Тақырып 8. Әлеуметтік іс-әрекет (әлеуметтік рөлі)

Тұлғаның рөлі мен мәртебесі туралы ілімді батыс әлеуметтанушылары Дж. Мид, Р. Мертон, Т. Парсонс, Р. Дарендорф және т.б. жете зерттеген болатын. Тұлғаның рөлі туралы теория тұлғаны «әлеуметтік мәртебе», «әлеуметтік мән» ұғымдарының көмегімен сипаттайды. Әлеуметтік іс-әрекет дегеніміз, адамның әлеуметтік мәртебесіне сай атқаратын рөлі.

М. Вебер әлеуметтанудың дамуына үлкен үлес қосқан неміс әлеуметтанушысы. Еңбегі: «Протестанттық этика және капитализм рухы». Көсемділік, бюрократия және әлеуметтік іс-әрекет теорияларын қалыптастырған. Әлеуметтік іс-әрекетті төрт түрге бөлген: мақсатты-рационалды, яғни адамның алдына қойған мақсатына, арманына жетуге бағытталған іс-әрекеттері. Құндылықты-рационалды іс-әрекеттерге белгілі бір әлеуметтік топтың (діни, ұлттық, әдет-ғұрып, мәдени т.б.) мүшесі, өкілі ретінде жасайтын іс-әрекеттер, олар белгілі бір мақсатқа байланысты емес. Үшінші іс-әрекеттің түріне аффекті іс-әрекеттер жатады. Ол адамның эмоционалды сезіміне негізделген және дәстүрлі іс-әрекеттер. Адамның күнделікті өмірде жасайтын, әдетке негізделген іс-қимылдары жатады.

Әлеуметтік іс-әрекет мәселесіне байланысты З. Фрейд имитация, идентификация, ұялу сезімі мен кінә туралы ұғымдарды көрсетеді. Имитация (латын тілінен «еліктеу») – біреудің мінез-құлқының белгілі моделін сналы түрде көшіру. Адам белгілі бір мәртебені иеленген кезде, тура сол мәртебеде бұрын болған адамның іс-әрекеттеріне еліктейді. Идентификация (латын тілінен «сәйкес қылу») - өзінің бір топқа, ұлтқа тиісті екенін сезіну, қабылдау. Соған сай топтың немесе ұлттың құндылықтарын меңгеру, қорғау, сыйлау, келесі топ мүшесіне жеткізу болып саналады. Ұят пен кінә Зигмунд Фрейдтің ойынша басқа адамдардың біздің әрекеттерімізді қабылдауы мен бағалауына бағытталған. Яғни, адам өз әрекеттерін ортада қалыптасқан мәдениетке, стереотипке байланысты тежеу, шектеу. [kgl]

9- т а қ ы р ы п