Монғолдардың қыпшақтануы процесіндегі исламның рөлі

ХІІІ ғ. басынан ХІV ғ. ортасына дейінгі Жошы Ұлысындағы этникалық процестерге саяси, тілдік, шаруашылық, мәдени факторлар қандай маңыз атқарса, ислам діні олардан кем роль атқармайды. Тіпті ислам дінінің ықпалынсыз, тікелей әсерінсіз бұл процесс өзінің мәресіне дейін жетпген болар еді. Жалпы алғанда, ХІІІ-ХV ғғ. қазақ халқының қалыптасуының аяқталу кезеңінде исламның атқарған рөлі зор. Ислам діні рухани өмірде қандай маңызға ие болса, руханилық дамуда да дәл сондай маңызға ие. Руханилықтың негізгі өзегі, тірегі, қозғаушы күші, діңгегі ислам діні болып табылатындықтан, біз оны этникалық процестерде ең басты орындардың бірін иеленеді деп есептейміз. Этникалық процестерге қолайлы жағдайлар мен қажетті шарттар жасаған әрбір фактор өздеріне тән ғана белгілі бір функцияларды атқарса, руханилық фактор – бұлардың бәріне ортақ руханилық кеңістікті қалыптастырады, этнопроцестерге қатысушы этноэлементтерді рухани жағынан біріктіреді, әрбір этноэлементтің сана-сезімін жоймай-ақ, барлық этноэлементтердің сана-сезімдерінің жиынтығынан, бірлігінен одан да жоғары деңгейдегі сана-сезімді, жаңа этносқа ортақ – халықтық сана-сезімді туғызады, қалыптастырады.

Исламның этнопроцестегі маңызын сезіне келе, оның ХІІІ ғ. басынан ХІV ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең ішінде Жошы ұлысындағы монғолдық этноэлементтердің қыпшақтану процесінде атқарған рөлін нақты деректер бойынша көрсетелік.

Жалпы алғанда, исламның ортағасырлық Қазақстан тарихында алатын орны, исламның қазақ жеріне келуі мен таралуы, оның басты-басты кезеңдері, дінді таратушы, уағыздаушы ірі діни тұлғалардың қазақ ру-тайпаларының тарихында алатын орны, қазақ мәдениетіндегі исламның орны және тағы осындай мәселелер қазіргі кездегі Отандық тарих ғылымында біршама жақын қарастырылып, оң шешімдерін тапқан деуге болады [289-292.]. Әсіресе, ислам дінінің Дешті Қыпшақ тайпалары арасында, біз қарастырып отырған кезең ішінде таралуы жөнінде белгілі тарихшы, әрі дінтанушы Н.Д.Нұртазина зерттеулерінде қарастырылған [290, 152-174 бб.]. Сол себепті де осы тараушада жалпы мәселелерге көп тоқталып жатпай, бірден нақты мәселеге ауысамыз. Қазақ жеріне исламның алғаш келуі VІІІ ғасырдан басталса, оның бүкіл Дешті Қыпшақ аумағында ресми дін мәртебесін алуы ХІV ғасырдың басына, Өзбек ханның билігінің басына сай келеді. Міне, осы 600 жылдық тарихи дәуірді исламның таралуына қарай бірнеше кезеңге бөліп қарастырсақ, ХІІІ-ХІV ғғ. аралығы соңғы тарихи кезеңге жтады. Осы соңғы кезеңде ислам діні Жошы Ұлысында, оның шінде қазіргі Қазақстан аумағында әртүрлі тарихи жағдайларға байланысты ХІІІ ғ. дейін орын тепкен басқа діндер мен ағымдарды жеңіп шығады.

Біз бұл жерде ХІІІ ғасырға дейін Қазақстан аумағына әлемдік діндердің келуі тарихын қарастырмаймыз, ол туралы азды-көпті болса да тарихи әдебиеттерде айтылған [51, 150-152 бб.; 268, 383-389 бб.]. Біз тек ХІІІ ғасырға дейін Қазақстан аумағында әртүрлі діндердің болғандығын тарихи факт ретінде ғана атап өтеміз.

