Вечары на Скокавай прызбе

Я ўжо хлопец ладны, і няма чаго мне цэлымі днямі біць лынды. Калі бабуля была такая, яна пасвіла ўжо гусей і свіней у нейкага старога Вугнача. За гэта яе кармілі. Мне таксама нічога не зробіцца, калі ўскапаю якую граду, калі дапамагу выпалаць проса, калі пакапанічу бульбу, калі прывалаку крыху травы, калі прыцягну мяшок торфу з балота. Не Вугначу гэта ўсё, а са­бе. Мне чужы дзядзька гэтага не зробіць, і на бацьку спадзявацца не даводзіцца: можа ён ужо там, дзе і мат­ка. А пакуль бабуля жывая, яна не дасць мне вырасці лайдаком і валацугай. Вось калі яна памрэ, тады мне будзе воля, тады я магу і галаву сабе скруціць. Эх, і сумна ж гэта слухаць кожны дзень!

Затое вечарам я вольная птушка. На дварэ цёпла і суха. Можна бегаць і лазіць па раўчаку колькі хочаш. Адно кепска — цыпкі. Асабліва, калі вылезеш з вады і на вецер. Скура трэскаецца, і ногі сухімі кропелькамі крыві абсыпаны, быццам макам. Тады да іх і дакрануцца нельга. А калі бабуля вечарам памажа іх сырадоем, лепшай катаргі і не прыдумаеш. Тут і наскачашся, і наплачашся, прыпомніш і дзядзьку, і татку, і родную матку.

Праўда, ногі табе памажуць, калі ў цябе не хапае глуздоў і ты сам прыцягнешся дахаты ў той час, як дояць карову.

Я ж не такі дурань, каб лезці на ражон. Ды мне і некалі. I Саньку, і Міцьку-Манголу, і Колю Бурцу — Храбраму Зайцу таксама некалі. Усе мы вечарамі круцімся каля Скокавай прызбы.

Тут у гэты час збіраюцца падлеткі, што ўжо танцуюць з дзяўчатамі польку, кракавяк і сербіянку. Буслікаў Косцік, які да вайны быў у сёмым класе, брынкае на балалайцы, а кавалеры з дзяўчатамі таўкуць босымі нагамі пыл на дарозе. Мы ж блытаемся сярод танцораў, кідаемся ў дзяўчат хрушчамі, за што атрымліваем удосталь ад іх кухталёў, а ад кавалераў — выспяткаў.

На адпаліраваным спадніцамі бярвенні, якое ляжыць над плотам, колькі я памятаю, чынна рассядаюцца цёткі і маладзіцы. Тут усім верхаводзіць сама Скачыха. Яе го­лас не сціхае ні на мінуту. Тра-та-та, тра-та-та — толькі слухай. Адначасова Скачыха паспявае хутка, як машына, лузгаць чорныя сланечныя семкі. Яна без семак, як і яе муж без тытуню. Гэта ўжо і ў прыказку ўвайшло: «А мае вы таечкі, мне ж у горад трэба пазарэз — семкі выйшлі».

Так усе і гавораць: важная справа, як у Скачыхі ў горадзе.

У жанчын размовы жаласлівыя.

— А мае вы таечкі, ці чулі вы, што Нінка Падроба пісьмо з Германіі прыслала?

Сёлетняй вясной немцы забралі ў Германію каля дваццаці хлапцоў і дзяўчат. Плачу было на ўсё сяло, як па нябожчыку. Хто ўхітрыўся сабе хваробу ці калецтва якое нажыць, той застаўся, а астатніх па Няўмыкаваму спісу пагналі пад канвоем.

— А што яна піша? — цікавяцца маладзіцы.

Прыціхлі і мы, хлапчукі. Цікава ўсё ж, як там у Германіі.

— Ды піша яна добра,— уздыхае Скачыха,— а прыпісвае так, што матка з бацькам ужо тыдзень роўма равуць. Жыву, маўляў, у ласцы, як у казцы. Мне, маўляў, і не снілася, што так жывуць людзі, а прыпісвае так: хутка сустрэну свайго брата роднага.

