Главная Случайная страница


Полезное:

Как сделать разговор полезным и приятным Как сделать объемную звезду своими руками Как сделать то, что делать не хочется? Как сделать погремушку Как сделать так чтобы женщины сами знакомились с вами Как сделать идею коммерческой Как сделать хорошую растяжку ног? Как сделать наш разум здоровым? Как сделать, чтобы люди обманывали меньше Вопрос 4. Как сделать так, чтобы вас уважали и ценили? Как сделать лучше себе и другим людям Как сделать свидание интересным?


Категории:

АрхитектураАстрономияБиологияГеографияГеологияИнформатикаИскусствоИсторияКулинарияКультураМаркетингМатематикаМедицинаМенеджментОхрана трудаПравоПроизводствоПсихологияРелигияСоциологияСпортТехникаФизикаФилософияХимияЭкологияЭкономикаЭлектроника






Зат есімнің болымсыз түрі





(Отрицательная форма имен существительных образуется

путем прибавления личных окончаний в 1 и 2 лице ед. и множ. числа к отрицанию ЕМЕС)

Жақ (лицо) Жекеше (ед. ч) Көпше (множ. ч)
1 жақ Мен оқушы емес+пін Я не ученик Біз оқушы емес+піз Мы не ученики
2 жақ Сен оқушы емес+сің Ты не ученик Сендер оқушы емес+сіңдер Вы не ученики
2 жақ Сіз оқушы+сыз Вы не ученик Сіздер оқушы емес+сіздер Вы не ученики
3 жақ Ол оқушы емес Он (она) не ученик(ца) Олар оқушы емес Они не ученики

 

 

Сын есім (имя прилагательное) – заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін, сапасын білдіретін сөздер.

Сұрақтары: Қандай? Қай? Кімнің? Ненің?

Какой?- ая, - ое? Который? Чей? Чья? Чье? Чьи?

Түрлері (типы) Мысалдар
Мағынасына қарай(по значению) 1) Сапалық (качественные) Ақ, қара, сұлу, үлкен
2) Қатыстық (относительные) Тұзды, ақшалы
Тұлғасына қарай (по способу образования) 1) негізгі (непроизводные) Жақсы, әдемі, суық
2) туынды (производные) Қысқы, таулы
Құрамына қарай (по составу) 1) дара (простые) Кіші, тар, нәзік
2) күрделі (сложные) Ұзын бойлы, қызыл ала

 

Сын есімнің шырайлары (Степени сравнения прилагательных)

Шырай түрлері (Степени сравнения) Жұрнақтар Мысалдар
1) Жай шырай (положительная степень) - әдемі, жақсы, ақ
2) салыстырмалы шырай (сравнительная степень) А) 1) дауысты - рақ, рек 2) дауыссыз - ырақ, ірек Незначительное различие качества Кіші+рек меньше Жас+ырақ моложе
Ә) 1) дауысты, р - лау, леу 2) з, л, н, ң, й - дау, деу 3) қ, к, т, с - тау, теу Соответствует русским прилаг - м с суфф - ми:- оват,- еват әдемі+леу красивее семіз+деу жирнее биік+теу высоковатый сары+лау желтоватый
3) Күшейтпелі шырай (Превосходная степень) А) 1) Путем прибавления удвоения первого слога и добавления П Сап - сары желтый - прежелтый жап - жақсы очень хорошо
Ә) с усилительными словами: ең(самый), өте(очень), тым(весьма, слишком), аса(наиболее), нағыз(настоящий), тіпті(совсем) Высшая степень качества признака өте жақсы тым биік тіпті жақын

 

Сан есім (имя числительное) - заттың санын, мөлшерін, ретін білдіретін сөздер.