Түрік тайпаларының ертеден бергі келе жатқан діні – тәңіршілдік екендігі баршаға мәлім. Олардың Тәңірге табынатындығы туралы ІХ-ХІІ ғғ. араб саяхатшылары, елшілері, географтары мен тарихшылары көптеген мәліметтер қалдырған. Солардың бірі – Ибн Фадлан (Х ғ.). Ол оғыздардың діні туралы: «... Ал егер олардың (оғыздардың – Б.К.) бірі әділетсіздікке тап болса немесе жаманшылыққа ұшыраса, онда ол басын аспанға қарап көтеріп, былай дейді: «бир» түрікше «бір», ал «тенгри» - «құдай» (аллах) делінеді» [293, 159 б.]. Дәл осындай сипаттағы мәліметті Х ғ. өмір сүрген араб географы ал-Макдиси береді. Ол: «Түріктер «бір тәңірі», яғни «тәңір – біреу» дейді. Олардың кейбіреулері тәңір дегеніміз – зеңгір көктің атауы деп пайымдаса, енді біреулері тәңір деген көктің нақ өзі дейді», - деп жазады [268, 385 б.].

Ертедегі түрік тайпаларының дінінің негізі Көкке – Тәңірге және Жер-Суға сыйыну болды. Одан кейінгі тұрған әйел тәңірі – Ұмай Ана – от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған [51, 150 б.]. Бұл наным-сенім Орталық Азиядағы барлық түрік тілдес тайпаларға оның ішінде оғыздарға, қарлұқтарға, қимақтарға, қыпшақтарға бірдей болған.

Қазақстан аумағындағы ислам толығымен және түпкілікті орнығып жеңіске жеткенге дейін, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірінде Ұлы Жібек жолы арқылы буддизм, христиан дінінің несториандық бағыты, манихейлік дін, зороастризм діні тарала бастайды [290, 39-42 бб.]. Ислам да VІІІ ғ. бастап Қазақстанның жоғарыда аталған өңірлерінде кең қанат жая бастайды. Ислам дінінің Мауереннахрда толығымен үстемдікке жетіп, ондағы билеушілер тарапынан қолдауға ие болады. Жергілікті тұрғындардың бәрінің мұсылман болуы, онымен шекаралас – Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға да әсерін тигізеді. Осы аумақта 766 жылы саяси үстемдікке келген қарлұқ тайпалары арасында ислам кең тарап, үлкен қолдауға ие болса, одан кейінгі әулеттің билігі тұсында, яғни Қарахандар әулеті билігінің алғашқы жылдарында-ақ ислам мемлекеттің ресми діні мәртебесін иеленеді. Сөйтіп, ХІІІ ғасырға дейін-ақ ислам діні Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысы өңірінде христиан дінін де, будда дінін де, зороастра дінін де, сондай-ақ жергілікті діндерді де біртіндеп ығыстырып шығарады. Ұлы Жібек жолының бойындағы көптеген қалаларда ислам үстемдікке жетеді. 840 жылы Саманилық билеуші Нұх ибн Асад Исфиджабты алып, мұсылмандардың қорғаушысына айналса, 893 жылы осы әулеттің келесі бір өкілі Исмаил ибн Ахмад Тараз қаласын алып, «қаланың бас шіркеуін мешітке айналдырады» [6, 269-270 бб.; 282 б.]. Аталған аймақтардағы ІХ-Х ғғ. жататын ескерткіштерге жүргізілген археологиялық зерттеулер де ислам дінінің жеңіске жеткендігін көрсетеді. Жерлеу ғұрыптары өзгеріп, бұрынғыдай емес, ол енді мұсылмандық ережелер бойынша жасалатын болған. Археолог Б.Н. Нұрмұханбетовтың дәлелдеуі бойынша, Отырар алқабында ІХ-Х ғасырлар деп белгіленген ескерткіштер ең ертедегі мұсылман зираттары болып саналады [294, 85-94 бб.].

