Зерттеуді экологиялық бағалау

Адамға қажетті нәрсенің бәрі табиғаттан алады. Ауа, су, тамақ, өндіріске қажетті шикізаттың өзін табиғаттан алады. Адам қоғамы табиғатпен тығыз байланыста өмір сүреді.

Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы кодексі болашақ ұрпақтың мүддесі үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық–экономикалық және әлеуметтік негізін белгілейді және өзге де қызметтің табиғи табиғи экологиялық жүйеге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлікті сақтаумен табиғатты ұйымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталады.

1. Тарауда негізгі ережелер мен негізгі терминдер қарастырылған. Мысалы, қоршаған орта, қоршаған ортаны қорғау объектісі, табиғатты пайдалану, қоршаған орта саласы, экологиялық талаптар.

2. 10 бап. Табиғат пайдалану ұғымы және оның түрлері.

3. Адамның күнделікті өмірінде, жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық және өзге де қызметінде табиғи ресурстарды пайдалануы және қоршаған ортаға әсер етуі табиғат пайдалану болып табылады.

4. Табиғат пайдалану жалпы және арнайы болып бөлінеді.

5. Жалпы табиғат пайдалану тұрақты болып табылады және халықтың өмірлік қажетті сұраныстарын қанағаттандыру үшін және табиғи ресурстар пайдалануға берілмей, тегін жүзеге асырылады.

6. Егер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделсе, табиғатты жалпы пайдалануды шектеуге жол беріледі.

7. Арнайы табиғат пайдалану–осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген тәртіппен табиғи ресурстарды арқылы негізде пайдалануды және қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғаның қызметі.

8. Табиғат пайдалану түрлеріне:

- Жерді пайдалану;

- Суды пайдалану;

- Орманды пайдалану;

- Жер қойнауын пайдалану;

- Жануарлар дүниесін пайдалану;

- Өсімдіктер дүниесін пайдалану;

- Қоршаған ортаға эмиссиялар;

- Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетін өзге де табиғат пайдалану түрлері жатады;

1. Табиғат пайдалану түрлері бойынша арнайы табиғат пайдалану құқығының туындау ерекшеліктері Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалады.

2. Арнайы табиғат пайдалану табиғат пайдаланудың бір түрін не олардың бірнеше түрінің жиынтығын қамтуы мүмкін.

3. 111–бап. Мемлекеттік бақылаудың мақсаты мен түрлері.

4. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылаудың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу, биологиялық ресурстарды орнықты пайдалану, ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады.

5. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылаудың мынадай түрлері қолданылады:

- Экологиялық бақылау;

- Жерлердің пайдалануы мен қорғалуын бақылау;

- Су қорын пайдалану мен қорғау саласындағы бақылау;

- Жер қойнауын зерттеу мен пайдалану саласындағы бақылау;

- Қазақстан Республикасының орман заңнамасы саласындағы бақылау;

- Жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру және пайдалану саласындағы бақылау;

-Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы бақылау;

113–бап. Мемлекеттік экологиялық бақылаудың міндеттері:

1) Табиғат пайдаланушылардың қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруда;

2) Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы саласындағы бұзушылықтардың алдын алуды орындау үшін қызмет етеді.

Өндірістеу нәтижесінде, адам қоғамы жаңа техникалар: машина, жолдар, зауыттар, ғимараттар, шахта, ауыл шаруашылық танаптар және т.б нәрселерді жасап шығарады.

Бұл жаңа өнімдер табиғат байланысуымен шикізат табиғаттан алу өндіру, дайындау нәтижесінде болатын процестер.

Ғылым–техниканың прогресттің дамуына қарай жер қойнауынан милиардтаған топқа көмір, мұнай және басқа қазба байлықтарын алуда, жер астынан алынған өнімдер әр түрлі химиялық массалар ауамен араласа биосфераға өз әсерін тигізуде. Ауа мен суларды өндіріс пен тұрмыстық қоныстар ғана емес, автомобильдердің шығатын газ, пестицидтер, ауыл шаруашылық дақылдар өндірістің қалдықтары да тікелей әсер етіп, бүлдіруде.

Әлемдегі су және жел эрозиясы, топырақ тұздануы ауыл шаруашылық жерлерінің өнімдігінің төмендері, орман алаңдарының ауасы, су, бассейн, көлдердің таралуына, жануарлар мен өсімдіктердің кей түрлерінің құрып кетуіне әкелуде. Жылдан–жылға халық санының артуы табиғат ресурстарының арасына әкелуі.