Сұрақтары: Неше? Нешеу? Қанша? (Сколько?) Нешінші(Который)

Түрлері (типы) Мысалдар
Тұлғасына Қарай (по способу образования) 1) негізгі (непроизводные) екі отыз алпыс
2) туынды (производные) бірінші елудей
Құрамына қарай (по составу) 1) дара (простые) бес, жүз, мың
2) күрделі (сложные) он бес, бес жүз
Мағынасына Қарай (по значению) 1) есептік (количественные) үш, мың, елу
2) реттік (порядковые) Дауысты - ншы, нші Дауыссыз – ыншы, інші Бір+інші первый Алты+ншы шестой
3) жинақтық(собирательные) 1 - 7 - ау, еу Жетеу семеро
4) топтау(разделительное) Дауысты, З, Ж, Р, Л, Й, У - дан, ден М, Н, Ң - - нан, нен Қатаң, Б, В, Г, Д - тан, тен Екі - екіден по два Он - оннан по десять Үш - үштен по три
5) болжалдық (предположительное) ш, т, с, тай, тей дауысты, р, м, н, з - дай, дей Алпыс+тай в пределах шестидесяти тоғыз+дай около девяти
6) бөлшектік (дробные) бестен екі- Две пятых Бір бүтін бестен үш Одна целая три пятых

 

он – 10, жиырма - 20; отыз - 30; қырық - 40; елу - 50; алпыс - 60; жетпіс - 70; сексен - 80;

тоқсан - 90; жүз - 100; мың - 1000; 1000000 - миллион

 

Есімдік (местоимение) - (зат есім, сын есім, сан есім) ауыстырып, солардың орнына жүретін сөздер.

Түрлері (типы) Мысалдар
Тұлғасына қарай (по способу образова ния) 1) негізгі (непроизводные) Мен, сен, не, кім
2) туынды (производные) Біреу, мынау, қандай, барлық
Құрамына қарай (по составу) 1) дара (простые) Ол, сонау, қанша
2) күрделі (сложные) Бірнеше, ешкім, кейбіреу
Мағынасына қарай (по значению) 1) жіктеу (личные) Мен, сен, сіз, ол, біз, біздер, сендер, сіздер, олар
2) Сілтеу (указательные Бұл, осы, мына, мынау(этот, эта, это), сол, ана, анау(тот, та, то);
3) Сұрау Вопроситель - е Кім, не неше, қай, қандай, қалай, қайда, қайдан, нешінші
4) Өздік возвратные өз(свой), өзім(я сам), өзің(ты сам), өзіңіз(вы сами), өзіміз(мы сами), өздерің, өздеріңіз(вы сами), өздері(они сами)
5) Белгісіздік неопределенные Біреу(кто - то, некто, кто - либо), кей, кейбір(некоторый,- ая, ое), бірдеңе(что - то, нечто, что - либо)
6) Болымсыз - дық отрицательные Ешкім(никто), ешбір(ничто), ештеме, дәнеме(ничего), ешқашан(никогда), ешқайда(никуда), ешқандай(никакой)
7) жалпылау (определительные) Бәрі, барлық, бүкіл, барша(весь, вся, все), әр, әрбір(каждый,- ая,- ое)

Үстеу(Наречие) - қимылдың, заттың сынының түрлі белгілерін сөздердің лексико - грамматикалық тобы.

