Формализмге негізделмеген сұхбат

Әдебиетте бұл әдістің еркін, стандартты емес, құрылымдық емес сұхбат деген өзге атаулары кездеседі. Көп жағдайда “терең сұхбат” термині (іn-depth-іntervіew) қолданылады. Бұл терминдердің барлығы осы зерттеу түрінің формализмге негізделген (стандартты, құрылымдық) сұхбаттан айырмашылығын көрсетеді. Айырмашылықтың өзі мынадан тұрады, еркін сұхбатты пайдаланған кезде әрбір респонденттен ақпараттың тура сол түрлерін алуға әрекет жасалынбайды және индивид есептік-статистикалық бірлік болмайды. Сұхбаттың мазмұны респонденттен респондентке дейін өзгеруі мүмкін: әрбір респондент өзі ең жақсы жағынан көрсете алатын ақпаратты хабарлайды немесе пікірді білдіреді.

Сонымен, формализмге негізделмеген сұхбатта сұрау зерттеудің сапалы әдісі ретінде көрінеді.

Терең сұхбат әдістемесі өте күрделі және жоғары білікті сұхбат алушылардың қатысуын қажет етеді. Көбінесе олардың орнында зерттеушілердің өзі болады.

Өткізілу технологиясы бойынша терең сұхбатты нарративтік (narratіve - әңгіме, хикая), жартылай құрылымдық және фокустық деп бөлуге болады.

Нарративтік сұхбат - сұхбат алушының ешқандай араласпауынсыз респонденттің еркін әңгімесі. Мұндай жағдайда баяндаудың толық еркіндігі респондент үшін ең маңызды сәттер жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік береді деп белгінеді. Нарративтік сұхбатты қолдану әсіресе респонденттің жеке қабылдауы, оның сезімдері маңызды болған жағдайда өзін ақтайды. Қолданбалы социологиялық және маркетингтік зерттеулерде нарративтік техника өте сирек қолданылады.

Жартылай құрылымдық сұхбат айтарлықтай кең таралған. Ол гайдтың біршама жоғары деңгейдегі құрылымдылығымен ерекшеленеді. Онда стандартты, өлшенетін ақпарат алуға бағытталған сұрақтар кездесуі мүмкін. Сонымен бірге, формализмге негізделген сұрауға қарағанда жартылай құрылымдық сұхбат респондентке ыңғайлы әңгіме барысын бұзбау үшін кейбір сұрақтар реті мен жорамалданған жауаптар көлемінен ауытқуға жол береді.

Жалпы, сұхбат алушыдан гайдтың барлық сұрақтары бойынша ақпарат алу талап етіледі.

Фокустық сұхбат әңгіме барысында зерттеу мақсаттары тұрғысынан ең маңызды проблемаға әрдайым назар аударып отыруды білдіреді.

Стандартты емес сұхбат іріктеудің аса үлкен емес көлемінде - 20-дан 100-ге дейін адам болғанда жүргізіледі. Бұл әдістің қымбаттылығымен, сол сияқты ақпаратты жазу мен өңдеудің қиындығымен байланысты. Терең сұхбатта, әдетте, аудио және бейнежазба қолданылады.

Терең сұхбатта сұрақнама гайд деп аталады. Бұл сауалнамадан гөрі, әңгіме жоспары болып табылады. Егер сауалнаманың құрылымдық бірлігі - сұрақ болса, гайдтікі - тақырып болады. Тақырыптар сұрақ немесе баяндау сөйлемдерімен көрсетілуі мүмкін.

Егер құрылымдық сұхбатта бір сұрақтың екінші сұраққа “қысым жасамауы” үшін сұрақтардың дәлме-дәл логикалық орналасуынан құтылу ұсынылса; еркін сұхбатта формальді логиканың ережелері толық көлемде қызмет жасайды. Сұрақтар бір-бірінен, жекеден жалпыға немесе жалпыдан жекеге беріліп отыруы тиіс.

Сұхбат алушының жүріс-тұрыс үлгісі таптаурынды болып келетін стандартты сұхбатқа қарағанда еркін сұхбатта суырып салма маңызды. Бірақ бұл сұхбат алушының респонденттің жауаптарына ықпал ету қауіпін одан сайын ұлғайта түседі. Мұндай ықпалды төмендетудің күрделі әдістемесі жасалынған. Ол кішігірім арнайы проблема болғандықтан аталмыш оқулықта қарастырылмайды.