Адамзат қоғамының дамуының барлық сатысында жер өте маңызды, еш нәрсемен айырбасталмайтын өндіріс құралы болған және бола береді.

Адамдар табиғи биогеценозды ығыстырып, агробиоцинозды енгізе отырып, өзінің тікелей және жанама әрекеттерімен барлық биосфераның тұрақтылығын бұзды. Топырақ ашуындағы негізгі өндірістік құрал.

Топырақ–табиғи–тарихи дене, жер беттік құнарлық қабатын құрайды. Топырақ түзу үшін өсімдіктердің және жануарлар организмдерінің су, ауа, жылу және де топырақ түзуші микроорганизімдердің мыңдаған жылдар бойы әсері болуы керек.

Топырақтың қажетті түрі–оның құнарлығы, яғни өсімдіктерді ылғалмен, ауамен және қоректік заттармен қамтамасыз ете алатын қабілеті. Бұл қабілетінің дамуына тірі организмдердің (өсімдік, жануарлар, микробтар) топырақпен байланысы және олармен түзуші табиғи кешен–биогеценоз әсері мол болу керек.

Топырақ қарашірігі оның жалпы табиғи құнарлығын анықтайды. Буферлігінің жоғары болуы физикалық және химиялық әсерінің топырақ тепе–теңдігін сақтайды. Адам әсері арқылы құнарлық қабілетін жоғарлату әсері мол.

Топырақ ауыспайтын табиғи процесс. Бүгінгі кезде ғылым табиғи топырақты қолдан жасауға дәрменсіз. Соңғы кезде өсімдіктерді топырақсыз ортада өсіру (гипрополды, илостополны, аэропонды) ұсынылса да олар топырақты ауыстыра алмайды.

Ауыл шаруашылық мамандары (агрономдар, механизатор, инженерлер, экономистер т.б) жер пайдалану ресурстарын пайдаланғанда эрозиялық әсерлер жағдайында толық мәлімет болу қажет.

Қоршаған ортаны бақылауға алмай, қазіргі жағдайда өсіп келе жатқан өндіріс орындары ластап қана қоймай бүлдіреді. Содан кейін «өндіріс ошағы» қалыптасады, яғни өндіріс қалдықтармен, құрылыс заттарымен, жылу электростанцияларының күлдерімен, т.б қазба байлықтар алуда жер бетіне құрамы жоғары улы заттар шығып жатады. Бұл алаңдарда ештеңе өспейді. Бұл қалдықтардың құрамындағы химиялық заттар топырақ бетімен араласып, топырақ құрамын бұзады.

Пестицидтер–негізгі өсімдіктердің зиянкестері мен ауруларымен күресуінде қолданатын, арамшөптермен, ауыл шаруашылық өнімнің зиянкестерімен, өсімдік өсуін реттеу үшін, астық жинау алдында өсімдіктердің жапырақтарының кебуінен күрес.

Потенциалды қауіпті химиялық және биологиялық заттардың қолдануы мен өндірісі қажетті токсикологиялық-гигиеналық және экологиялық-токсикологиялық зерттеулердің өткізілген олармен гигиеналық регламентация қолдануы гигиеналық және экологиялық тәртіптердің белгіленуі мен осы заттарды ретімен мемлекеттік тіркеу жүзеге асыру ҚР үкіметімен бекітілген.

Пестицидтер топырақта бола отырып оны қоныстанушы организмдерінің тіршілік әрекетіне, сонымен қатар биосфераның өзін өзі тазартуға қабілеттілігіне зиян келтіруі мүмкін.

Осы заманның өзекті мәселелерінің бірі–қоршаған ортаның ластануы. Мысалы, улы химикаттарды және өндіріс қалдықтарын ауыл шаруашылық егістерде шамадан тыс қолданғанда қоршаған ортаға үлкен зиян келтіреді. Ауыл шаруашылықтың химияландыруы пестицидтермен қатар, жыл сайын биосфераға әртүрлі химялық заттардың түсуіне әкеледі.

Қоршаған орта мен адам үшін пестицидтердің потенциалды қауіп қатерін анықтайтын ерекшеліктері болып табылады: әрекет дәрежесі төмен кезінде жоғарғы биологиялық белсенділік, қоршаған ортадағы айналу қабілеттілігі және халықтың онымен байланыс мүмкіншілігі. Дәл осылай пестицидтерге негізгі талаптар олардың қоршаған ортаобъектісіне анықталатындықтан, пестицидтердің негізгілеріне ауада, суда және топырақта айналу жолдарын мақсатқа лайықты қарап шығу өте маңызды.

