ХV ғасырдың ортасындағы Әбілқайыр хандығының ішкі саяси жағдайы 4 page

Әбілқайыр хан ішкі саяси өмірдегі қайшылықтар мен дағдарысты көрші елдерге тонаушылық сипаттағы жорықтар жасау арқылы жеңілдетуді ойластырып, 1448 жылы Мауереннахрға басып кіреді. Оның мақсаты аумақты бағындыру емес, олжа табу болғандықтан, Самарқан төңірегінен мол олжамен кері оралады [207, 159-160 бб.; 303, 505 б.]. Ал 1451 жылы Әбілқайыр хан Мауереннахрдағы Темірлік әулет арасында болған билік үшін тартыстарды пайдаланып, Самарқан тағын басып алады. Әулет өкілі Әбу Саид мырзаны билікке отырғызып, өзі мол олжа, сыйлықтармен кейін оралады [207, 161-162 бб.; 305, 505 б.]. Көп ұзамай, 1455 жылы «көшпелі өзбектер» ханы Мауереннахрдағы саяси талас-тартыстарға араласып, Мұхаммед Жөкі (Ұлығбектің немересі, Абдоллатиф мырзаның ұлы) өтініші бойынша өзі отырғызған Әбу Саид мырзаға қарсы Буреке сұлтанды 30 000 әскермен аттандырады. Мауереннахрда тек тонаушылықпен айналысқан бұл әскер Әбу Саид әскерімен тікелей соғысуға бармай, тағы да мол олжамен кері оралады [135, 123-125 бб.]. Бұ жолы Әбілқайыр хан өзінің мақсатына жете алмайды, оның әскері негізгі міндетті орындамақ түгілі, Мауереннахр әскерімен соғысудан бас тартады. Мұның бәрі Әбілқайыр хандығындағы қалыптасқан ішкі саяси жадайдың онша берік емес екендігін көрсетсе керек.

1455 жылғы «көшпелі өзбектер» әскерінің Мауереннахрға жорығы олардың бұл елге ең соңғы жасаған жорығы болды. Енді Әбілқайыр хан сыртқы жаулардан өзін қорғауға мәжбүр болды. Бір-екі жылдан кейін, яғни 1457 жылы «көшпелі өзбектер» еліне шығыстан қалмақтар басып кіріп, Сығанақ қаласы түбіне Әбілқайыр ханды жеңіліске ұшыратады.

Сығанақ түбіндегі шайқастың ХҮ ғасырдағы Қазақстан тарихында алатын өзіндік орны мен маңызы бар. Бұл шайқас Әбілқайыр хандығының ішкі саяси өмірі мен «көшпелі өзбектер» қоғамындағы жасырын проблемалардың бәрінің дерлік аузын ашып берді. Шайқас ең алдыменен, Әбілқайыр хандығының бұрынғыдай күшті емес екендігін көрсетті. Бұл шайқас Керей мен Жәнібек бастаған сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп кетуіне тікелей әсер етіп, Қазақ хандығының құрылуын тікелей қатысы болса да, ол жөнінде тарих ғылымында арнайы зерттеулер жоқтың қасы. Сондықтан да біз осы жерде Сығанақ түбіндегі шайқас және оның салдарларына арнайы тоқталамыз.

1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқас туралы мәліметтер бірнеше ортағасырлық авторларлың еңбектерінде кездеседі. ХҮІ ғасырда өмір сүрген шайбанилық әулеттің тарихшысы Масуд бен Осман Кухистани өз еңбегінің бір тарауын осы шайқасқа арнаса, үзік-үзік мәліметтер авторы белгісіз «Таварих-и гузида-йи нусрат-наме», «Тарих-и Кипчаки» секілді деректерде кездеседі [207, 17 б.; 168-170 бб.; 392-393 бб.].