Түрлері (типы) Мысалдар
Тұлғасына Қарай (по способу образования) 1) негізгі (непроизводные) әрең, әзер(еле), әрі(туда, дальше), бері(сюда), дәл(точно), сәл(чуть - чуть)
2) туынды (производные) Ескіше(по старинному), мұнша(настолько), жаяулап (пешком)
Құрамына қарай (по составу) 1) дара (простые) Ерте(рано), кеш(поздно), тым (слишком), ерекше(особенно), басқаша(по другому),
2) күрделі (сложные) Бірталай, біраз(немного), алдын - ала(заранее), анда - санда(временами)
Мағынасына Қарай (по значению) 1) Мезгіл (времени) Кеше(вчера), бүгін(сегодня), ертең(завтра), кешке(вечером), ертемен(с утра), таңертең (утром), анда - санда(временами)
2) Мекен (места) әрі(туда, дальше), бері(сюда), жоғары(на верху), төмен(внизу), алға(вперед), артқа (назад), ішке(во внутрь), мұнда (здесь), сонда(там)
3) Мөлшер (количества и меры) Сонша, соншама(столько), онша(не очень), едәуір(значи - тельно), бірталай(немало), бір - бірден(по одному)
4) Сын - бейне (образа и способа действия) әрең, әзер(еле), дереу(тотчас), жедел, шапшаң, тез, жылдам (быстро), кенет(вдруг), түгел(все), ауызша(устно), өзгеше(по другому), осылай(так), тікелей (непосредственно), бірге(вместе), зорға(насилу)
5) Күшейту (усилительные) Аса(очень), нағыз(настоящий), ең(самый), тым(слишком), айырық - ша(особенный), әбден(совсем, окончательно)
6) Мақсат (цели) әдейі, біле тұра(специально), жорта(нарочно), қа - сақана(назло)
7) Сабап - салдар (причины и следствия) Бекерге(напрасно), босқа, текке(зря), амалзыздан(вынужденно), лажсыздан, шарасыздан(поневоле)
8) Топтау (разделительности) Екулеп(вдвоем), бір - бірлеп(по - одному), аз - аздан(по - немножку), бас - басына(на каждого), жұп - жұбымен(по парам), рет - ретімен(по порядку);
       

 

Туынды үстеулердің жасалуы

(Образование производных наречий)

Жұрнақтар Мысалдар
- ША, - ШЕ Жаңа+ша (по - новому), неміс+ше (по - немецки)
Дауысты, з, м, р, н, й - дай, дей т, ш, с - тай, тей (иногда - лай, лей) Гүл+дей(как цветок) Құс+тай(как птица) Осы+лай (так)
- СЫН, - СІН Кеш+кі+сін (вечером) Ертең+гі+сін(утром)
Дауысты, үнді, З, Ж - да, де Қатаң, Б, В, Г, Д - та, те Жаз+да (летом), түн+де(ночью) Қыс+та(зимой),
Дауысты, үнді, З, Ж – ға, ге Қатаң, Б, В, Г, Д - қа, ке Жоғары(верх)+ҒА – на верх Арт(зад)+ҚА - назад

 

Шылаулар

Шылаулар (союзы и частицы)- тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер.

 

Шылаулар сөздер 3 бөлінеді:

1) Септеулік шылау

2) Жалғаулық шылау

3) Демеулік шылау

 

Союзы и частицы могут быть разделены на следующие группы:

1) Септеуліктер(послелоги)

2) Көмекші есімдер(служебные слова)

3) Жалғаулықтар(союзы)

4) Демеуліктер(частицы)

5) Модаль сөздер(модальные слова)

 

Септеуліктер(послелоги)

соответствуют русским предлогам.

Септеуліктер Предлоги Мысалдар
Дейін (шейін) до Мектепке дейін (до школы)
Бойына бойынша В течение, вдоль Жыл бойына(в течение года) Айтуы бойынша(по его рассказам)
Соң, кейін после Сабақтан соң, сенен кейін(после тебя)
Арқылы, Туралы, үшін Через, о, об, для, Ради, чтобы Көпір арқылы(через мост), жұмыс туралы(о работе), сен үшін(ради тебя), Оқу үшін(для учебы);
Бері, басқа, Бұрын, әрі С, кроме, раньше, дальше Былтырдан бері(с прошлого года), менен басқа(кроме меня), сенен бұрын (раньше тебя), әрі отыр(сядь дальше);

 

Көмекші есімдер(служебные слова)

соответствуют русским предлогам: за, под, на, перед, у, внутри, возле, между, напротив.

 

Көмекші есімдер Предлоги Мысалдар
Үсті Над Үстелдің үстіне қой - поставь на стол
Асты Под, низ Үстелдің астын сыпыр подмети под столом
Алды Перед, перед - няя часть Үйдің алды тамаша Перед домом красиво
Арты За, задняя часть Менің артымнан тұр Встань за мной
Жаны, қасы Возле, около Біздің үйдің жанында возле дома
Іші В, внутрь Дүкен ішінде - в магазине
Сырты За, вне Үйдің сыртында за домом
Арасы Между Үйлердің арасында между домами
Түбі У Ағаштың түбінде - у дерева
Қарама - қарсы Напротив Үйдің қарама - қарсысында Напротив дома

 

Жалғаулықтар(союзы) соответствуют союзам русского языка.

