пры ўпаданні ў беспрабудны валатоўскі сон, што руйнавалася ў гэтай свядомасці і ў гэтай плоці, якая спакваля вярталася ночы і зямлі.

— Я пераганяў статкі, і мяне звалі Магаметам.

Чорны нявольнік Барк быў першы з маіх знаёмых нявольнікаў, які не скарыўся. Нічога, што маўры гвалтам адабралі ў яго свабоду, у адначассе абабралі так, што ён стаў галей немаўляці. Гэтак пасланая богам бура за гадзіну знішчае ўвесь плён гадавой працы селяніна. Але не толькі ў страчаных дабротах была справа, куды сур'ёзней маўры пагражалі яму як асобе. І Барк не мірыўся з гэтым, хоць столькі іншых нявольнікаў так лёгка дазволілі забіць у сабе немаёмнага перагоншчыка статкаў, які круглы год нястомна здабываў свой хлеб!

Барк не прыстасоўваўся да рабства, як, страціўшы надзею на лепшае, прыстасоўваюцца да пасрэднага шчасця. Ён не хацеў ствараць свае радасці раба з паблажлівасці гаспадара рабоў. Ён і ў адсутнасць Магамета бярог той дом, дзе жыў гэты Магамет яго душы. Сумна бачыць пустым гэты дом, але нельга дапусціць, каб нехта іншы пасяліўся ў ім. Барк нагадваў ссівелага вартаўніка, які памірае ад вернасці сярод зеляніны прысадаў і самотнай цішы.

Ён не казаў: «Я — Магамет бен Лаўсін», ён казаў: «Мяне завуць Магаметам» — і марыў пра той дзень, калі гэты забыты персанаж уваскрэсне зноў, адным сваім з'яўленнем адмятаючы прэч воблік раба. Часам сярод начной нематы яго, як незабыўная песня маленства, апаноўвалі ўспаміны. «Сярод ночы, — расказваў нам наш маўрытанскі перакладнік, — сярод ночы ён раптам загаворвае пра Маракеш, гаворыць, а сам плача». Ніхто не ўнікае адзіноты ў такіх выпадках. У ім знянацку ачынаўся той іншы чалавек, ён усяляўся ў ягоную плоць, шукаў жанчыну тут, у гэтай пустыні, дзе ніводная жанчына ніколі не падыдзе да Барка. Тут, дзе не было і заваду крыніцы, да Барка даносілася песня крынічнай вады. Барк заплюшчваў вочы — і тут, дзе людское жыллё зроблена з грубага лямцу, дзе людзі жывуць як перакаці-поле, яму мроіўся яго белы дамок, над якім штоночы гарыць адна і тая ж зорка. Перапоўнены гэтымі былымі, цудадзейна ўваскрэслымі радасцямі, нібыта магніт, ад якога яны зыходзілі, быў зусім побач, Барк ішоў да мяне. Яму хацелася сказаць мне, што ён наўзгатове, і што ўсе гэтыя радасці наўзгатове, і што, каб раздарыць іх, засталося толькі вярнуцца дадому. І было б дастаткова аднаго майго знаку. І Барк усміхаўся і падказваў, што я павінен зрабіць, я ж, вядома, яшчэ не дадумаўся да такога:

— Заўтра ж адпраўляецца пошта... Ты схавай мяне ў самлёце на Агадзір...

— Бедны дружа Барк!

Мы жылі на тэрыторыі няскораных арабаў, як мы маглі памагчы яму ўцячы? За гэткі грабеж, за гэткую абразу маўры назаўтра ж адпомсцілі б жорсткай разнёй. Супольна з механікамі аэрадрома Лабэргам, Маршалем і Абгралем я спрабаваў выкупіць Барка, але маўрам не штодня трапляюцца эўрапейцы, якія пагаліліся б на раба. І яны карыстаюцца выпадкам:

— Давайце дваццаць тысяч франкаў.

— Ты смяешся?

— А ты зірні, якія ў яго дужыя рукі...

Гэтак прамінула яшчэ некалькі месяцаў. Нарэшце дамаганні маўраў паменшыліся, і я, напісаўшы сваім сябрам у Францыю і заручыўшыся іхняй падтрымкай, нарэшце ўбачыў, што здолею выкупіць старога Барка.

Што гэта былі за перагаворы! Яны цягнуліся цэлы тыдзень. Мы вялі іх, пасеўшы ў кружок на пяску, пятнаццаць маўраў і я. Адзін сябар уласніка, які быў і маім сябрам, Зін Ульд Ратары, шэльма, спатайка дапамагаў мне.

— Прадай, ты ўсё роўна страціш яго, — раіў ён гаспадару па маёй падказцы. — Ён хворы. Хвароба пакуль нябачная, але яна ўжо сядзіць унутры. Некалі ён у адначассе распухне і сканае. Не марудзь. Прадавай яго французу.

