Кімшілік-құқық нормалары мен қылмыстық іс құқығы

Сұлтандардан басқа әр адам ханға жыл сайын мал-мүлкінің жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық төлеу. Құн төлеу мөлшері: ер кісі үшін 1000 қой, әйел үшін – 500 қой.Дене мүшелерінің құны: бас бармақ – 100, шынашақ – 20 қой.

Қазақ халқы қалып­та­су­ының аяқта­луы

Эт­но­са­яси қауым­дастық – белгілі бір та­рихи ай­мақта құрылған хан­дықтың тұрғын­да­ры. Қазақ халқының эт­ни­калық жағынан қалып­та­су­ын­да Ақ Ор­да тай­па­лары бас­ты рөл атқарған.

«Өзбек» ата­уының шығуы Өзбек хан­ның (1312–1342 жж.) есімімен бай­ла­ныс­ты. «Өзбек­тер» құра­мы:

шай­ба­нилер – түркілен­ген моңғол тұқым­да­ры.

Қазақтар – қып­шақтар т. б.

Маңғыт­тар – қарақал­пақтар, ноғай­лар

Қазақ халқының қалып­та­су про­цесі XIV-XV ғғ. аяқтал­ды.

Са­яси жағынан ша­шыраңқы эт­ни­калық ту­ыс­тас топ­тардың ба­сы қосы­лып, қазақ ру­лары мен тай­па­лары­ның бірігуіне Қазақ хан­дығының құры­луы әсер етті.

XV ғасыр­дың екінші жар­ты­сы – XVI ғасыр­да негізгі эт­ни­калық топ­тардың қазақ халқына және олар ор­на­ласқан аумақтың Қазақ хан­дығына бірігуі, тұтас ха­лық бо­лып қалып­та­судың аяқта­лу­ын тез­детті.

XV-XVII ғасыр­лар – Қазақстан­ның аумағын­дағы тұрғын­дарға іс жүзінде ор­тақ негізгі белгілер мен қазақ эт­но­сының өзіне тән ма­тери­ал­дық және ру­хани мәде­ни­еті бекіп жетілді. Жүз-тарих-шаруашылық ж/е географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Жүз-бөлік, тарап мағынасын білдіреді. Үш жүз географиялық орны мен климатының айырмашылығымен ерекшеленеді. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді: Ұлы жүз. Тер/сы - Жетісу мен Оңт.Қаз. Рулары-үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр, шапырашты, қаңлы, ошақты т.б. Орта жүз. Тер/сы - Орталық ж/е Солт. - Шығыс Қаз. Рулары-қыпшақ,арғын,керей,қоңырат, уақ т.б. Кіші жүз. Тер/сы-Бат.Қаз. рулары-адай, алшын, төртқара, табын т.б.

Жүздердің құрылған уақыты мен механизмі белгісіз. Жүз – тарихи-шаруашылық және географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Жүз- бөлік, тарап

мағынасын білдіреді. Үш жүз географиялық орны мен климатының айырмашылығымен ерекшеленеді.

Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді:

- Ұлы жүз. Территориясы – Жетісу мен оңтүстік Қазақстан.Рулары-үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр, шапырашты, қаңлы, сіргелі, ысты, ошақты т.б.

- Орта жүз. Территориясы – Орталық және Солтүстік-Шығыс Қаз. Рулары- қыпшақ, арғын, найман, керей,қоңырат, уақ т.б.

- Кіші жүз. Территориясы – Батыс Қаз. Рулары- алшын, адай, төртқара, жағалбайлы, табын, тама, байбақты, қаракесек, т.б. Кіші жүзді үш негізгі рулық одақтар

- құрайды: Жетіру, Әлімұлы, Байұлы.

Алаш – ертедегі түркі тайпаларының ең алғаш қауым болып біріккен одағы.

XVII-XVIII ғғ. Ортасында барлық үш жүздің құрамына 112 рулық-тайпалық бөліністер енген. Халық саны шамамен 2-3 миллион адам болған.

XV-XVI ғасырларда қазақ хандығының мемелекеттік құрылысы 7 сатыдан қаланды:

· Ауыл- тустас, қандас адамдардан немесе бірнеше отбасыдан құралған қоғамдық ұйым. Ауылдың басқарушысы- ауылбасы.

· Ата-аймақ – жеті атадан қосылатын бірнеше ауыл. Басқарушысы-ақсақал.

· Ру – 10 н/е 15 аймақ. Басқарушысы-рубасы.

· Арыс – бірнеше ру. Басқарушысы-би.

· Ұлыс -бірнеше арыс. Билеушісі-сұлтан. Олар хандар мен ақсүйектердің әулетінен болады.

· Жүз - бірнеше ұлыс. Билеушісі –хан.

· Хандық - үш жүз. Билеушісі-қаған. Хандар Шыңғыс әулетінен сайланған.

XV ғасырда хандар сайланып қойылатын болған. Хан- азаматтық, әкімшілік, соттық, әскери билікті қолына жинақтаған мемлекет басшысы. Қажетті жағдайда рулық-тайпалық жасақты жинап отырды.

Скери құрылым.

Біріккен әскер, басқарушысы – жоғарғы қолбасшысы (хан)

Ұлыс әскері, басқарушысы – ұлыс әскерінің басшысы (ұлыс басшысы)

Рулық – тайпалық жасақ, басқарушысы- жасақ басшысы (рубасы)