Түркі өркениетіндегі Оғыз мемлекетінің орны мен ролі

Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ басы)

VIII ғасырдың ортасында оғыз тайпалары Жетісудан Шу өзеніне қарай қоныс аударды.IX басы – Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал өңірі далаларын қоныстанды. IX ғасырдың аяғы – Жайық пен Еділ аралығын мекендеді.

· IX-X ғасырлар – Оғыз мемлекеті қалыптасыты(Сырдарияның орта және төменгі ағысы, Арал өңірі мен Батыс Қазақстан далалары).

· X ғ батыста Хазарияға дейінгі жер солт Каспий маңы, орталық, оңт –шығыс Қарақұм және Арал маңындағы Қызылқұм аймағы «оғыз даласы деп аталады».

· IX аяғы – XI басындағы оғызлардың территориясы: Сырдария – Еділ аралығы.

Астанасы – Янгикент. Билеушісі – жабғу. Орынбасаы – күлеркін. Әскербасы – сюбашы. Басқрушылардың ұрпақтары – иналдар. Оларды атабектер жас кезінен басқару ісіне тәрбиеледі. X-XI ғ басында Сырдария жабғуының тұрақты түрде салық жинауының жүйесі жұмыс істеді. Оғыз мемлекеті жайлы алғашқы дерек Әл Якуби (IX) жазбасында берілген. Олардың тайпалары (Сырдария ме Жетісу, Сібір жерлері):

· Қалаш, жағра, жарұқ, қарлұқ, баяндұр. М. Қашқаридың дерегі бойынша оғыз одағында 24 тайпа болған. Олар бұзықтар мен қшықтарға бөлініп, бқзықтар артықшылықтарға ие болған.

Мүлік теңсіздігінің негізі – жеке меншік мал. Оғыздарда басты шаруашылық – мал шаруашылығы. Жент,Сауран,Қарнақ, Сүткент, Фараб, ығанақ қалаларының халқы егіншілік пен қолөнершілікпен айналысты. Оғыздардың діні: бұтқа табыну, шаманизм, кейінірек ислам діні енді. Оғыздар Еуразия өмірінің саяси өміріне араласқан.

· 965 жылы Киев Русімен одақтасып, Хазарияны талқандады.

· 985 жылы Еділ Бұлғариясын жеңді.

X ғ екінші жартысында Әли жабғу тұсында салықтың ауыртпалығына қарсы халық көтерілістері жиілеп, оны селжұқтар пайдаланады.Әли жабғудың мұрагері Шахмәлік өз өкіметін күшейтіп, көтерілістерді басып 1041 жылы Хорезмді жаулады.

1043 жылы Шахмәлік селжұқтардың қолына қаза тапты. Ол – оғыздардың соңғы билеушісі.

Оғыз мемлекетінің әлсіреу себептері:

· Селжұқтармен ұзаққа созылған соғыстар.

· Ішкі тартыстар.

· Қыпшақ тайпаларының шабуылдары.

XI ғ басы оғыз одағы ыдырап, қыпшақ мелекетінің қрамына кірді. Оғыздар бірнеше бөліктерге бөлінді:

· Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға көшті.

· Қарахан, Селжұқ мемлекеттерінің құрамына енді.

· Дешті - Қыпшақ тайпаларына сіңісіп кетті.