Слухаюць маладзіцы, уздыхаюць, а ў якой слёзы блізка — ражком хусткі змахвае. Брат Нінчын апалчэнцам быў, у сіласнай яме ад нямецкай кулі злёг. Значыць, сустрэне яго Нінка на тым свеце. I толькі ж учора мы з хлопцамі разглядалі нямецкія плакаты на сельуправе. На фотаздымку красуецца круглатварая, прыбраная, як на вялікдзень, прыгажуня. Яна на машынцы наразае хлеб і весела ўсміхаецца. А знізу надпісана: «Я працую ў фрау Шварцкопф. У мяне лёгкая праца, добрая ежа і высокія заработкі. Прыязджайце на працу ў Германію».

— А Сцепка Ладыміраў,— паведамляе Скачыха,— відаць, памрэ, мае таечкі.

— Дык чаго ж гэта ён напіўся?

— Тытуню параілі добрыя людзі настояць. Маўляў, паваляешся, пакуль бяруць у Германію, і ачуняеш.

— Ну, гэтага хоць на сваей зямлі пахаваюць.

Мы з Санькам не маленькія, мы разумеем, што ад такога жыцця, як намалявана на сельуправе, роўма людзі не равуць і тытунь не п'юць. Сваю немку намалявалі і думаюць людзей абдурыць.

На прызбе збіраюцца мужчыны: падлеткі, дзяды. Тут верхаводзіць сам Скок. Як толькі ён выходзіць на вуліцу, мы перабягаем ад бервяна да прызбы: размовы мужчынскія цікавейшыя.

Дзядзька ведае процьму казак і быляў. Тут табе і пра дурнога пана, і пра хітрага мужыка, і пра храбрага салдата, і пра дужага волата, і пра двух сыноў разум­ных і аднаго дурня. Расказваць казкі Скок майстар. Скруціць цыгарку даўжынёй з качаргу і пачне:

— Далёка-далёка, за трыдзевяць земляў, куды і воўк не дабяжыць, куды і груган не даляціць, жыў ды быў...

I змоўкне. Выцягне крэсіва і краменьчыкам: ляп-ляп. Іскры ляцяць, а кнот не запальваецца. Вось мы тут і круцімся, быццам на гарачай чарэні: хто ж там жыў, хто там быў?

Любата паслухаць дзядзькавы казкі: і смешна, і страшна. Калі на дварэ цёмна, так і глядзі, каб цябе ха­пуны якія-небудзь не схапілі, старайся сесці бліжэй да дарослых.

Асабліва нам падабаецца казка пра хітрага мужыка і дурнота пана. Яе мы чулі можа тысячу разоў і ведаем назубок. Толькі да вайны пан быў проста панам, а ця­пер гэта пан-немец. Так і гергеча, як фашыст, вось-вось, здаецца, гыркне:

— Матка, яйкі!

А яшчэ ведае дзядзька многа ўсяго іншага. У апошні час ён амаль кожны дзень ходзіць у горад. Навяжа пучкоў дзесяць цыбулі, накапае маладой бульбы, потым кашолку на плечы і паскакаў, падпіраючыся кійком. Раней усё гэта рабіла Скачыха, а цяпер ёй сам дзядзька семкі купляе. Суседзі смяюцца:

— Ці не баішся ты, Захар, каб пан які яе ў Германію не звёз?

— Ды не ў тым загваздка, мой татка,— адмахваецца сусед.— Проста мая баба ў нямецкіх грашах не разбіраецца: маркі-шкваркі, фенікі-венікі — для яе цёмны лес.

Тытунёвы дым з дзядзькавага носа вырываецца, як з двухствольнай стрэльбы, чапляецца за няголеныя вусы і воблакам узнімаецца ўгару.

— Сёння на базары аднаго вешалі,— кажа ён і мезеным пальцам збівае попел са сваей качаргі.

А дзяўчаты каля бэзу пад вокнамі сакочуць, аж заліваюцца.

— Цыц, вы! Галота!

Дрынкнула і абарвалася струна на Косцікавай балалайцы.

— Як?

Скок набірае поўныя грудзі паветра, быццам збіраецца патушыць лямпу.