Жалғаулықтар союзы Мысалдар
1) Ыңғайластық (соединительные) Және, мен, бен, пен, да, де, та, те И, ДА Мен және сен (Ты и я) Жаңбыр жауды да, жер көгерді. Дождь пошел, и земля зезеленела.
2) Қарсылықты (противительные) Бірақ, бірақ та, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де А, НО, ДА Киноға барар едім, бірақ дала суық. (Пошел бы в кино, но на улице холодно).
3) Талғаулықты (разделительные) Не, немесе, я, әлде, біресе, әйтпесе, болмаса, ал Или, либо то.., то Не мен барамын, не сен бар (Либо я пойду, либо ты иди) Біресе жаңбыр, біресе күн шығады(То дождь, то солнце)
4) Себепті(причинные) өйткені, себебі Так как, потому что Ол жақсы оқиды, себебі жақсы маман болғысы келеді.(Он хорошо учится, т. к. хочет быть хорошим специалистом.)
5) Салдарлық (следственные) Сондықтан, сол себептен, сол үшін поэтому Мен ұйықтап қалдым, сол себептен сабаққа кешіктім. Я проспал, поэтому опоздал на занятия.
6) Шарттық (условные) Егер, онда, егер... онда Если, тогда, если... то Маған келмесең, онда мен саған барамын.

 

Демеуліктер(частицы) вносят дополнительные смысловые, эмоциональные оттенки в значения отдельных слов.

Демеуліктер частицы Мысалдар
1) Күшейткіш - шектік(усилительно - ограничительные) ғана(қана), ғой(қой), әсіресе,- ақ,- ау Только, особенно, же Мынау дәптер ғой! Это же тетрадь! Ол мені ғана алды. Он взял только меня.
2) Сұраулық (вопросительные) ма, ме, ба, бе, па, пе, ше ли, а, Ол бара ма? (Пойдет ли?) Сен ше? (А ты?)

Модаль сөздер (модальные слова) – для выражения точки зрения говорящего на отношение высказываемой мысли к действительности.

Модаль сөздер Перевод Мысалдар
Керек Необходимо, нужно Маған сол кісі керек еді Мне нужен был тот человек.
Сияқты Как, как будто, кажется Ол мені жек көретін сияқты. Мне кажется, что он меня ненавидит.
Екен Оказывается Онда кітап көп екен. Оказывается, там много книг.
Мүмкін, Шығар, Болар Возможно, Может быть Олар қалада болар. Может быть они в городе.
Рас Правда, верно Рас, сен менің досымсың. Верно, ты мой друг.
Шамасы Вероятно Шамасы, олар үйде жоқ Вероятно, их нет дома.
Әрине Конечно Әрине, сен оны білесің. Конечно, ты его знаешь.

 

Одағай (Междометия)- сөйлеушінің шындыққа, болмысқа қатысын, көңіл - күй, сезім арқылы білдіретін сөздер.

Түрлері (типы) Одағай
Мағынасына қарай (по значению) Көңіл - күй (Эмоциональные) Бәрекелді! Браво!
Алақай! Ура!
Аһа! Ага!
Әттеген ай! Қап! Надо же!
Ойбай! Ой!
Құдай – ай! Боже мой!
Жекіру (императивные) Ал! (Ну!) Мә! (На!) Әй! (Эй)
Жә! Полно! Хватит!
Сыпайгершілік (формы вежливости) Кешіріңіз! Извините!
Рақмет! Спасибо!
Кеш жарық! Добрый вечер!

 

Еліктеу сөздер (подражательные слова)- слова, которые передают различные звуки живой и неживой природы:

человека, животных и предметов.