Қалмақтардың жорығы жаз айларының бірінде басталады. Кухистани бұл туралы былай деп баяндайды: «... Қалмақтардың падишахы Үз-Темір-тайшы ханның даңқы мен байлығы жөнінде естіп, кеудесінде қызғаныш оты лаулап жанды. Ол өзінің әмірлерін, батырларын және әскер басыларын жиып, Әбілхайыр хан көп қару жинап, мол байлыққа ие болып отыр. Қазір ол өзінің жайлауына көңілді күндерін өткізуде. Тез арада әскер жинап, тосыннан соққы беру керек», - деп айтады [207, 168 б.]. Қалмақтардың әскер басылары өз тайшыларының ойын түсінді де, әскер дайындап жорыққа аттанады [207, 168 б.]. Бұл мәліметтен көріп отырғанымыздай, Үз-Темір тайшының жорығы жаз айларында өтеді. Екінші бір байқайтынымыз, ол – қалмақ тайшысының Әбілқайыр хандығының ішкі өміріндегі өзгерістерден хабардар болуы, яғни Оқас би мұрагерлерінің одан бөлініп кетуі, жергілкті ру-тайпа көсемдерінің ішкі наразылықтары, ордаежендік әулет өкілдерінің Әбілқайыр ханға қатысты көзқарастары және тағы басқа мәселелер Үз-Темір тайшыға белгілі болған. Егер де Әбілқайыр хандығында ішкі бірлік күшті болса, онда оған көршілес елдерден шапқыншылықтар жасалмаған болар еді. Кез-келген көрші елдің өз көршісінде не болып жатқанын әр түрлі жолдармен біліп, бақылап отыратыны белгілі. Қысқаша түрде айтсақ, қалмақ билеушісі Әбілқайыр хандығының әлсірей бастағанын бірден байқаған. «Тарих-и Кипчаки еңбегінің авторы: «... Қалмақтардың басшысы Үз-Темір тайшы 170 мың атты әскермен ханға қарсы аттанды», - деп қалмақтардың санын көрсетеді [207, 392 б.]. Ал «Тарих-и Кипчаки» еңбегінің басқа нұсқаларында қалмақ әскерлерінің саны 70 мың болғандығы айтылады [207, 556 б.]. Біздің ойымызша, осы соңғы әскер саны дұрыс секілді.

Кухистани мәліметіне келсек, автор жорықтың бағытын былайша баяндайды: «... Үз Темір тайшының жарлығына сай барлық әскер әйелдері және бала-шағаларымен жорыққа аттанды. Олар Шу өзенінің жағалауына жеткенде әйелдерін, бала-шағаларын қалдырып, өздері ары қарай суыт жүрді» [207, 168 б.].

Қалмақтардың жорығы туралы хабарды естіген бойда Әбілқайыр хан өзінің ең атақты сұлтандары – Бақтияр сұлтан мен Ахмед сұлтандар бастаған әмірлерді, батырларды жауға қарсы аттандырады. «Тарих-и Абулхайр-ханида» Қият, Шынбай, Итжан, Қытай, Қоңырат, Құсшы, Найман, Дурман тайпалары әмірлерінің осы жорықа қатысқандығы айтылады [207, 168 б.]. Маңғыт тайпасынан жалғыз Сарыг Шиман атты тұлғаның есімі кездеседі. Бұған дейінгі жорықтарға Әбілқайырдың жарлығына сәйкес Оқас биден бастап бірнеше маңғыт билерінің есімдері кездесіп отырса, бұл жорықта тек қана жалғыз маңғыт көсемінің айтылуын біз, маңғыттардың «көшпелі өзбектерден» бөлінуінің салдары деп түсінеміз.

Жоғарыда Әбілқайыр ханның жарлығына сәйкес әскер шығарған тайпалар тізіміне қарсақ, олардың бәрінің шибандық әулетке адал тайпалар екендігін аңғарамыз. Бұл тізімде ордаежендік тайпалар атаулары ұшыраспайды. Олардың неге кездеспейтінін бұл жерде түсіндіріп жатуды артық деп септейміз. Біздің ойымызша, ордаежендік тайпалардың жетекшілеріне Әбілқайыр ханның жеңісінен гөрі, жеңілгені тиімді болған.

Сонымен, екі жақтың әскері Сығанақ төңірегіндегі Көк Кесене деген жерде бір-біріне сап түзеп, қарама-қарсы тұрады. Көк Кесене – Сығанақтан Төменарыққа қарай 8 шақырым жерде орналасан жер атауы. Оның осылай аталуы кесене түсінің көк болуына байланысты болған [306, 98-101 бб.]. Масуд бен Осман Кухистани әртүрлі теңеулер арқылы екі жақ әскерінің көптігін, сарбаздардың ерлгін мейлінше суреттейді. Біз оны кейінгі қалдырып, оқиға барысына көшейік. Үз Темір тайшы әскерінің көптігіне қарап, Әбілхайыр ханға бірнеше талаптар қояды. Бірақ оған ханның сұлтандары көнбей, ұрысқа даяр екендігін, жаудан қорықпайтындығын білдіреді. Сөйтіп, екі жақтың әскері қан майданға түсіп кетеді. Майдан барысын қызыл тілмен барынша суреттеп жазған автор, ақыр соңында Әбілқайыр ханның ең сенімді серіктері, атақты сұлтандар – Бақтияр-сұлтан мен Ахмед сұлтанның қаза тапқанын, жеңістің қалмақтар жағына өткенін айтады [207, 169 б.].