— Вядома як. Акружылі базар, каб людзі не разбег­ліся, падагналі машыну пад тэлеграфны слуп, на якім вісіць гадзіннік, і...

— Той самы гадзіннік?

— Той самы,— ківае дзядзька галавой і пускае но­сам цэлую хмару.

Той гадзіннік ведаем і мы з Санькам, хоць былі ў горадзе два разы. Да вайны з бацькамі ездзілі на калгасных конях прадаваць восенню бульбу. Ён круглы і такі вялікі, што за сто крокаў убачыш, каторая гадзіна. Сёлетняй вясной мы насілі шчаўе. Шкло на гадзінніку ўжо разбіта, і стрэлкі стаяць на месцы. Санька казаў — току няма.

— А ён што? — хвалюецца Косцік.— Хіба не прасіўся?

Скок плюнуў на цыгарку і стаптаным абцасам уціснуў яе ў пясок.

— Што толку прасіцца? Стаяў як каменны. Рукі вяроўкай звязаныя. Рускі якісь, што з немцамі быў, крычаў, маўляў, гэта партызан, бальшавіцкі бандыт і рознае такое. Страшыў, словам.

Я ўяўляю сабе, як там было. Партызан, як Максім Здор — апалчэнцкі камандзір. Шырокія плечы, расхрыстаная кашуля, ільняным снопам спадаюць на лоб валасы. Адным словам, дужы і горды чалавек. Ён нічога не сказаў на допыце, нічога не сказаў і пад гадзіннікам.

— Чулі, як учора ў горадзе бухнула? — пытае між іншым дзядзька Скок.

— Ну?

— У нас аж шыбы зазвінелі,— улез у размову Міцька.

— Электрастанцыю ўзарвалі,— паведаміў сусед і да­вай зноў круціць качаргу.

Я сам чуў гэты выбух, толькі не звярнуў увагі: цяпер усюды бухае. 3 нашай вёскі некалькі такіх хлопцаў, як мы з Санькам, падарваліся: хто на міне, хто снарад разбіраючы, хто на чым іншым. Цяпер гэта не дзіва.

— Можа сама? — сумняваецца нехта з кавалераў.

— Дурань! — асякае яго Косцік-гарманіст.— Буры гэта зрабіў, яго работа.

— Буры ці не Буры,— разважае дзядзька, ляпаючы абломкам рашпіля па крэмню,— а справа зроблена. Прыехала некалькі чалавек у нямецкай форме, і галоўны іхні гаворыць: «Гутэн таг, мы — камісія». Прымаць, словам, будзем вашу работу. Ну, усё як мае быць агледзелі. «Гут,— кажуць,— можна запускаць». А самі селі — і аўхвідзерзэй. I тут самая галоўная машына трах-бах — і бывайце здаровы. Немцы, мой татка, забегалі: васіс дас?

— Васіс дас — кіслы квас,— увярнуў я к слову, і ўсе засмяяліся, а Скок падхапіў:

— Кіслы квас у іх выйшаў потым, калі праз гадзіну сапраўдная камісія прыехала.

— Ну, вядома, гэта Буры! — зноў рашуча паўтарыў Косцік.

Пра нейкага Бурага ўжо даўно ходзяць самыя неверагодныя чуткі. Кажуць, да вайны ён быў настаўнікам нямецкай мовы, а цяпер, пераапрануўшыся ў афіцэрскую форму, ходзіць па гораду, абедае ў нямецкіх сталовых, заходзіць у штабы — усё разведвае і перадае нашым. Аднойчы пагрузіў на машыны ўсё, што было ў нямецкім шпіталі, і адвёз да партызан у лес. Кажуць, яшчэ цэлы рэстаран з немцамі падарваў.

I вось сабралася нямецкае начальства і гаворыць:

— Хопіць нам важдацца з гэтым Бурым! Прыдумала тое начальства хітры план, як злавіць Бурага, а ён сядзіць паміж немцаў і хваліць усё гэта: «Гут, гут». Вось які гэты Буры!

Мы з Санькам выцягваем шыі і ловім кожнае слова.

— Вы чулі, якая ў нашых зброя ёсць?

