Эволюция теориясы» пәні бойынша

Эволюция теориясы - тірі табиғаттың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары мен қозғаушы күштері туралы ғылым. Эволюция теориясының биологиялық ғылымдар жүйесіндегі ор­ны, оның ғылыми және практикалық маңызы. Жерде тіршіліктің пайда болуы туралы негізгі теориялар.

Көне дүниедегі эволюциялық идеялар (Қытайдың, Индияның фи­лософиялық мектептері, грек философтары). 18-ші және 19-шы ғасырдың бірінші жартысында эволюциялық көзқарастардың дамуы. Линнейдің, Бюффонның, Вольфтің, Сент-Илердің, Бэрдің ж.б. еңбектерінің тірі табиғаттың да­муы мен бірлігі туралы түсініктерді қалыптастырудағы ролі. Трансформизм мен креоционизмнің күресі. Биологиядағы преформизм және эпигенез идеялары.

Ламарк ілімі. Органикалық формалардың градация принципі және оның прогрессивті эволюциядағы ролі. Ламарк заңдары. Ламарк теориясын сынап талдау.

Ч.Дарвин теориясы шығуының алғы шарттары. Ч.Дарвиннің “Түрдің шығуы” еңбегінің негізгі қағидалары. Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюциялық теорияның дамуы. Генетика мен дарвинизмнің синтезделуіндегі алғашқы қадам­дар.

Неоламаркизм, оның бағыттары. Неокатастрофизм, оның формалары. Неодарвинизм, оның бағыттары.

Тіріге тән негізгі қасиеттер. Тіршіліктің геохимиялық ролі (Вернадскийдің ілімі). Тіршілік ұйымының негізгі деңгейлері, олардың өзара байла­ныстылығы және арақатынасы. Эволюцияның зерттеу әдістері және дәлелдері. Жердегі тіршілік. Эволюцияның негізгі кезеңдері және си­паттары. Жердің геохронологиясы туралы жалпы мәліметтер.

Өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері. Микроорганизмдер, өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының өзара байланысы (биогеоценоз).

Өзгергіштіктің түрлерін Дарвин және қазіргі генетиканың түсіндірулері. Комбинативтік өзгергіштік, эволюциядағы рөлі. Өзгергіштіктегі ортаның ролі. Реакция нормасы.

Популяцияның анықтамасы. Қарапайым эволюциялық бірлік және қарапайым эволюциялық құбылыс туралы түсінік. Популяцияның экологиялық сипаттамалары (көлемі, жастық және жыныстық құрылымы, динамикасы). Популяциялардың негізгі эволюциялық-генетикалық сипаттама­лары (гетерогенділік, популяцияішілік полиморфизм). Харди-Вайнберг теңдеуі және оның популяция гендері мен генотиптерінің жиілігін анықтау үшін қолданылуы. Генотиптер жиілігінің тепе-теңділігінің сақталу жағдайлары.

Мутациялық процес - қарапайым эволюциялық фактор. Мутациялардың жіктелуі: гендік, хромосомалық, геномдық. Мутациялардың жиілігі, кездесойлықтығы, бағытталмағаны. Генотип және фенотип – гентикалық реакция нормасының көрінісі.

Популяциялық толқындар - қарапайым эволюциялық фактор. Жіктелуі. Гендердің кездейсоқ дрейфі. “Негізін салу” және “бөтелке мо­йыны” нәтижелілігі.

Оқшаулану - қарапайым эволюциялық фактор. Оқшаулану құбылыстарының жіктелуі, оның эволюциялық про­цесстегі ролі. Түртүзілудегі оқшауланудың эволюциялық ролі.

Тіршілік үшін күрестің Дарвиндік концепциясы. Тіршілік үшін күрес пен табиғи сұрыптаудың байланысы. Тіршілік үшін күрестің формалары. Қолдан сұрыптау туралы Ч№ Дарвинның ілімі. Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясы. Табиғи сұрыпталудың негізгі салдарлары. Табиғи сұрыпталу қарқынының сандық өлшемі. Табиғи сұрыпталудың әсерінің тәжірибиелік зерттелуі. Табиғи сұрыпталу әсерінің мысалдары. Табиғи сұрыпталудың формалары. Жыныстық сұрыпталу.

Бейімделулерлің пайда болуы – табиғи сұрыпталу әсерінің нәтижесі. Мимикрия. Бейтс және Мюллер мимикриясы. Бейімделушілік сол генотиптің көбею қарқынының сандық өлшемі екендігі. Орташа бейімдеушілк, оның құндылығы. Сұрыпталу коэффиценті түсінігі. Органикалық мақсатқа сәйкестілік мәселесі.

Түр түсінігінің тарихы (Рей, Линней, Ламарк, Дарвин, Майр). Түр туралы типологиялық және номиналдық концепциялар. Түртүзілу генетикалық ашық жүйелердің генетикалық жабық жүйелерге айналуы екендігі. Түр генетикалық тұрақты жүйе екендігі туралы түсінік. Түр жүйе екендігі (Вавилов). Дарвинның түр туралы концепциясы. Түрдің биологиялық концепциясы, түр және систематика. Түрдің құрылымы, ақиқаттығы және дискреттілігі, гетерогенділігі. Түрдің критериялары. Түртүзілудің жолдары мен кезеңдері. Географиялық түртүзілу. Симпатриялық түртүзілу. Түртүзілудің тәсілдері.

