Картамен тапсырмаларды орындау

Картаға нүктені түсіру

(Нанесение точки на карту) — координаттары бойынша нүкте орналасуы тиіс шаршыны анықтап, оған нүктені түсіру. Табылған шаршының оңтүстік сызығынан оның бүйір жақтарынан карта масштабында кесінді салынады. Ол шаршының төменгі жағы мен X нүктесінің айырымына сәйкес келу керек. Алынған таңбалар жіңішке сызықтармен біріктіріледі. Осы сызыққа шаршының батысжағынан масштабта кесінді салады. Ол шаршы сол жағымен У нүктесінің айырымына сәйкес келуі тиіс. Бұл ізделіп отырған нүкте болып табылады.

Картада пункттін орналасу орнын жуықтап көрсету

(Приближенное указание местоположения пункта на карте). Картадағы нүктенің орнын жуықтап көрсету үшін ол орналасқанкоординаттық тор шаршыны атау жеткілікті. Бірінші абсцисса х шаршының оңтүстік жағы, ордината у оның батыс жағы деп аталады. Жеке парақты картамен жұмыс істегенде абсцисса мен ордината әдетте екі санмен көрсетіледі (ондық және бірлік километрлері картаның ішкі жақтауының сыртында үлкен санмен берілген).

№10 емтихан билеті

Билет

1 сурак.Жердің пішіні мен көлемі.Ғылым мен техниканың көптеген салалары (жердің жасанды серіктері мен арыштық ракеталарды ұшыруда, авиацияда, теңізде жүзу, радиобайланыс, т.б.), әсіресе жер бетін картада дұрыс кескіндеу, жердің пішіні мен көлемін дәл білуді қажет етеді. Жер-Күн жүйесіндегі планеталардың бірі және оның қыртысы әр түрлі қыраттар мен ойпаттардан тұрады. Жердің шамалы ғана бөлігі (29%) қүрлық, ал 71%-ын дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын сфероид алынды. Жер эллипсоиды өзінің үлкен және кіші жарты осьтерімен (а, b) және полярлық сығылушылығымен сипатталады (α) a = (a-b)/a а, b және α шамалары градустық өлшеулер арқылы анықталады, ол үшін меридиан доғасының ұзындығын әр 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі жерлеріндегі градустың үзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемі анықталады. Жер эллипсоидының көлемдерін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. 1946 жылға дейін бұрынғы Одакта 1841 жылы неміс ғалымы Ф.В.Бессель есептеп шығарған жер элипсоидының көлемі колданылады. Жер эллипсоидының көлемін 1940 жылы үлкен дәлдікпен Ф.Н.Красовский мен А.А.Изотовтардың басқаруымен орыс ғалымдары да аныктады.Алынған бүл өлшемдер 1946 жылы үкіметтің қаулысы бойынша еліміздің барлық геодезиялық және картографиялык жұмыстары үшін қабылданып алынып, Красовский эллипсоиды деп аталатын болды. Осы орайда айта кететін бір жәй, ол кейбір елдердегеодезиялық өлшеулер нәтижесінде шығарылған өз эллипсоидтарының қолданылатындығы. Оларсолнемесебірнешеелдіңтерриториясынтолық не ішінарақамтиды. Мұндай эллипсоид-референц-эллипсоид депаталады. Референц-эллипсоид дегенімізнақтыбірелдегеодезиялықөлшеулердіөндеуүшінколданылатын, жерденесіндебелгілітүрдебағдарланган, нақтыкөлеміанықталған эллипсоид. Сөйтіп, қазіргікездеКрасовскийдіңреференц-эллипсоиды тек Ресейдеғанаемес, бүкіл ТМД жәнеБатысЕуропаныңбірнешеелдеріндеқолданылады.

2 сұрақ жоқ нөлдік нүкте дегеніміз не?