Мы круць галовы на голас — Косцік Буслікаў расказвае:

— Выязджае на поле бою танк. Браня — ні адзін снарад не возьме. I раптам адчыняюцца ў ім спецыяльныя дзверцы, а адтуль танкетак штук дзесяць...

«Во,— думаю я,— добра нашы зрабілі. Немцы лічаць, што танк адзін, і сядзяць сабе, у вус не дзьмуць, а калі схопяцца — позна. Што і казаць, хітра зроблена. Няхай паскачуць цяпер нямецкія морды!»

Дарослыя дзядзькі недаверліва хмыкаюць — байкі. Толькі адзін Скок пускае дым у два струмяні і ківае галавой:

— Можа быць...

Толькі гэта яшчэ не ўсё. У нашых гармата такая ёсць — прывязуць воз снарадаў, а яна адным махам — бабах іх немцам на галовы. Снарады разрываюцца, а з іх вылятаюць другія снарады, а з другіх — трэція. Праўда, крыху меншыя.

— Выдумкі.

— Чаго там выдумкі? — падтрымаў Косціка Скок.— «Кацюша» называецца.

— I адкуль ты ўсё ведаеш? — здзіўляюцца мужыкі.

— Ад людзей чуў, мой татка, на базары...

Нам з Санькам таксама карціць расказаць, што мы ад людзей чулі. Кажуць, што нашых нямецкія кулі не бяруць. Смаляць фашысты з кулямётаў, а нашым хоць бы хны. Кулі ад іх, як гарох, адскакваюць.

— Яны бранявыя шчыты на грудзях носяць, — заканчвае расказ Санька.

Тут, праўда, Скок нічога ў нашу падтрымку не сказаў, але мы ўсё роўна і ў гэтую чутку верым. Верым і будзем верыць, таму што не можа таго быць, каб у на­шых нічога такога не было. I радасна робіцца на душы.

Няхай папомняць фашысцкія морды. Яны яшчэ паскачуць.

Сыплюцца на зямлю зоркі, вычэрчваюць па чорным небу агністыя дугі. На траву кладзецца раса. Бабуля даўно падаіла карову — можна смела ісці дамоў. Ногі сырадоем не памажа.

Цвыркае ў цемры пад печчу цвыркун, а я ляжу і ду­маю пра электрастанцыю, пра Бурага, пра гармату, якая цэлымі вазамі кідае снарады. I трэба ж такую прыдумаць!

I мне здаецца, што я чалавек-невідзімка, якога да вайны бачыў не раз у кіно, што знаходжуся я ў Берліне. Берлін як бы і наша веска, толькі крыху большы, бяжыць па вуліцы раўчак, шумяць над галавой вербы. Заходжу я ў Гітлераву хату, а ён сядзіць на печы.

— Гутэн таг, фашыст!

Гітлер круць-верць — нікога няма.

— Не круціся, як кот у мяшку! Зараз табе будзе капут!

Гітлер:

— Даруй, Іван, больш не буду. Каб я на гэтым месцы праваліўся!

Ды што з ім размаўляць? Бабахнуў гранатай, якой бабуля хацела бульбу таўчы, аж навокал усё скаланулася і задзінькалі шыбы.

Немцы перапалохаліся, бегаюць, крычаць на ўсю Германію:

— Васіс дас?

Хочуць мяне злавіць і не могуць: невідзімка я.

I тут заязджае ў Германію вялізны танк са спецыяльнымі дзверцамі. Ен гудзе так, што зямля дрыжыць.

На танкавай вежы сядзіць мой бацька.

— Сякеру маю не чапаў? — пытае ён.

— Не чапаў! — крычу я і лезу да бацькі на вежу. Гляджу, ды гэта не бацька, а бабуля.

— Ды прачніся ты, ідал! — трасе мяне яна за плечы.

У хаце светла, нібы электрычнасць гарыць. За вокнамі, над горадам у чорным небе вісяць вялізныя ліхтары. Спалохана кідаюцца з боку ў бок праменні пражэктараў. Гудзе зямля і неба. Нашы зноў бамбяць станцыю, і мы бяжым у бабульчын бліндаж.