Осылайша, монғол жаулаушылығы қарсаңында Қазақстан аумағында өмір сүрген көшпелі қыпшақ тайпаларының бір бөлігі дәстүрлі тәңіршілдікті ұстанса, бір бөлігі исламға бет бұрып, мұсылмандар аталады. Ал далалық мәдениет дамыған Оңтүстік өңір мен Жетісуда жетекші дін ислам болса да, басқа діндегілердің рөлі ең төменге дейін түсірілгенімен, әлі де толық жойылмаған болатын. Тек ХІV ғасырдың ортасына ғана таман, исламның Алтын Ордада мемлекттің ресми діні мәртебесін алуымен ол толық және түпкілікті жеңіп шығады.

VІІІ-ХІІ ғғ. тарихтың даму барысын көрсеткеніндей, Орта Азия мен Қазақстан аумағында діннің таралуын, оның басқа діндерге қарағанда жетекшілік роль атқаруына көп жағдайда билеуші әулеттің сол дінге деген көзқарасы, оны қолдауы не қолдамауы көп роль атқарады. Монғолдар жаулауы аяқталып, ұлыстар құрылып болғаннан кейін Жошы Ұлысының алғашқы билеушілері (Батый, Берке хандар) Қарақорымдағы монғол қағандарына тәуелді боып саналғанымен де, іс жүзінде Ұлыстың ішкі өмірінде дербес саясат жүргізеді. Дербестікті біз, ұлыс билеушілерінің дін саясатынан анық байқаймыз. Монғол қағаны Гүйіктің ұстанған діни бағыты туралы Рашид ад-Дин былай деп жазады: «Гүйік хан тұсында атабек лауазымын жас кезінен христиан болған Қадақ атқарғандықтан, бұл оның [Гүйік ханның] мінезінде өз ізін қалдырады. Ал одан кейін болған Чинай да оны жалғастырады, сол себепті де [Гүйік хан] священниктердің іліміне және христианға жақын болды. Бұл жағдай жан-жаққа таралып кеткенде, Шам, Руми, Ос және Орыс елдерінен оның астанасына христиан священниктері ағыла бастады. Кадак пен Чикайдың арқасында... Гүйік ханның билігі тұсында христиандардың ісі оңға басты, бірде бір мұсылман оларға қарсы дауыс көтере алмады» [110, 120121 бб.]. Осы жерде айта кетуіміз керек, Рашид ад-Диннің «бұл жағдай жан-жаққа таралып кетті» дегенін, 1245 жылы Рим папасы І Инокентийдің ұсынысымен Лионда өткен собордың шешімдерінен көреміз. Онда «ол жаулап алушыларға (монғолдарға – Б.К.) бейбітшілікті ұсыну, христиан дінін қабылдауға көндіру, және олардың қаруын Түріктер ме Арабтарға қарсы бағыттау үшін» елшілік аттандыру қажет деген шешім қабылданады. Және де сол шешімге сай Монғолияға Плано Карпинидың басшылығымен 6 монах жіберіледі [283, 17-18 бб.]. Плано Карпини өз серіктерімен 1246 жылы Қарақорымға келген кезінде Гүйіктің қаған ретінде таққа отырғызылу рәсіміне қатынасады және ол рәсімге жан-жақтан 4000 адам келгенін, оның ішінде Суздаль герцогы Ярослав, Грузин патшасының екі ұлы, Қытай мен Солоннан (Манчжур), араб елдерінен және тағы басқа елдерден адамдардың келгенін айтады [283, 35 б.].