Я паабяцаў узнагароду яшчэ аднаму галаварэзу — Рагі, калі ён дапаможа мне спраўдзіць пакупку, і Рагі таксама спакушаў уласніка:

— За грошы ты накупіш вярблюдаў, ружжаў і патронаў. І зможаш сабраць атрад і пайсці вайной на французаў. Тады ты прывядзеш з Атара трох-чатырох свежанькіх рабоў. Збаўся ад гэтага старога.

І мне прадалі Барка. Цэлы тыдзень я трымаў яго пад замком у нашым бараку, бо калі б ён у чаканні самалёта блукаў па волі, маўры маглі зноў злавіць яго і перапрадаць далей.

Але я вызваліў яго з рабства. Гэта была яшчэ адна ўрачыстая цырымонія. На яе сабраліся марабут, былы ўласнік і Ібрагім, джубійскі каід. Гэтыя трое піратаў, якія толькі дзеля таго, каб пасмяяцца з мяне, з задавальненнем перарэзалі б яму горла за дваццаць метраў ад форта, цёпла абнялі яго і падпісалі афіцыйны дакумент.

— Цяпер ты нам сын.

Гэта значыць, і мне, згодна закону.

І Барк перацалаваў усіх сваіх бацькоў.

Да самага адлёту ён жыў у нашым бараку, але гэта было прыемнае зняволенне. Сто разоў на дзень у думках перажываў ён сваё нескладанае падарожжа: як ён выйдзе з самалёта ў Агадзіры, як на тым аэрадроме яму дадуць білет на аўтакар да Маракеша. Барк гуляў у вольнага чалавека, як дзіця гуляе ў даследавальніка: гэтае вяртанне да жыцця, гэты аўтакар, гэтыя натоўпы людзей, гэтыя гарады, якія ён хутка ўбачыць зноў...

Да мяне прыйшоў Лаберг, пасланы Маршалем і Абгралем. Нельга дапусціць, каб Барк паміраў з голаду, прыляцеўшы на радзіму. Яны сабралі да яго тысячу франкаў: каб Барку было на што жыць, пакуль знойдзе сабе работу.

І я міжволі прыгадаў старых пань з сентыментальных раманаў, якія «займаюцца міласэрнасцю», раскашэльваюцца на дваццаць франкаў і патрабуюць удзячнасці. Авіямеханікі Лаберг, Маршаль і Абграль, даючы тысячу, не займаліся міласэрнасцю і яшчэ меней патрабавалі ўдзячнасці. І не з жалоты, як тыя разлетуцененыя пра шчасце старыя пані, рабілі яны так. Проста яны садзейнічалі таму, каб чалавеку была вернута яго чалавечая годнасць. Бо яны выдатна ведалі, што, як толькі пройдзе ап'яненне ад вяртання на радзіму, найпершай вернай сяброўкай, якая наведае Барка, будзе галеча і што не праміне і трох месяцаў, як ён будзе вымушаны знясільвацца на якой-небудзь чыгунцы, выварочваючы старыя шпалы. Ён будзе ўжо не такі шчаслівы, як цяпер у пустыні побач з намі. Але ён меў права быць самім сабой і жыць сярод сваіх блізкіх.

— Ну, дружа Барк, адпраўляйся і будзь чалавекам.

Самалёт дрыжаў ад вібрацыі, гатовы ўзляцець. Барк апошні раз абвёў вачыма бязмежную пустэльню вакол Кап-Джубі. Каля двухсот маўраў сабралася ля самалёта, каб пабачыць, які выраз твару набывае раб на парозе новага жыцця. Калі б толькі здарылася вымушаная пасадка, яны б адправілі яго куды далей.

На развітанне мы махаем рукамі нашаму пяцідзесяцігадоваму нованароджанаму, трошкі ўсхваляваныя гэтым адпусканнем яго ў свет.

— Бывай, Барк!

— Не!

— Як — не?

— Не. Я Магамет бен Лаўсін!

Апошнія весткі пра яго мы атрымалі ад араба Абдалы, які па нашай просьбе суправаджаў Барка да Агадзіра.

Аўтакар адпраўляўся толькі вечарам, Барк, такім чынам, меў у сваім распараджэнні цэлы дзень. Спярша ён так доўга і моўчкі блукаў па маленькім гарадку, што Абдала заўважыў ягоную ўстрывожанасць і здзівіўся:

— Што з табой?

— Нічога...