Фокус-топ

Барлық сапалы әдістемелер ішінен соңғы кездері ең көп таралғаны фокус-топтар болып табылады. Бұл - зерттелетін объект жөнінде ақпарат алу мақсатындағы топтық пікір алысулар. Соңғысы оларды мақсат - белгілі бір көзқарастың жеңісі болып табылатын ғылыми немесе саяси пікір алысулардан өзгеше етеді.

Фокус-топтар құрамы (6-дан 12-ке дейінгі әрбір адам) зерттелетін жиынтық ішіндегі пікірлер, көңіл-күй, қажеттіліктер, талғамдар айырмашылығын барынша көрсету үшін іріктеп алынады (фокус-топты іріктеп алу рекруттеу деп аталады). Сонымен бірге, топтар ішінде жасы немесе білім деңгейі бойынша үлкен айырмашылықтарға жол берілмейді. Олай болмағанда, фокус-топтар әдісінде ақпарат алудың аса маңызды тәсілі болып табылатын топтық динамика жұмыс істемей қалуы мүмкін.

Фокус-топтар одан сайын алуан түрлі болуда және бүгіннің өзінде оларды бірнеше негіздер бойынша жіктеуге болады. Біз келесі жіктелімді ұсынамыз:

Құрамы бойынша

1-ші жіктелім (рекруттеудің күрделілігі бойынша):

2-ші жіктелім (қатысушылардың біркелкі немесе біркелкі емес деңгейі бойынша):

3-ші жіктелім (өзіндік немесе топтық/корпоративтік көзқарастары мен қызығушылықтарының көрсетілуі бойынша:

Рекруттеу әдісі бойынша:

Мақсатты нұсқаулар мен өткізілу техникасы бойынша:

Фокус-топтың жүргізушісі модератор деп аталады. Модератордың жұмысы жоғары біліктілікті қажет етеді, көбінесе фокус-топты кәсіби психологтар немесе социологтар жүргізеді. Модераторда терең сұхбатта гайд деп аталатын пікір алысудың жалпы жоспары болады. Бірақ, терең сұхбатқа қарағанда, фокус-топта гайд одан да төмен нақтыланған. Әдетте, ол компьютермен терілген мәтіннің 2 бетін алады. Фокус-топтың өзі 2-2,5 сағат жүргізіледі. Бұл модератордың суырып салма қабілетінің үлкен рөлін көрсетеді. Модератор фокус-топтың қымбат уақытын тек қана зерттеу мақсаттары үшін пайдалануды қамтамасыз етіп, қызықты пікір талас тудырып, әрбір қатысушыдан барынша көбірек пайдалы ақпаратты “сығып алып”, гайдтың барлық сұрақтары бойынша “пікірлер таратуды” белгілеу тиіс. Әсіресе кез келген топта таныс емес адамдар арасындағы әңгімеде кездесетін “лидерді басу” міндеті түрде қиындыққа әкеледі. Модератор тең шамада, пікір алысу үшін барлық қатысушыларды әңгімеге тартуы тиіс, өйткені олардың әрқайсысы ақпараттың бірегей қайнар көзі болып табылады.

Фокус-топтар аудио немесе бейнепленкаға жазылады, жазбалар негізінде арнайы әдістемен түсіндіру (транскриптер), резюме мен есептер дайындалады.

Бақылау

Социологиялық бақылау өзінің әр түрінде зерттеушіге сандық, сол сияқты сапалық, кейде екеуінің бір жиынтығында ақпарат береді. Ақпарат жинау процестер мен құбылыстарды визуалды және есту арқылы қабылдауға негізделген. Бақылаудың ерекше белгісі оны әдетте басқа әдістермен бір жиынтықта пайдалану болып табылады.

Бақылауды әдетте, рәсімнің формализмге негізделу деңгейі, бақылаушының орны, ұйымдастыру жағдайлары, жүргізудің жүйелілігі бойынша жіктейді. Бірінші негіздеме бойынша бақылау стандартты және стандартты емес болып бөлінеді. Стандартты бақылауды арнайы жоспар бойынша зерттелетін объектінің алдын ала анықталған элементтерінің тіркелуін білдіреді. Стандартты емес әдістемеде мұндай жоспар жоқ, зерттеу мақсаттары үшін маңызды жәйлар бақылау процесінің өзінде айқындалады.

Бақылаушының зерттеу объектісіне қатысты жағдайына орай бақылау енгізілмеген және енгізілген (қатысушы) болуы мүмкін. Енгізілмеген бақылау кезінде зерттеуші зерттелетін объектіден тыс тұрады. Ол оқиға барысына енгізілмейді және сұрақтар қоймайды. Енгізілген бақылауда зертттеуші бақыланушылармен тікелей байланыста болады, олардың іс-әрекетіне қатысады. Енгізілген бақылау өз кезегінде жасырын (жариялы емес, құпиялы) және ашық болып бөлінеді.