Ұлы қаған Гүйіктің діни ұстанымына қарамастан, Жошы ұлысының ханы Батый қол астындағы және тәуелді халықтар мен елдерге қатысты өзіндік саясат, оның ішінде діни саясат ұстанады. Батыйдың саясаты жөнінде сол дәуірдің тарихшылары былай деп сипаттама береді: «Ол (Бату) өте әділетті адам және мұсылмандардың досы болды, оның қамқорлығы арқасында мұсылмандар өздерін еркін сезінді. Оның ордасы мен жанында мешіт салынып, имамы, муэззины, намазға жығылатын қауымы болды. Оның патшалығы тұсында және оның тірі кезінде мұсылман елдеріне ол жағынан, оның қоластындағылар тарапынан, оның әскері тарапынан ешқандай жаманшылық болған жоқ. Түркістан мұсылмандары оның қорғаштауы арқасында тыныштық пен қауіпсіздікте өмір сүрді» [200, 15 б.]. Ал келесі бір араб авторы Батый туралы былай деп жазады: «Ол ешбір дінге, ешбір сектаға кірмеген билеуші еді, ол оларды тек құдайшылықты танудың жолы деп түсінді, сөйтіп, ешбір секта мен дін ағымының жолын қумады» [200, 21 б.]. Ал ХІІІ ғасырдағы армян тарихшысы Киракос Гандзакеций өз дерегінде Батыйдың тек мұсылмандарға ғана емес, сонымен ірге басқа да діндегі адамдарға, оның ішінде саудагерлерге жақсы қарағандығын айтады [78, 50 б.]. Бұл келтірілген деректер Алтын Орданың негізін қалаушы, әрі алғашқы ханы Батый ханның дінге қатысты көзқарасы мен ұстанымын көрсетеді. Егер де Қарақорымда Ұлы қаған Гүйік христиан дініне бет бұрып, мұсылмандарға қолдау көрсетпесе, Сарайда керісінше, мұсылмандар хан тарапынан қысымшылықтар көрмейді. Дәл сол секілді басқа діндегілер де ешқандай шетқақпау көрмейді. Бұл Батыйдың нақты бір дінді қабылдамаса да, оның діни сабырлылығын, шыдамдылығын көрсетеді Жазба деректер Батый ханның әкесі Жошының жаулап алушы болса да, діни ұстанымдар жағынан келгенде, оның «мұсылмандарға көмек көрсетуді қолдайтынын» жазған болатын [200, 14 б.].

Алтын Ордада Батый хан тұсында діни еркіндіктің болғандығын ханның ұлдары мен інілерінің әр түрлі дінге кіргендігінен көруге болады. Мысалы, Батыйдың үлкен ұлы – Сартақ христиан дініне енсе, туған інісі Берке, мұсылман дінінде болады [200, 19 б.]. Н.Д. Нұртазина «Берке (Жошының үшінші ұлы) 1253 жылы Бату ханның билігі тұсында-ақ мұсылман болған еді», - деп жазады [290, 50 б.].

Алтын Ордада Батый ханнан кейін христиандық жолды ұстанған оның ұлдары Сартақ пен Ұлақшыны Қарақорым қолдаса да, билікке келе алмауын, ең алдыменен Сарайдағы басқарушы топ арасында мұсылмандық топты күшейгенінен деп түсінеміз.

Алтын Орданың билеуші тобы арасында мұсылмандық топтың күшеюі нәтижесінде билікке Берке хан келеді. Оның тақты иеленуіне басқа да факторлар әсер етуі мүмкін, бірақ та біз ислам факторын солардың ішінде алдыңғы қатарлардың біріне қоямыз.

Беркенің Сарайда хан болуымен исламның бүкіл Алтын Орда аумағында кең түрде таралуына, билеуші тап арасында оның ықпалының күшеюіне жол ашылады. Берке ханның жеке басының мұсылмандығы туралы сол заманның тарихшылары мен ХVІІ ғасырға дейінгі авторлар тек жағымды пікірлер айтады. Солардың бірнешеуінің пікірлеріне назар аударайық.