Бұдан кейін Әбілқайыр хан ұрысты тоқтатып, Сығанақ қаласына шегінеді да, қаланың бекінісін күшейте бастайды. Ал қалмақтар болса қаланың төңірегіндегі елді мекендерді талан-таражға салып, ханға екінші рет елшілік жібереді. Елшіліктің қандай талаптар қойғаны белгісіз, деректерде айтылмайды. Әбілқайыр хан бұл талаптарға амалсыздан көнуге мәжбүр болады. «Тарих-и Абулхайр-хани» авторы: «... Қалмақтар келісім жасаспай тұрып, Түркістан, Шахрухия өңірлерін, Ташкент маңындағы тайпаларды, отырықшы елді мекендерді тонап үлгірді», - деп баяндайды [207, 170 б.].

Одан әрі Үз Темір тайшы Әбілқайыр ханмен келісімге келгеннен кейін, Сайрам арқылы Шу өңіріне келіп, онда қалдырған әйел, бала-шағаларына қосылады да, өз елдеріне оралады [207, 170 б.]. Қалмақтар Әбілқайыр ханды өз талаптарына көндіргеннен кейін, аманат ретінде ханның 1454 жылы туған үш жасар немересі Махмуд сұлтанды алып кетеді [132, 97 б.]. Әбілқайыр ханның аманатқа туған немересін беруіне қарағанда, ол қалмақтарың ауыр шартына көнген секілді

Шайбанилық әулет тұсында жазылған еңбектерде бұл жөнінде ештеңе айтылмайды. Тек қана кейбіреуінде қысқаша түрде Махмут сұлтан үш жасар кезінде Үз Темір тайшы қалмақтың қолына түскен делінеді [207, 17 б.].

Осылайша, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі Көк кесенеде Әбілқайыр ханның қалмақтар көсемі Үз Темір тайшымен болған шайқасы жеңіліспен аяқталады. Шайқастың Әбілқайыр хан үшін, сонымен бірге «көшпелі өзбектер» елі үшін бірнеше кері салдары болды.

Біріншіден, қалмақтардан жеңілу, қол астындағы елді жаудың емін-еркін тонауына мүмкіндік беру - Әбілқайыр ханның беделін түсіреді. Екіншіден, мұсылман елінің ханы бола тұра, деректерде кәпірлер елі деп аталатын қалмақтардың қойған шартына көнуі және аманат ретінде туған немересін жау қолына беруі – тек ханның беделіне ғана емес, сонымен бірге бүкіл шибан әулетінің беделіне нұқсан келтіреді. Үшіншіден, шайқасқа әскерлердің аз келуі – «көшпелі өзбектер» елінде этникалық бірліктің болмағандығын, ханға қарсы этникалық топтардың болғандығын дәлелдейді. Төртіншіден, «көшпелі өзбектер» этноқауымдастығының бірі болып саналатын ордаежендік тайпалардың хан жарлығына құлақ аспай, шайқасқа қатыспауы – олардың маңғыттар секілді Әбілқайыр ханнан бөлінуіне қадам басқандығын көрсетеді.

Осылайша, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқаста Әбілқайыр ханның қалмақтар көсемі Үз-Темір тайшыдан масқара жеңілісі – «көшпелі өзбектер» мемлекетінің саяси тарихында бір кезеңнің аяқталып, келесі кезеңнің, яғни күйреу кезеңінің басталғандығын көрсетті. Әбілқайыр ханға наразы ордаежендік тайпалар өз жетекшілері – Керей мен Жәнібек хандардың бастауымен осы жылы-ақ «көшпелі өзбектерден» бөлініп кетеді де, оның күйреуі процесін тездетіп жібереді. Әбілқайыр хандығының соңғы кезеңі – 1457-1469 жылдар аралығына сай келеді. Бұл кезеңде Моғолстанның батыс бөлігінде Қазақ хандығы құрылып, оның тарихының алғашқы кезеңдері жүріп жатқандықтан, біз «көшпелі өзбектер» елінің соңғы кезеңі Қазақ хандығының алғашқы жылдарындағы оқиғалармен байланыстыра қарастырамыз.