Барк разгубіўся ад гэтай раптоўнай, бязмежнай волі і яшчэ не адчуваў, што ўваскрэс. Яго перапаўняла глухое шчасце, але за гэтым шчасцем ён не выяўляў у сабе ніякіх перамен, сёння ён — усё той жа Барк, што і ўчора. Аднак цяпер ён нароўні з іншымі людзьмі дзяліў і гэтае сонца, і права сесці тут, пад гэтай павеццю арабскага кафэ. Ён сеў. Ён заказаў чаю Абдале і сабе. Гэта быў яго першы ўчынак валадара, а не раба, і гэтая ўлада павінна была пераўтварыць яго. Але афіцыянт наліў яму чаю без усялякага здзіўлення, нібыта гэта быў сама звычайны ўчынак. Ён не адчуваў, што, наліваючы гарбату, ганаруе вольнага чалавека.

— Пойдзем адсюль, — сказаў Барк.

Яны падняліся да Касбе — квартал гэты пануе над Агадзірам.

Да іх падышлі зграбненькія берберскія танцоўшчыцы. Яны выказвалі столькі прыручанай лагоды, што Барк адразу акрыяў, яму здалося — самі таго не ведаючы, яны віталі яго вяртанне да жыцця. Яны ўзялі яго за руку і прапанавалі чаю — але гэтак жа ветла і сардэчна прынялі б яны і любога іншага. Барку захацелася расказаць ім пра сваё адраджэнне. Яны слухалі і пяшчотна ўсміхаліся. Яны радаваліся таму, што быў рады ён. Каб канчаткова заваражыць іх, ён дадаў: «Я Магамет бен Лаўсін». Але гэта іх не ўразіла. У кожнага чалавека ёсць імя, і шмат хто вяртаецца богведама адкуль...

Ён зноў пацягнуў Абдалу ў горад. Ён сноўдаўся каля жыдоўскіх крамак, і глядзеў на мора, і думаў, што вось ён можа пайсці ў любым накірунку, што ён вольны... Але гэтая воля прыносіла яму горыч: яна выявіла, у якой ступені не хапала яму повязяў са светам.

Міма праходзіла дзіця. Барк ласкава пагладзіў яго па шчацэ. Дзіця ўсміхнулася. Гэта быў не гаспадарскі сынок, перад якім трэба ліслівіць. Гэта быў нечы заморак, якому Барк аддаваў сваю шчырую ласку. І хлапчанятка ўсміхнулася. Менавіта гэтае хлапчанятка абудзіла Барка да жыцця, яно ўсміхнулася — і вось Барк адчуў, што пачынае нешта значыць у гэтым свеце. Нешта стала праясняцца, і ён закрочыў упэўнена і хутка.

— Што ты шукаеш? — пытаўся Абдала.

— Нічога, — адказваў Барк.

Але калі на рагу адной з вуліц ён натыкнуўся на чародку дзятвы, занятай гульнёй, ён спыніўся. Вось яно. Ён моўчкі паглядзеў на іх. Потым кінуўся да жыдоўскіх крамак і вярнуўся з бярэмем пакункаў. Абдала ўзлаваўся:

— Дурню, паберажы грошы!

Але Барк ужо нічога не чуў. Ён урачыста, па аднаму, падзываў да сябе дзяцей, і маленькія ручаняты пацягнуліся да цацак, бранзалетак і вышываных золатам пантофлікаў. І кожнае дзіця, завалодаўшы сваім скарбам, адразу ж дзікавата ўцякала.

Але на змену ім набеглі іншыя агадзірскія дзеці: Барк апрануў і іх у залатыя пантофлікі. Вестка пра гэта маланкава разнеслася па ўскраінах Агадзіра, і вось ужо ўся чыста дзятва ўсхапілася на ногі і з воклічамі рынулася да чорнага бога і, тузаючы яго бедную апратку раба, запатрабавала сваю долю. Барк абанкручваўся. На думку Абдалы, Барк «ад радасці звар'яцеў». Але, па-мойму, справа не ў тым, што Барк хацеў падзяліцца лішкам уласнай радасці.

Ён быў вольны і таму валодаў сама галоўным, сама дарагім — правам быць любімым, правам ісці ў любым накірунку і зарабляць свой хлеб сваёй працай. Навошта яму гэтыя грошы... калі яго, як жорсткі голад, мучыла патрэба быць чалавекам сярод людзей, патрэба адчуваць сваю цесную повязь з людзьмі. Агадзірскія танцоўшчыцы выказвалі ласку да старога Барка, але ён развітаўся з імі гэтак жа лёгка, як і сустрэўся; яны не мелі патрэбы ў ім. Гэты афіцыянт арабскай кавярні, гэтыя мінакі на вуліцах — усе паважалі ў ім вольнага чалавека, усе нароўні з ім дзялілі сонечнае святло, але, тым не меней, ніводзін з іх не выказваў патрэбы ў ім. Ён быў вольны, але бясконца вольны, настолькі вольны, што ўжо не адчуваў сваёй вагі на зямлі. Яму не хапала грузу чалавечых адносін, якія часам нават замінаюць у дарозе наперад, не хапала слёз, разлук, папрокаў, радасцей — усяго, што чалавек песціць альбо штораз кожным сваім новым учынкам безаглядна шкуматае, — не хапала той процьмы повязяў, якія лучаць чалавека з іншымі людзьмі і надаюць яму вагу. А вось цяпер Барка абцяжвала безліч дзіцячых надзей...