1279-1333 жж. өмір сүрген араб тарихшысы ан-Нувейри былай деп жазады: «Ол Солтүстік мемлекетінің (Алтын Орданы айтып отыр – Б.К.) төртінші билеушісі. Берке мұсылмандықты қабылдады және оның мұсылманшылдығы керемет болатын. Ол сенім туын жоғары ұстап, мұсылмандық дәстүрді енгізді, дін басыларына құрмет көрсетті, оларды өзіне жақын тартып, жанында ұстады, олармен достасты, мемлекетінде мешіттер мен медреселер салдырды. Ол Шыңғысхан ұрпақтары ішінде бірінші болып исламды қабылдады, олардың ішінде исламды оған дейін қабылдаған адам туралы ешкім ештеңе айтқан жоқ. Ол мұсылман болғанда, оның халқының көп бөлігі де исламды қабылдады. Оның әйелі Джиджек-хатун да мұсылман болды, ол өзіне шатырдан мешіт салдырып, өзімен бірге алып жүрді» [72, 151 б.]. 1245-1325 жж. өмір сүрген келесі бір араб тарихшысы Рукнеддин Бейбарс мынадай дерек береді: «661 жылы (1262 ж. 15 қараша – 1263 ж. қараша) Таттар патшасы Беркенің елшілері, (Египетке) келіп, оның исламды қабылдағандығы жөнінде хабар әкеледі» [72, 98 б.]. Одан ары деректе Беркенің хаты туралы айтылып, онда мұсылман дінін қабылдаған адамдардың аты-жөндері, ру-тайпалары, олардың бала-шағаларымен, қызметкерлері мен қарауындағы адамдармен исламды қабылдағаны, мысалы Кутлугтимур, Аджи өзінің балаларымен, Дурбай және Хорасанға аттанған 10 мыңдық әскер бәрі түгелімен мұсылмандыққа өтіп, өздері исламның заңдары мен ережелерін қабылдағандығы баяндалады [72, 98-99 бб.]. Сондай-ақ осы деректің келесі бір жерінде Беркенің жақтастарының алғашында Хулагудың қарамағында болып, екі ел билеушісі арасындағы қарым-қатынас бұзылғаннан кейін, олардың Египетке қашып барып, исламға бой ұрғандығы айтылады [72, 100 б.]. Ибнабдеззахр 1263 жылы Берке ханның араб елшілігін қабылдау және Берке ханның 50-60-тай әмірлері туралы айта келе, «Оның (жанындағы) әрбір әмірдің муэззині мен имамы, әрбір хатунның да муэззині, имамы болды. Балалар медреселерде қасиетті Құранды оқиды», - деп жазады [72, 64 б.]. Араб тарихшылары Берке ханның жеке басының мұсылмандығы мен оның билігі тұсындағы Алтын Ордадағы исламның жағдайын осылай деп баяндаса, парсы тарихшыларының пікірлері олардан артық болмаса, кем емес. Джузджанидың Берке ханның мұсылманшылығы туралы деректерін төмендегіше топтастырып беруге болады: 1) Берке туылғанда әкесі оның кіндігін мұсылман әйелге кестіріп, мұсылман әйелдің сүтін ішкізген, 2) Берке жас кезінен имамның тәрбиесінде болып, Құранды оқыған, Ходжентте діни оқуда дәріс алған; 3) Ер жетіп, қол бастағанда, оның әскері тек мұсылмандардан тұрған; оның әскерінде 30.000 мұсылман болған; әскерде жұма намаз енгізілген;

4) Беркенің жанында Құранды, хадистерді, мұсылман ережелері мен заңдарын жақсы білетін адамдар үнемі болған, кітапханасы бай болып, сарайда үнемі шариат заңына байланысты пікір айтыстар үнемі болып тұрған [200, 16-19 бб.].

Өтеміс қажының еңбегінде де Берке хан және оның мұсылманшылдығы туралы көп айтылады. Онда жоғарыда келтірілген деректерден басқа, Беркенің діни ұстаздары туралы, Аллахтың көмегімен жалғыз өзінің Хулагу әскерін жеңуі туралы ұзақ әңгіме айтылады [136, 96-99 бб.]. «Дешті уалайаты Берке-ханның қолына өткенде, ол дінсіздердің көбін исламға кіргізді», - деп Берке хан туралы деректерін тәмамдайды Өтеміс қажы [136, 99 б.]. Берке хан халифпен де қатынас орнатып, Батыйдың тірі кезінде одан қымбат бағалы киімдерді сыйға алған [72, 17 б.].