Енді жоғарыда айтылған Әбілқайыр хандығының ішкі саяси жағдайына қатысты ойларымыз бен пікірлерімізді қорытындылай келе, мынадай тұжырымдарға келеміз.

Бірінші, ХҮ ғасырдың бірінші ширегіндегі Алтын Ордадағы болған билік үшін болған үздіксіз күрестер оның әр аймақтардағы ұлыстарында да жалғасып, ол ғасырдың 20-жылдарында Батыс Қазастан аумағында орын тепкен Шайбани Ұлысында да көрініс береді. Ұлыстың ішінде бірнеше дербес кішігірім ұлыстар пайда болып, онда шайбанилық әулеттің өкілдері билік жүргізеді де, олар бытыраңылық жағдайды одан әрі тереңдетеді.

Екінші, Шыңғыс хан дәуірінде қалыптасып, содан бергі уақытта санаға сіңдірілен Шыңғыстық идеология әлсірейді. ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Моңғол империясының жекелеген аумақтарында Шыңғыстық идеологияға қарсы темірлік, едігелік идеологиялар пайда болып, ол аумақтардағы жоғарғы билік Әмір Темір мен Едіге би ұрпақтарына ауысады. Ал Қазақстан аумағында жаңа идеология пайда болмаса да, Шыңғыстың идеология біршама әлсірейді. Жергілікті этносаяси күштер билік мәселесіне араласып, өздерінің мақсат-мүдделеріне сай келетін талаптарын орындайтын Шыңғыс әулетінің жап-жас өкілдерін билікке отырғызды. 17 жасар Әбілқайыр осындай жолмен билікке келген.

Үшінші, жергілікті этносаяси күштер мен рухани көсемдерден қолдау тапқан Әбілқайыр 3-4 жылда Шайбан ұлысындағы саяси бытыраңқылықты жояды. Алғаш рет Темір әулетіне қарасты Хорезмге жорық жасайды, бірақ тұрақтай алмайды. Кіші Мұхаммед ханның ұлдарына қарсы күресте жеңіске жетіп, өзінің беделін арттырады. 1446 жылға дейін Әбілқайыр хан салыстырмалы түрде бейбіт өмірді бастан өткізеді.

Төртінші, 1446 жылы Атбасарда Мұстафа ханды және сол жылы Сыр бойын иелену арқылы Әбілқайыр хан Шайбан әулеті арасында бірінші болып бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақтың жеке дара билеушісі атанады. Саяси орталықты Сыр бойына көшіру арқылы ол Мауереннахр ісіне араласуға мүмкіндік алады. Сырттай қарағанда оның мемлекеті күшті, мықты болып көрінгенімен, болашақ ыдырау мен күйреудің басы осы жылдардан басталады. Оның мынандай белгілері анықталды. 1) Бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты бағындыру арқылы ол бұрынғы Шыңғыс хан заманындағыдай хандықты басқаруға тырысты. Сөйтіп, өзін билікке отырғызған ру-тайпа басшыларының жасырын наразылығын туғызады. 2) Саяси орталығын қалаға ауыстыру арқылы өзінің меншікті ұлысынан алыстап, өзіне қарсы наразы ұлыстың аумағына келеді және жергілікті ру-тайпа көсемдерінің наразылықтарына тап болады;

Бесінші, Әбілқайыр хандығынан бірінші болып бөлініп кеткен маңғыттар «көшпелі өзбектер» еліндегі саяси дағдарыстың бетін ашып, елдің этносаяси жағынан тұрақсыз екендігін көрсетіп берді. Мауеренахрға жасалған соңғы жорықтар хандықтың онша күшті, қуатты емес екендігін дәлелдеп берді.

Алтыншы, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқаста қалмақтардан жеңіліс табу және олардың ауыр шарттарына көну - Әбілқайыр хандығының күйреуінің басы екендігін, сондай-ақ Шайбани әулетінің беделінің тұрғындар арасында төмен түскендігін көрсетті.

Міне, осыларға қарап, ХҮ ғасырдың орта тұсында Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған ру-тайпалардың маңғыттар секілді «көшпелі өзбектер» елінен бөлініп, дербес хандық құруына қолайлы саяси алғышарттар даярлады деп нық сеніммен айта аламыз.