Еліктеу сөздер (подражательные слова)
Еліктеуіш сөздер Звукоподражательные слова Сыбдыр - сыбдыр Сылдыр - сылдыр Сықыр - сықыр Қарқ - қарқ Тарс - тарс Тық - тық Сақ - сақ Шуршание камыша Журчание ручья Скрип - скрип Кар - кар Стук - стук Тук - тук Подражание смеху
Бейнелеуіш сөздер Образоподражательные слова Қаз - қаз Бүрсең - бүрсең Шошаң - шошаң Жалт - жұлт Ағараң - ағараң Қараң - қараң Неуклюжая походка Съежившись от холода Быть вертлявым Выражающее блеск О белеющем вдали предмете О мелькании силуэта в темноте

 

Етістік (глагол) – заттың қимылын, ісін, күй - жайын білдіретін сөз табы.

Сұрақтары: Не істеді? Не қылды? Не істелінді? Қайтті?

Түрлері (типы) Мысалдар
Тұлғасына қарай (по способу образования 1) негізгі (непроизводные) Оқы, жаз, бар, кел, бер
2) туынды (производные) Тұз+да, гүл+де, ой+на, ой+ла, кеш+ік
Мағынасына қарай (по значению) 1) негізгі (основные) Ал, қал, көр, сөйле, әкел
2) көмекші (вспомогательные) Бол(быстрей), шық (выйди), әкет(унеси)
Объектіге қатысына қарай(по отношению к объекту) Сабақты(переходные, которые сочетаются со словами в Табыс септік - кімді? кого? нені? что) Асқарды шақыр (позови Аскара)
Салт(непереходные) сочетаются со словами в остальных падежах Үйге кел (приходи домой)
Іс - әрекеттің орындалуына қарай (по отношению к результату действия) Болымды (положительные) Бар (иди), жаз (пиши)
Болымсыз (отрицательные) Дауысты, Р, Л, Й, У - ма, ме Қатаң - - па, пе Ұяң, М, Н, Ң - ба, бе Бар+ма (не иди), Күт+пе (не жди) Жаз+ба (не пиши)
Құрамына қарай (по составу) Дара (простые) Оқы, гүлде, ойна
Күрделі (сложные) Барып кел, кіріп шық, алып бар

 

Туынды етістіктің жасалуы (Образование производных глаголов)

Жұрнақтар (Суффиксы) Мысалдар
Дауысты, Й, Р - ла, ле Қатаң – - та, те л, м, н, ң - да, де Шеге (гвоздь)+ле+у – забить Құшақ(объятие)+та+у - обнять Қабыл(принятие)+да+у - принять
Дауысты, Й, Р - лас, лес Қатаң – - тас, тес л, м, н, ң - дас, дес Бір(один)+ лес+у (объединиться) Көмек(помошь)+тес+у(помочь) Ақыл(ум)+дас+у(советоваться)
Дауысты – а/е Дауыссыз - ай, ей Бос(свободно)+а+у - освободиться Түн(ночь)+е+у - ночевать Қарт а ю – қарт ай +у (стареть) Коб е ю – көб ей +у (увеличиваться)
Дауыссыз - ар/ер Ақ(белый) – ағ+ ар +у белеть Көк (синий)- көг+ ер + у синеть, зеленеть
Қатаң – қар, кер Ұяң, дауысты - ғар, гер Бас(голова) + қар+у – возглавить Ес(разум) + кер+у - учесть Кө+гер +у цвести

 

Етіс (Залог)

Қазақ тілінде 4 түрі бар.

Түрлері (типы) Жұрнақтар Мысалдар
Өздік (возвратный) Действие направлено к субъекту н, ын, ін Тара+н расчешись Жу+ын мойся Ки+ін одевайся
Ырықсыз (страдательный) Объект испытывает действие со стороны субъекта Дауысты, т, з, р - л, ыл, іл   Л - н, ын, іл Хат ауылға жібер+іл+ді. Письмо отправлено в ауыл. Төсек сал+ын+ды. Постель постелено.
Ортақ (совместный) Общее действие с, ыс, іс Олар хат жас+ыс+ты. Они переписывались.
Өзгелік принудительный) действие под влиянием кого - нибудь Ғыз/гіз - з, ж, р, Қыз/кіз - т, с, ш Дыр/дір - л, н Тыр/тір - Дауысты+ т+ қыз/ кіз Жаз+ғыз+дым Заставил писать Айт+қыз+дық Заставили говорить Ал+дыр+дым Заставила взять Биле+т+тік

 


Тұйық етістік (неопределенная форма глагола) – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.