Міне, осылайша Берке ханның мұсылмандығы мен оның билігі тұсында ислам дінінің Алтын Ордада үлкен қолдауға ие болып, кең қанат жаюы туралы деректерді жалғастыра беруге болады.

Берке хан тұсындағы Алтын Орданың саяси жағдайы мәселесін М.Г.Сафаргалиев жақсы қарастырғандықтан, ол мәселеге тоқталып жатпай біз, тек ислам дінінің монғолдардың қыпшақтануы процесіндегі рөлі жөнінде пікірлерімізді білдірелік.

Жоғарыда келтірген деректерден байқағанымыздай, Берке ханның өзі әйелімен, билеуші әулеттің, жоғарғы биліктегі әмірлердің басым бөлігі хан секілді исламды қабылдайды. Сол сияқты Дешті Қыпшақтың тұрғындары да бұл процестен тыс қалмайды. Алтын Ордадағы тұрғындардың қанша пайызы Берке хан тұсында мұсылман болғандығын дәл айта алмасақ та, біз жергілікті халық арасында исламның рөлі өсіп, ықпалының артқандығын байқаймыз. Берке ханның діни саясаты Алтын Ордада ислам дінінің орнығуы мен бекуіне мықты негіз қалайды. «Процестің күшті болғаны сондай, оны кейіннен билікте болған несториандар мен шамандық бағыттағылары тоқтата алмайды» [295, 113 б.].

Ислам дінінің Дешті Қыпшақ аумағында күшеюі оның құндылықтарының басқа рухани құндылықтардан жоғары тұруына, оның басқалардан үстем болуына алып келді. Үстемдікке жеткен ислам діні бүкіл Дешті Қыпшақ аумағындағы барлық тұрғындар үшін, көшпелі тайпалар үшін де, қалалық тұрғындар үшін де ортақ, біртұтас рухани кеңістік қалыптастырады. Бұл рухани кеңістіктің ортақ құндылықтарына: Аллах, Мұхаммед пайғамбар, Құран, шариат, хадистер, Мекке, Медине, Қағба және тағы басқа ислам дініндегі қасиетті ұғымдар жатты. Мұсылмандықты қабылдау арқылы көптеген тайпалар бұрынғы шамандық негіздегі дүниетанымынан, этикадан, моральдан ажырап, жаңа ислам өркениетіндегі құндылықтарға ие болады. Географиялық жағынан алғанда, ХІІІ ғасырдағы Жошы Ұлысының шығысы мен батысы аралығында өмір сүрген тайпалар жалпылама атаумен қыпшақтар деп аталса да, шаруашылық, аймақтық, тілдік-диалектілік, ерекшеліктерге сай өзіндік, өздеріне ғана тән, дүниетаныммен өмір сүрген болатын. Оған Монғолия аумағынан келген түрік тілдес және монғол тілдес тайпалардың рухани дүниетанымы, рухани өмірі келіп қосылса, сонда ислам діні орныққанға дейінгі Жошы Ұлысындағы тайпалардың рухани өмірін ала-құла затпен, әр түстегі нәрсемен салыстыруға болады. Этникалық жағынан алғанда барлық тайпалар үшін қыпшақтану процесі белең алып жатса да, ХІІІ ғасырдың екінші жартысында осы процестің исламдық фактордың ықпалымен жүруі, рухани өмірде исламның жетекші орынға шығуы, барлық тайпалар үшін бір ғана рухани кеңістіктің қалыптаса бастауы – міне, осылардың бәрі ХІҮ ғасырдың басында қыпшақтану процесін өзінің мәресіне дейін жеткізеді. Берке хан тұсында Алтын Ордада ислам дінінің осылайша, биліктің ең жоғарғы тұрғысынан қолдау табуы – исламның бұл мемлекетте ең басты дінге айналуына негіз қалап, жергілікті қыпшақ этносының жаңадан келген этноэлементтерді өз бойына сіңіруінде маңызды роль атқарады.