Ұйымдастыру жағдайы бойынша далалық және лабораториялық бақылау бөлініп шығады. Бірінші жағдайда мәліметтер жинау кәдімгі жағдайда, шынайы өмір жағдайында, екіншісінде - жасанды түрде құрылған және бақылаушының бақылауындағы жағдайда жүзеге асырылады.

Жүйелілігі бойынша бақылау жүйелі, эпизодтық және кездейсоқ болуы мүмкін.

Бақылау әдісінің қолдану аясы айтарлықтай кең - маркетингтен бастап ғылым социологиясына дейін, кіші топтарды зерттеуден бұқаралық сана мен жүріс-тұрысты зерттеуге дейін болады.

Онан ары BІSAM Central Asіa Социологиялық және маркетингтік зерттеулер орталығының тәжірибесінен мысалдар келтіріледі.

Қатысушы бақылау

Кешенді зерттеу қозғалмайтын мүлікті тіркеу жүйесіне арналған болатын. Бұқаралық және сарапшылық сұраулармен, фокус-топтармен қатар, онда бақылау әдісі қолданылады. Оның міндеті қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтарда келушілерге қызмет көрсетудің шынайы деңгейін анықтау болды.

Бірін-бірі ауыстырып отырған бақылаушылар өздерін келушілер ретінде көрсетіп, үстелде және көрмеде орналасқан үлгілер бойынша тіркеу құжаттамасын мұқият толтырып жатты. Шын мәнінде олар визуалды түрде бірнеше адамды іріктеп алып, олардың кезекте тұрудың ұзақтығын тіркеді, әсіресе келушілердің қайта-қайта бір терезе қасына келуін, осы орталықта өткізген уақыт ұзақтығын белгіледі. Келушілердің қаптауының шыңы мен басылу кезеңдері белгіленді, олардың қызмет көрсетуге байланысты әңгімелері жинақталып тіркелді. Қолайлы жағдайды таңдап алып, бақылаушы жаңа келген келуші ретінде әңгіме-дүкен құратын, ал іс жүзінде орталықтың жекелеген клиенттерінен қысқаша сұхбат алып жатты.

Бұл жерде біз қатаң құрылымдық бақылауды көріп отырмыз, әйтсе де ол сандық (келушілердің қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтардың қызметін алуға кеткен уақыты, қандай да бір проблеманы шешу үшін келіп-кетудің саны, орталық қызметінің тиісті нормативке сәйкес келуі), сол сияқты сапалы (әңгіме мазмұны, туындаған қиындықтар мен проблемаларды сипаттау) ақпарат берді.

Енгізілмеген бақылау

Бақылау әдісі осы тарауда аталып кеткен “Қазіргі ауылды Қазақстан” жобасында қолданылған. Бақылаудың міндеті сұраулар мен құжаттармен жұмыс жасау барысында жиналатын әлеуметтік-экономикалық ақпаратты толықтыру болды.

Бақылаушы ауылдағы мектептің, клубтың, бала-бақшаның болуы мен жай-күйін, көше мен аула маңайының күтімін, жасыл көшеттердің шауып алынуын (90-шы жылдары ауыл саябақтары мен бау-бақшалар отынға шабылған болатын), аулада жеке автотранспорттың болуын, кедей, орташа және бай үйлердің ара қатынасын тіркеді. Мүмкін болғанша, бақылаушы сандық бағалауды, атап айтқанда аралық шамаларды пайдаланады. Алайда, кейбір тармақтар бақылаушының жеке әсерлеріне ғана негізделді.

Далалық сапар

Бұл әдіс қатысушы бақылау ретінде сипатталуы мүмкін, бірақ зерттеу компаниясының қызметкері жағдайға байланысты шетте тұрған бақылаушы позициясын ұстана алады.

Далалық сапар белгілі бір объектіге бір рет мақсатты барып-қайтуды білдіреді. Жас өспірімдер мен жастардың өмір стиліне арналған зерттеуге мұндай объектілер ретінде кинотеатрлар, түнгі клубтар, кафе, мейрамханалар, бар, дискотекалар, спорттық кешендер, жастардың уақыт өткізу орындары болды. Бақылаушы көптеген позицияларды тіркеп отырады, олар: жастар компаниясындағы адамдар саны, бір компанияның басқалармен қарым-қатынасы, сусындарды таңдауы, жарнамаға көңіл аудару деңгейі, киім стилі, киімде символиканың болуы, әңгіме тақырыптары.

Социологиялық және маркетингтік ақпарат жинаудың