Так у раскошы адвячорка над Агадзірам, у час вячэрняй прахалоды, якая так доўга была для яго адзінай чаканай ласкай і адзіным прытулкам, пачалося цараванне Барка. Набліжаўся час ад'езду, — і ён ішоў, амыты прылівам дзятвы, як амывала яго некалі даверлівая атара, і пракладваў у занава набытым свеце сваю першую баразну. Заўтра ён вернецца ў галечу сваёй радні, прыме адказнасць за столькі жыццяў, колькі, магчыма, і не змогуць пракарміць яго старыя рукі, але ён ужо адчуваў уласную вагу. Як легкакрылы архангел, якому, каб жыць жыццём людзей, давялося б пайсці на хітрыкі — зашыць у пояс кавалак свінцу, — гэтак і Барк з цяжкасцю рабіў першыя крокі, прыцягнены да зямлі натоўпам дзяцей, якім так неабходны вышываныя золатам пантофлікі.

Такая яна, пустыня. Каран — а ён усяго толькі пэўны звод правілаў гульні — ператварае яе пяскі ў незвычайнае царства. Не будзь гэтых правілаў, Сахара была б пустэльняй, між тым у яе нетрах разыгрываецца таемны спектакль, бурляць людскія страсці. Сапраўднае жыццё пустыні не ў масавым бадзянні плямён у пошуках пашы для вярблюдаў, а ў гэтай гульні, што вядзецца і па сённяшні дзень. Якая вялізная розніца паміж скоранымі пяскамі і няскоранымі! А хіба не гэтак яно і сярод людзей? Перад воблікам пераўтворанай пустыні мне прыгадваюцца гульні майго маленства, цёмны, і ў пазалоце, парк, які мы насялялі багамі, бязмежнае царства, якое мы стварылі з гэтага квадратнага кіламетра, так дарэшты і не зведанага, так дарэшты і не абгледжанага. У нас быў свой свет, са сваімі асновамі, дзе крокі мелі такое гучанне, дзе рэчы мелі такі сэнс, якія былі немагчымы ў ніякіх іншых краях. Што застаецца ад запоўненага магічным, ледзяным, пякельным ценем маленства парку, калі, даўно дарослы, даўно падначалены іншым законам жыцця, ты аднойчы вяртаешся сюды, і з пачуццём нейкай роспачы ідзеш уздоўж ягонай агароджы — нізенькай сцяны з шэрага каменю, і дзівуешся, як такая невялічкая тэрыторыя ўмяшчала ў сабе цэлы бязмежны свет, і горка разумееш, што ў тое бязмежжа не вернешся ўжо аніколі, бо для гэтага не ў парк — у гульню ўвайсці трэба.

Але болей няма непадлеглых арабскіх земляў. Кап-Джубі, Сіснерос, Пуэрта-Кансада, Сагіэт-эль-Хамра, Дора, Смара — не таямніца болей. Далягляды, куды мы так імкнуліся, пагаслі адзін за адным, як тыя кузуркі, што, трапіўшы ў сіло цёплых далоняў, трацяць свае фарбы. Але той, хто паляваў на іх, не быў ахвярай самападману. Мы не ашукваем сябе, калі імкнёмся да ўсё новых адкрыццяў. Як не ашукваў сябе і султан з «Тысячы і адной ночы», які прагнуў нейкай выключнай дзівоснасці, — але світала, і красуні наложніцы пагасалі ў ягоных абдымках, ад першага ж дотыку страціўшы пазалоту сваіх крылцаў. Нас заварожвалі самі пяскі, а некалі, магчыма, нехта прабуравіць тут нафтавыя свідравіны і разбагацее на гандлі нафтай. Але тыя людзі прыйдуць сюды надта позна. Бо недаступныя пальмавыя гаі ці некрануты пыл ракушніку сваю сама каштоўную долю ўжо ўручылі нам: яны дарылі ўсяго толькі гадзіну захаплення, і перажылі гэтую гадзіну мы.

Што такое пустыня? Мне было наканавана аднойчы апынуцца ў самым яе сэрцы. У 1935 годзе я ляцеў у Індакітай, а апынуўся ў Егіпце, на мяжы з Лівіяй, у палоне пяскоў, як у смале, і ўжо думаў, што і загіну там. Вось як гэта было.