Сурвмуд болн даалһврмуд

1.Эн шүлгүдин учр-утхнь ямаран?

2.Сиврт хальмг улс түрү үзсинь шүлгч ямр кевәр медүлҗ?

3. Ээҗ-аавнриннь Сиврин туск тодлврмудынь сурад келтн.

4. Нег шүлгин тасрха чееҗәр дастн.

Сусен Аксен

(1905-1995)

Сусен Аксен - хальмг литературин ууһн бичәчнрин негнь - Ново-Алексеевск станицин Атаманск күүтрт (ода Ростовск областин Зимовниковск район) 1905-гч җилд теңгә хазг хальмгин өрк-бүлд төрсмн. Эцкнь бичкнднь өңгрәд, ахиннь герт өсч күн болсмн.1926 җил Сусен Аксен Әәдрхнә техникумд орна.Тер цагт энд сурчасн баһчуд эврә келндән, урн үгдән, тууҗдан харуч бәәсмн.Техникумд сурн бәәҗ эн барин көдлмшлә таньлдна, тенд көдлҗәсн бичәч Манҗин Нимгрлә үүрлнә.

Хальмг литературт Дендән Айс (20-30-гч җилмүдт Сусен Аксен иим нуувч нер авсмн) хөрдгч җилмүдт орҗ ирсмн: түрүн шүлгүдин хураңһунь 1929-гч җилд «Болд зүркн» нертәһәр барлгдла.

Сусен Аксен зөргтә, баатр улсин тускар бичхдән дурта бәәсмн. Гражданск дәәнә цагин баатрмуд Ока Городовиков, Хартии Кануков, Василий Хомутников, Кирсан Илюмжинов, Арлтан Ангуляев, Нарма Шапшукова, Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт зөрмг йовдлмуд һарһсн Тамара Хахлынова, Юрий Клыков эднә тускар бичхләрн, теднәр дамҗулад хальмг улсин сән тоотыг-зөргиг, һавшуниг, күңклиг, цецниг, төрскн һазр-усндан, келн-әмтндән ямаран дуртаһинь болн халтаһинь тодрхаһар үзүлнә.

1931 җил Ростовск областьд Хальмг район бүрдхлә, баһ наста Аксен Сусеев Сал тег талнь дуудгдад, хальмг болн орс келәр һардг «Улан малч» газетин редакторт шиидгднә.Тендәс Москваһур йовад, Н.Н.Наримановин нертә востоковеденя Институтд орад, медрлән гүүдүлнә.1935 җил Ташкент балһсн тал йовулгдад, тенд Дунд-Азиатск госуниверситетд багшлад, тууҗ номин медрл баһчудт заана.

30-гч җилмүдин өрәләс авн эн өрк-бүлтәһән Моңһлд бәәҗ, тенд селвгч болҗ көдлҗ йовсмн.

1934-гч җилд бичәчнрин зергләнд орулҗ авгдла, 1967-гч җилд Хальмг улсин шүлгч, Хальмг АССР-ин О.И.Городовиковин нертә мөрән лауреат (1974), филолог номин кандидат (1958-гч җилд «Поэтика Джангариады» гидг нертә диссертац харссмн), мана хальмг бичәчнр дунд хамгин түрүн болҗ «Күндллһнә темдг» орденәр ачлгдла.

Эн хальмг болн орс келәр барлгдсн кесг дегтрин түүрвәч: «Бичә март» (1932), «Теегин үрн» (1939; 1980-гч җилд эн поэм 2 әңгтәһәр барлгдла), «Кишг хәәлһн» (1940), «Төрскн тег» (1941; 2-гч һарцнь- 1959), «Шин җирһл угтад»

(1961; 2-гч һарцнь – 1976), «Зөргин хаалһар» (1962), «Иньг минь, бичә март»

(1965), «Дууна дееҗ» (1967), «Цагин айс» (1968), «Хомутниковин туск ухаллһн» (1969; 2-гч һарцнь- 1982), «Төрскнә магтал» (Суңһсн шүлгүд поэмс, 1970),

«Эрднин экн цаг» (түүк, 1973), «Эңкр ээҗ-тег минь» (суңһгдсн поэм болн шүлгүд, 1983), «Зүркнә дун» (1984).

Хальмг литературин ууһн, темдгтә бичәч, драматургч, шүлгч Сусен Аксен 1995-гч җилд сәәһән хәәв.

Ээҗин туск дун

Барваншгин хотна баһчуд дунднь

Байрар дүүрң җирһҗ өсләв.

Байрар дүүрң жирһдгин булгнь

Булһуда ээҗин ач туснь…

Эңкрлҗ өсксн Булһудаээҗиһән

Эн насндан мартшгов, мартшгов…

Холин һазрин альднь болвчн

Хәәрлҗ өсксн ээҗиһән саннав.

Зовлң үзәд, байр үзвчн

Заяҗ өсксн ээҗиһән саннав.

Цаһан саната Булһуда, Булһуда,

Цагин туршартнь сангднач, үзгднәч!

1964 җ.

***