Билет

1 сұрақ.Жердің пішіні мен көлемі.Ғылым мен техниканың көптеген салалары (жердің жасанды серіктері мен арыштық ракеталарды ұшыруда, авиацияда, теңізде жүзу, радиобайланыс, т.б.), әсіресе жер бетін картада дұрыс кескіндеу, жердің пішіні мен көлемін дәл білуді қажет етеді. Жер-Күн жүйесіндегі планеталардың бірі және оның қыртысы әр түрлі қыраттар мен ойпаттардан тұрады. Жердің шамалы ғана бөлігі (20%) қүрлық, ол 71%-ын дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын сфероид алынды. Жер эллипсоиды өзінің үлкен және кіші жарты осьтерімен (а, b) және полярлық сығылушылығымен сипатталады (α) a = (a-b)/a а, b және α шамалары градустық өлшеулер арқылы анықталады, ол үшін меридиан доғасының ұзындығын әр 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі жерлеріндегі градустың үзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемі анықталады. Жер эллипсоидының көлемдерін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. 1946 жылға дейін бұрынғы Одакта 1841 жылы неміс ғалымы Ф.В.Бессель есептеп шығарған жер элипсоидының көлемі колданылады. Жер эллипсоидының көлемін 1940 жылы үлкен дәлдікпен Ф.Н.Красовский мен А.А.Изотовтардың басқаруымен орыс ғалымдары да аныктады.Алынған бүл өлшемдер 1946 жылы үкіметтің қаулысы бойынша еліміздің барлық геодезиялық және картографиялык жұмыстары үшін қабылданып алынып, Красовский эллипсоиды деп аталатын болды. Осы орайда айта кететін бір жәй, ол кейбір елдердегеодезиялық өлшеулер нәтижесінде шығарылған өз эллипсоидтарының қолданылатындығы. Оларсолнемесебірнешеелдіңтерриториясынтолық не ішінарақамтиды. Мұндай эллипсоид-референц-эллипсоид депаталады. Референц-эллипсоид дегенімізнақтыбірелдегеодезиялықөлшеулердіөндеуүшінколданылатын, жерденесіндебелгілітүрдебағдарланган, нақтыкөлеміанықталған эллипсоид. Сөйтіп, қазіргікездеКрасовскийдіңреференц-эллипсоиды тек Ресейдеғанаемес, бүкіл ТМД жәнеБатысЕуропаныңбірнешеелдеріндеқолданылады.

2 сұрақ жоқкроктар дегеніміз не?

Билет

1 сұрақ жоқ теодолиттің геометриялық схемасы?

2 сұрақ.Дирекциялық бұрыш — 0° пен 360° арасында сағат тілінің бағыты бойынша өлшенетін километрлік тордың тік сызығының солтүстік бағыты мен зат багыты арасындағы бұрыш. Оны өлшеу үшін картада жергілікті затқа бағыт жүргізіледі. Бастапкы пункттің жакын жерінен жүргізілген сызыктың координаттық торы вертикаль сызықтарынын бірімен киылыстан нүктесін алады және оны транспортир ортасына, ал оның сызғышынын шетін (0-180 градус сызығы) вертикаль сызықпен беттестіреді. Транспортир шкаласыменкилометрліксызықтыңсолтүстікбағытынаанықталатынбағытқадейінгібұрышсағатнұскауыныңжүрісіменесептеледі. 180 градустанастамбұрыштаркезіндебұрыштордыңбатысбагытынанесептеледіжәнеалынғанмәнге 18 градус косады

Билет

1 сұрақ.Бағдарлау - сызықтың бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқыбағытретінде меридиан пайдаланылады. Сызықтыңбағытынанықтайтынбұрыштарретіндешыназимуттар, магниттіказимуттаржәнедирекциондықбұрыштарқызмететеді. Осы бұрыштарбастапқыбағыттанбастапсағаттілініңбағытыбойымен 0"-тан 360°-қадейінөлшенеді. Шын азимут — бақылаунүктесі астрономиялықмеридианыныңжазықтығымен осы нүктеде осы бағытарқылыөтетін вертикаль жазықтықтүзетінекіқырлыбұрыш. Магниттік азимут — сағаттілініңбағытыбойыменмагниттікмеридианныңсолтүстікбағытынан (машитнүсқарыныңсолтүстікшетінен) белгілібіралынғанбағытқадейінесептелетін горизонталь бұрыш. Магниттіказимуттаркомпаспеннемесе буссольмен өлшенеді. Дирекциондықбұрыш — осьтікмеридианныңсолтүстікбағытынаннемесе абсцисса осініңбағытынансағаттілініңбағытыбойыменберілгеннүктебағытынадейінесептелетін горизонталь бұрыш. Азимут дегеніміз-топографиялық картадабелгілеп анықтаған нүктенің,географиялық меридианның солтүстік бағытынан сағат тілі бағытында берілген бағытқа дейінгі көкжиектік бұрыш.

Румб дегеніміз-топографиялық картада таңдап алынып,бағытталған сызықтан меридианның осы сызыққа ең жақын жатқан бір бөлігіне дейін есептелетін көкжиектік бұрыш.

Дирекциялық бұрыш- () дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш екендігі шығады.

2 сұрақ

Түсіру жағдайларының тәсілдері. Қолданылатын аспаптардың аттары мен әдістерге байланысты түсірістер мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Теодолиттік түсіріс – жердің контурлық планын алу үшін теодолит пен өлшеу лентасының көмегімен орындалатын геодезиялық жұмыстардың түрі.

2. Тахеометриялық түсіріс- тахеометр деген аспап арқылы жүргізіледі. Тахеометр арқылы горизонталь ᾳ, вертикаль V бұрыштар, қашықтық S және биіктік өсімшесі hанықталады.