Сондықтан тәжірибеде ауыл шаруашылық дақылдардың петицидтермен барлық қолданатын өңдеу тәсілдері ауадағы ұнтақтардың немесе лайықты ерітінділердің тозаңдануымен байланысты, олар препараттың жоғары бөлігіне шөгуші емес, тіпті маңызды ара қашықтыққа әлсіз желмен де таралатын біршама көп немесе біршама аз тұрақты аэрозоль құрайды. Ауадағы орта сулармен, топырақтармен, өсімдікпен контактты және толассыз әрекеттестікте болып отыр. Бұл пестицидтердің барлық жер орталарында таралуына әкеледі, бірақ олардың концентрациясы барынша қолдану аймақтарда бұл улар іздер мөлшерінің абсолютті бос біздің ғаламшарымымызда орын жоқ.

Пестицидтер атмосферадан ауаның шекара қабатында және мұхитта жауын-шашынмен бірге диффузия процесі кезінде, сонымен қатар химиялық бұзылу кезінде жойылады. Атмосферадан пестицидтер мен оның метаболиттері қоршаған ортада айналуын жалғастыра отырып, топырақ пен суға түседі. Сондықтан ауыл шаруашылығында қолдану үшін біріншіден, улы емес өнімдердің құлыруымен атмосферада тез шіритін ұсынылған препараттар болуы тиіс.

Пестицидтер және басқа да химиялық қосылыстар құбырларға немесе толық атмосферадан және топырақтан, сонымен қатар адам және жануарлар тіршілік әрекетінде өнім ретінде әсерін тигізе алады. Жаңбырлы және еріген сулармен, ормандар мен жерлерді, ауыл шаруашылық дақылдарды авиациялық және жерлік өңдеу кезінде ашық суаттарға түсуі мүмкін.

Саңырауқұлақтар мен жәндіктерге қарағанда көптеген пестицидтер организмдердің анағұрлым көбірек кең шеңбері үшін жоғары токсинді. Олардың ішіндегі көптегендері адам үшін де өте қауіпті. Зиянкестермен химиялық күресу әдістерін қолдану әлі де бірнеше себептерден тұрады. Олардың бірі таза экономикалық күшті әсерімен байланысты. Пестицидтердің алғашқы кезде қолдануы өнімнің әбден елеулі қосуын береді, бұл улы химикаттарды қарқынды ауыл шаруашылық технологиясында маңызды компоненттердің бірі етіп қойды. Рас, жақында зиянкестер-жәндіктер, фитопатогенді саңырауқұлақтар, арамшөптер бірнеше қарқынды сұрыптаудан кейін қолданылған у-ға тұрақты форма беретіні анықталды. Пестицидтерді қолданумен байланысты жақсы жақтары тәжірибеде препараттарды қолдану бойынша кепілдемелермен пайдаланатындығы сөзсіз: шығын мөлшерін есепке алады, қолдану мерзімін, қолдануға ескертулерді еске алады. Топырақтың ластану зияндылығының дәрежесі нақты препараттың беріктігіне байланысты. Топырақта улы емес компоненттердің ыдырау уақыты 2 жылдан артық құрылғанда ауыл шаруашылығында қолданылмайды. Өсімдік қорғау химиялық әдістерінің жетілдіруі қолданатын пестицидтердің улылық төмендеуіне апарылады. Зиянды жәндіктермен күресу инсектицидтерді қолдану мен егіншілік тәжітибесінде тұрақты сорттарды әртүрлі қолдану үйлестіруінен тәуелді болады.

Қоршаған ортаға өсімдік қорғаудың химиялық құралдарының кері әрекетін жою үшін мыналар қажет: олардың адам мен маңызды жануарлар үшін улылығын азайту, пестицидтерді рационалды қолдану, персистентностті төмендету, іріктелген әрекетті жоғарлату, пестицидтерді қолданудың үйлесімді тәсілдерін қолдану, популяцияның басуына арналған олардың қолдануының қажеттілігі мен пестицидтерді қолданудың экономикалық мақсатқа лайықты есебімен ықшамдау, олардың жан-жақты санитарлы-гигиеналық оқытылуы негізінде және жұмыс кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында ауыл шаруашылығында пестицидтерді қолданған кезде қатаң тәртіп белгілеу.

Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен қызметін, олардың тұрақты әлеуметтік–экономикалық дамуы мен әл–ауқатын арттырудың табиғи негізгі болып табылады.