Сурвмуд болн даалһврмуд

1.Эн туулин утхнь ямаран?

2.Юңгад шовун уданд дуулл уга бәәҗ?

3.Хан цецн күн үгинь тууляс олҗ, чееҗәр дастн.

4. Мана Төрскнә тускар шүлг, келвр бичтн (чадсарн)

***

Эн частрин һол ухань- төрскн, сулдхвр гиснәс үнтә, эркн юмн күүнд уга гисн тоолвр. Нег хан керг, төр уга бәәһәд уутьрад, түрәд бәәхләнь, белг гиҗ дууһарн җигтә гидг нег шову хаанд өгнә. Тернь дуулхш, тагчг. Яһад эс дуулдгинь медхәр седнә. Кел бәргдсн, хаана бәрәнд бәәсн нег цецн күн хаанд «Тер шовутаһан һазр эргәд йовтн»,- гинә. Тегәд йова-йовтл, нег һазрт ирәд, шовун әм авсн кевтә экләд дуулна. Тер һазрнь шовуна төрскн һазрнь бәәҗ. Цецн күн хаана өгсн үгәр бәрәнәсн сулдад, бас төрскнүрн хәрнә.

Эн тууль Төрскн ямаран үнтә гисн бас нег сана мана уханд орулҗ батлна.

Классин хөөн умшлһн

Тууҗин дуд

Тууҗин дуудын негнь «Һалдман туск дун». Һалдма – Очрт Цецн хаана хойрдгч көвүнь - Дөрвн өөрддән элдв сәәхн седклтә, залу - зөрмг авцта күн бәәҗ. XVII зун җилмүдин дундуhар (1635 -1667) бәәhәд, Һалдма Дөрвн өөрдин нутгиг дәәснәс харсад, нутгиннь барун үзгин меҗәс харад, оньдин дөрвн цагт бийән болн туршул цергән белнәр бәрдг бәәҗ:

Хаадудын үүднд Һалдма лувчата,

Хадын көндәд хоңхлурнь тохата,

Саадгта сумиhән саҗулн агсдг,

Сәәдүлин көвүдинь шашлулн дахулдг Һалдма, -

гиҗ Һалдман тускар тууҗин нег дуунд дуулгдна.

1658 җил миңhн цергтә Таласт ирсиг 23-та Һалдма диилҗ хорасн болдг. Эврәннь ахр насндан Һалдма кесг баатр йовдл hарhад, hучн хойртадан 1667 җил өңгрсмн.

Һалдман үкл Дөрвн өөрдт hашута ик hундл болҗ, кесг тууль – тууҗд, дуунд үлдсн бәәнә. Һалдма эврәннь үкләр үксн күн биш. Һалдман хөөт эк бийинь эмндг Һак эмчәр хор нерүләд, терүнә hарар Һалдмаг алулсмн гиҗ, олна тууҗд бәәнә.Эңкр көвүhән им кевәр үклә харhсинь медсн көгшн эцкнь – Цецн хан чееҗиннь hундл – зовлңган дуунд орулна:

Буур үкдг,

Ботхар босдг,

Босхмҗ уга

Һалдма баатр.

Һалдма сән ухан - седвәртә, дәәнә көлд баhасн тахшсн зөргтә дәәч, Дөрвн өөрдтән күндтә күн бәәснь лавта. Энүнә нерн олн дуунд болн үлгүрт орҗ, «Һанц цуцлын өңгтәнь сән, hанцхн үрнә Һалдмань сән» гиҗ хальмгуд дунд мөңкрсн бәәнә.

Хальмг улсин тууҗлгч дуд дунд олн учр – утхта, ке сәәхн янзта дуд келн - әмтнә җирhлин ут хаалhд үзгдҗ тодглгдсн тооотыг шүлглҗ келгдсн үгмүдәр медүлнә. Нернь туурсн әмтнә дүрнь мартгддго, дуунд дуулгда йовна. Теднә негнь – Мазн баатр. Мазн баатрин туск тууль – тууҗс хальмгуд дунд то – томҗан уга. Терүнә туск дуд чигн бас олн. Нурhлҗ эн дуд – Мазныг магтҗ, күчн – чидлинь өргсн учр – утхта:

Мана эзн Мазн баатр

Марлын чик адута билә

Хәәкрәд орксн дуунднь

Хортн сүрдҗ хавтана, за найдут.