Макроэволюция түсінігі. Микро- және макроэволюцияның арақатынасы. Геккельдің биогенетикалық заңы және оның қазіргі түсіндірмесі. Рекапитуляция туралы түсінік.

Онтогенез филогенездің жаңа бағыттарының қайнар көзі екендігі. Северцевтің филоэмбриогенездер туралы ілімі. Онтогенездің эмбриондануы. Автономдану - онтогенез эволюциясының негізгі бағыты. Органдардың филогенетикалық қайтақұрылуларының алғы шарт­тары. Мультифункционалдылық және функцияның сандық өзге­руі. Органдар мен құрылымдардың полимеризациялану және олигоме­ризациялану принциптері. Филогенезде органдар мен олардың жүйелерінің морфологиялық қайтақұрылуларындағы өзара байланыс. Гетеробатмия және компенсация принциптері. Органдар мен функциялардың эволюциядағы қарқыны. Белгілер эволюциясының қарқынын зерттеу әдістері.

Филогенездің негізгі формалары: филетикалық эволюция, ди­вергенция, конвергенция, параллелизм. Арогенез және аллогенез - филогенетикалық топтар эволюция­сының бағыты. Мамандану-эволюция бағыты екендігі. Филогенетикалық топтар эволюциясының қарқыны. Реликтлер, эволюцияның тұйықталулар мәселесі. Филогенетикалық топтар эволюциясының ережелері. Қайтымсыз­дық, үдемелі мамандану, биологиялық жүйелердің бірігуінің күшеюі т.б.

Антропогенез. Жануарлар жүйесіндегі адамның орны. Адамның жануардан шыққандығы туралы зоологияның, антропологияның, генетика­ның, молекулалық биологияның мәліметтері. Homo sapiens эволюциясының негізгі кезеңдері. Саналы адам дамуының негізгі сатылары. Қазіргі адам нәсілдерінің эволюциялық-генетикалық бірлігінің дәлелдері. Қарапайым эволюциялық факторлардың саналы адам эволюциясына әсері.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

1. Северцов А.С. Теория эволюции. М., «Владос», 2005.

2. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. М.: Высш. шк., 2004.

3. Ч.Дарвин. Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы. (Қазақ тіліне аударған

О.Т.Тажин). Алматы. 1996.

4. Берсімбаев Р.І., Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика. Алматы, “Қазақ университеті”, 2002.

5. Берсімбаев Р.І., Мұхамбетжанов К.Қ. Жалпы және молекулалық генетика. Алматы,

“Қазақ университеті”, 2005.

6. Эволюция (под ред. Мины Ф.). М.: Мир, 1994.

7. Гуттман Б., Гриффитс Э., Сузуки Д., Куллис Т. Генетика. М., изд. «Гранд-Фаир», 2004.

8. Хедрик Ф. Популяционная генетика. Москва, Техносфера, 2003.

9. Грант В. Эволюционный процесс. М.: Мир, 1991.

10. Жимулев И.Ф. Общая и молекулярная генетика. Н.: НГУ, 2003.

11. Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции. М.: Высш. шк., 1989.

12. Айала Ф. Кайгер Д. Современная генетика. Т. 3. М.: Мир, 1990.

13. Проблемы генетики и теории эволюции. Новосибирск.: Наука, 1991.

«Эволюция теориясы» пәні бойынша мемлекеттік емтихан сұрақтары:

1. Эволюциялық теория – тірі табиғаттың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары мен қозғаушы күштері туралы ғылым.

2. Өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері.

3. Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясы. Өзгергіштік және табиғи сұрыпталу –эволюцияның қозғаушы күштері. Табиғи сұрыпталудың формалары.

4. Табиғи сұрыпталудың әсерін тәжірибеде зерттеу.

5. Өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері.

6. Эволюцияның синтездік теориясының негізгі ережелері.

7. Мутациялық процесс - қарапайым эволюциялық фактор ретінде.

8. Популяциялық толқындар - қарапайым эволюциялық фактор ретінде.

9. Гендер дрейфі. «Негізін салушу» қағидаты. «Бөтелке мойын» қағидаты.

10. Қарапайым эволюциялық бірлік және қарапайым эволюциялық құбылыс туралы түсінік.

11. Харди-Вайнберг теңдеуі және оның популяция гендері мен генотиптерінің жиілігін анықтау үшін қолданылуы.

12. Оқшаулану - қарапайым эволюциялық фактор ретінде. Оқшаулану құбылыстарының жіктелуі, оның эволюциялық рөлі.

13. Түр генетикалық тұрақты жүйе екендігі туралы түсінік. Түртүзілудің негізгі жолдары – аллопатриялық және симпатриялық.

14. Филогенездің негізгі формалары: филетикалық эволюция, ди­вергенция, конвергенция, параллелизм.

15. Жануарлар жүйесіндегі адамның орны. Антропогенез. Эволюциялық факторлардың адам эволюциясына әсері.