Тұйық етістік етістіктің түбіріне – У жұрнағын қосу арқылы жасалады

(путем прибавления к глагольной основе суффикса - У).

Оқ+у – читать

Жаз+у – писать

Ойла+у – думать

 

Есімше (причастие) - бірде есім сөздердің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.

Есімшенің 4 түрі бар.

Түрлері (типы) Сөздің соңғы дыбысы конечный звук Жұрнақтар Мысалдар
Өткен шақ (прошедшее) Дауысты, ұяң, үнді ған, ген Оқы+ған
Қатаң қан, кен Айт+қан
Келер шақ (Будущее) Дауысты р Тыңда+р
Дауыссыз ар, ер Айт+ар, Кел+ер
Ауыспалы осы шақ (переходное) Дауысты - йтын - йтін Қара+йтын Сөйлн+йтін
Дауыссыз - атын - етін Айт+атын+ым Күл+етін
Осы шақтық есімше (причастие настоящего времени) Тұйық етістік + ШЫ, ШІ Кел+у+ші – пришедший Тыңда+у+шы - слушающий

 

Көсемше (Деепричастие) - бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.

 

Конечный звук после глагола Жұрнақтар Мысалдар
Дауысты - п Сұра+п - спросив
Дауыссыз - ып, іп Ал+ып - взяв
Дауысты - й Сөйле+й - говоря
Дауыссыз - а, - е Кел+е - придя
Қатаң - қалы, келі Айт+қалы собирался сказать
Дауысты, ұяң, үнді - ғалы, гелі Біл+гелі хотел узнать

 

 

Етістіктің шақтары (Время глагола):

осы шақ(настоящее), келер(будущее), өткен(прошедшее).

 

Осы шақ – настоящее время

Нақ осы шақ (Собственно - настоящее время - простая форма)

а) жалаң нақ осы шақ (простая форма) образуется от 4 - х глаголов:

отыр(сидит), тұр(стоит), жатыр(лежит), жүр(ходит),

к которым присоединяются личные окончания.

 

Жақ (лицо) Жіктік жалғау Мысалдар
Жекеше (единственное число)
1. Мен (я) - мын, - мін Отыр+мын сижу
2. Сен (ты) - сың, - сің Отыр+сың сидишь
2. Сіз (вы) – уваж. ф. - сыз, - сіз Отыр+сыз сидите
3. Ол (он, она) - Отыр сидит

 

Жақ (лицо) Жіктік жалғау Мысалдар
Көпше (множественное число)
1. Біз (мы) - мыз, - міз Отыр+мыз сидим
2. Сендер (вы) - сыңдар, - сіңдер Отыр+сыңдар сидите
2. Сіздер (вы) – ув. ф. - сыздар, - сіздер Отыр+сыздар сидите
3. Олар (они) - Отыр сидят

 

ә) Күрделі нақ осы шақ (сложная форма) образуется путем сочетания основного глагола и одного из вспомогательных глаголов:

 

отыр(сидит), тұр(стоит), жатыр(лежит), жүр(ходит).

 

Основной глагол принимает суффиксы деепричастий – п,- ып,- іп.

 

Глаголы БАР, КЕЛ, АПАР, ӘКЕЛ принимают суффиксы – а/- е и сочетаются только с глаголом ЖАТЫР.

Date: 2016-11-17; view: 811; Нарушение авторских прав; Помощь в написании работы --> СЮДА...



mydocx.ru - 2015-2024 year. (0.006 sec.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав - Пожаловаться на публикацию