3. Мензулалық түсіріс – мензула және кипрегель арқылы жүргізілетін жұмыс. Бұл түсірудің нәтижесінде қашықтықтың горизонталь проекциясы мен биіктік өсімі анықталады, план тікелей далада сызылады.

4. Аэрофототопографиялық түсіріс – әуеде ұшып жүріп, жер бетін аэрофотоаппаратпен суретке түсіру арқылы план мен карта жасаудағы жұмыстар.

5. Жердегі сфереофотограмметриялық түсіріс – арнайы жерде тұрып фототеодолит арқылы жүргізілетін жұмыстар.

Билет

1 сұрақ.Абрис дегеніміз(нем,сызба)-жер бетінің бедерін қағазға түсіру кезінде сұлба түрде салынатын сызба.Мунда түсірілетін аумақтың,ондағы обьектілердің нобайы,өлшеу нәтижелері,бедер элементтері т,б мәліметтер көрсетіледі.Абрис екі түсірім сызбаларын қамтиды.Теодолитті түсірімнің абрисі-тірек пункттердің,сызықтардың және түсірілетін обьектілердің өзара орналасуын көрсететін сызба болса,ал тахеометрлік түсірімнің абрисі-өлшеу станциялары мен қада нүктелерінің өзара орналасуы аралығындағы реттік нөмірі көрсетілген сызба.Дәл топографиялық пландарды жасау кезінде,сондай-ақ аэротүсіруде геодезиялық торап нүктелерін танып айыруға пайдаланылады.

2 сұрақ жоқ құралдың горизонты дегеніміз не?

Билет

1. Абрис дегеніміз(нем,сызба)-жер бетінің бедерін қағазға түсіру кезінде сұлба түрде салынатын сызба.Мунда түсірілетін аумақтың,ондағы обьектілердің нобайы,өлшеу нәтижелері,бедер элементтері т,б мәліметтер көрсетіледі.Абрис екі түсірім сызбаларын қамтиды.Теодолитті түсірімнің абрисі-тірек пункттердің,сызықтардың және түсірілетін обьектілердің өзара орналасуын көрсететін сызба болса,ал тахеометрлік түсірімнің абрисі-өлшеу станциялары мен қада нүктелерінің өзара орналасуы аралығындағы реттік нөмірі көрсетілген сызба.Дәл топографиялық пландарды жасау кезінде,сондай-ақ аэротүсіруде геодезиялық торап нүктелерін танып айыруға пайдаланылады.

2. Нивелир, арналуы, жіктелуі, құрылысы.

Нивелир-жер беті нүктелерінің биіктік айырмасын, өсімшесін өлшеуге қолданылатын аспап. Нивелир өлшеу дәлдігіне қарай үш түрге бөлінеді.

Н-0,5-дәлдігі өте жоғары нивелир 1 км-лік қос жүрістегі өсімшемен анықтаудың орташа дәлдігі 0,5 мм-ге тең.

Н-3-дәл нивелир. Орташа квадраттың дәлдігі 3 мм.

Н-10-техникалық нивелир. Өсімше анықтау дәлдігі 10 мм аспайтын нивелир түрі.

Н-3 нивелирі 3,4 кластық және техникалық нивелирлеу үшін қолданылады. Оның негізгі бөлшектеріне цилиндірлік деңгей (6) қондырылған дүрбі (8) көтергіш винттер (3) бар қондырғы (2) штатив бекіту үшін жасалған винт оймасы бар серіппелі пластинка жатады. Цилиндірлік деңгеймен бір коробкада орналасқан призмалы құрылған деңгей үлбіреуігінің бейнесін көз алдына келтіреді. Нивелирге қойылатын басты талап нысаналау сәулесінің горизонталь болып орналасуы. Оны горизонталь жағдайда дәл келтіру элевациондық бұранда (3) арқылы яғни деңгей жүргізіледі, яғни деңгей үлбіреуігінің шетін ұштастыру арқылы

Цилиндірлік деңгейдің сыртқы жабық төрт түзетпе бұрандалары бар. Нивелирдің вертикаль осін алдын ала тік бағытқа келтіру үшін, дөңгелек деңгей (12) орнатылған және оның үш түзетпе винттері бар. Ең алдымен дүрбінің көздегіші (7) мен бекітпе(10) арқылы бағыттап, одан кейін жетекші винт (11) көмегімен дәл көзделеді. Дүрбідегі жіптер торының анық көрінуін қамтамасыз ететін кремальера бар(3). Элевациондық винтпен деңгей үлбіреуігінің екі шеті ұштастырылғаннан кейін, жіптер торының ортаңғысы арқылы рейкадан есеп алынады. Есеп әрқашанда төрт таңбалы сан болып келеді, мыс:1145 мм.

Билет