Мазн баатр 1672 – 1677 җилмүдт хальмг церг толhалҗ, орс болн серкш цергүдлә хамдан өшәтнә өмнәс босҗ, цогц әмән әрвллго, улан цусан асхн ноолдҗ йовсн күн. Мазна күцәҗ йовсн керг - төрнь Москван Центральн Государственн архив древних актов гидг хранилищд кесг цаасд цәәлhҗ медүлҗәхинь мана өдрмүдт медҗ болхмн. Тегәд Мазна баатрлг дүр олн - әмтнә амн үгин билг эрдмд тодлгдҗ үлдҗ.

Алдман туск дун

Хадын көндәд

Хонхлзурнь архлата.

Хаадудын дунд

Һалдма лубчлата.

Эркн төргсн Һалдма hанцарн

Буур үкдг

Ботхар босдг,

Босхмҗ уга

Һалдма баатр.

Эркн төргсн Һалдма hанцарн.

Дөнн зеердән

Чөдртнь дасхсн,

Дөрвн өөрдиг

Дәәсн дасхсн.

Эркн төргсн Һалдма hанцарн.

Саадг, сумиг

Субтын харвдг.

Сәәдүдин көвүдиг

Сагшулсар дахулдг.

Эркн төргсн Һалдма hанцарн.

Мазн баатр

Буурин зогдhр сахлта билә,

Бодңгин соя шүдтә билә,

Бодң болсн Мазн баатр

Дөрглсәр аашдг,

за найдуд.

Эргнин шиир зусл ңта билә,

Эмнг зеерд адута билә,

Эрк Ямн к өвүтә билә,

Дөрглсәр аашдг,

за найдуд.

Марлын чикн адута билә,

Маштг зеерд мөртә билә,

Мана нойн Мазн баатр

Дөрглсәр аашдг,

за найдуд.

Калян Санҗ

Ээҗ

Кезәнә цагин аңхнд

Кен келснь –кемҗәнә:

Күмнд серл орулсн

Күңкл томан төрҗ…

«Экин санан- үрнд…»

Энүг кен бурушахв?..

Эңкр негл нернд,

«Ээҗ» гидг үгд-

Экәрҗ болшго байр, чинр

Эврән заядар бүрдҗ!

Үрн hархас урд

Үүнә зүркнь күләнә.

Энүг төрснә ард

Энүн деерән үүмнә:

Унтл уга хәләнә,

Уух хотан көргәнә.

Үвлин ут сөөд

Өөрм манач болла.

«Экин санан – үрнд…»

Эн үг кен бурушахв?..

Өлгәhим мини саатулла,

Өөрм өр цәәлhлә.

Киисм акад бооҗтл,

Көлм шоратад гүүтл,

Күмни тома таньтл,

Көлм дөрәд күртл,

Һарм hанзhд күртл

Һанцхн ээҗм теелә.

«Ээҗ» гисн үгәс

Эңкр юмн бәәдви?

Экн төрсн агчмас

Энүнә седкл евәлтә.

Талдан тиим дурн

Төрәд угань лавта.

Күн-күн болснас нааран,

Күмни тома таньснас хооран

Ээҗин кесн ачиг
Эндр күртл келәтә.

Эврә зүркәрн, үннән келхлә,

Ээҗдән өртә бәәhә.

«Ач иктә ээҗм»,- гиhәд

Амна авъяст келгднә.

Арднь авад хәләхлә,

Алң болад бәәхм:

Ээҗин көгшрх наснд

Элдв hундл үзгднә.

«Экин санан- үрнд..»

Элдв чинртә үглм!

Энүг эс медснд

Эрм санҗ болшголм.

Ээҗ бичә hундыт,

Эргү цецрәд угал…