1266 жылы Берке хан қайтыс болғаннан Алтын Ордада Өзбек хан таққа келгенге дейінгі уақыт ішінде исламға Берке хандай қолдау көрсеткен хан болмады. 1266-1282 жж. хан болған Мөңке Темірдің (Менгу Темір) діни көзқарасы жөнінде араб деректері ешқандай мәлімет бермейді. Бірақ та Берке хан тұсында кең дамыған Алтын Орда мен Египет арасындағы қарым-қатынастар жалғаса береді. Араб деректерінің Мөңке Темір хан туралы өте аз мәліметтер беруін біз, оның мұсылман дініне кірмегендігінен деп білеміз. Сондай-ақ деректер Мөңке Темір ханның мұсылмандар қарсы жасаған іс-әрекеттері жөнінде ештеңе айтпайды. Рукнаддин Бейбарыста Мөңке Темірдің мұсылман болмағандығын көрсететін мынадай бір дерек кездеседі. Берке хан тұсынан бері Алтын Ордада тұтқында жатқан Румның сұлтаны Иззеддин Кейкаус 1278/1279 жылы қайтыс болғанда Мөңке Темір оның ұлы Масуд сұлтанды әкесінің әйелі Урбай хатунға үйлендірмек болады. Бірақ Масуд мұны адамгершілікке жатпайтыны, ешбір ережеге сай келмейтін ұсыныс деп одан қашуға мәжбүр болады [72, 103 б.]. Мұсылмандық тұрғыдан ханның бұл ұсынысы өте ұятты, өте жабайы, ешбір ақылға сыймайтын болса, дінсіздер тұрғысынан алғанда ол кәдімгі, қарапайым шаруа секілді болып көрінеді. Мөңке Темір ханның бұл әрекеті оның қандай дінді ұстанса да, тек мұсылман болмағандығын көрсетеді.

Одан кейін билікке келген Туда Менгу ханның мұсылмандықты қабылдағанын араб тарихшысы Рукнеддин Бейбарс хабарлайды [72, 105 б.]. 5 жыл хан болып, сопылық жолға түсуіне байланысты ол биліктен өз еркімен бас тартады да орнына Тула Бұқаны қалдырады [72, 105-106 бб.; 122 б.].

Осылайша, 1312 жылы тақ билігіне Өзбек хан келгенше дейін Алтын Ордада ислам діні жоғарғы билік тарапынан кең қолдауға ие болмаса да, жекелеген билеуші әулет өкілдерінің ықпал етуімен тарала береді, өзінің рухани өмірдегі маңызын арттыра түседі.

Алтын Ордада исламның толығымен және түпкілікті түрде жеңіске жетіп, мемлекеттің ресми дініне айналуы – тікелей Өзбек ханның есімімен байланысты. Бұл туралы араб және парсы тілдеріндегі деректердің көбі жазады. Өзбектің билікке келер қарсаңында Сарайдағы билеуші топ арасында діни мәселелер бойынша екі топ болған секілді. М.Г.Сафаргалиевтың дәлелдеуі бойынша бірінші топ – шамандықты ту еткен дін басылары мен қалалық саудагерлер тобының өкілдері болған [44, 331 б.]. Рашид ад-диннің «Жылнамалар жинағының» жалғасының анонимді авторының жазуы бойынша Өзбектің билікке келуі былайша баяндалады: «Сол кезде Дешті Қыпшақтың, Хорезмнің және басқа да өлкелердің билігі Өзбек ханға ауысты. Ол былай болған еді. Сол елдің ханы Тоқтай болатын.... ол (9.ҮІІІ. 1312) жылы Сарай маңында Еділ өзенінде кемеде қайтыс болды.... әмірлер мен нойандар билік мәселесіне келгенде дауласа бастады. Сарай әмірлерінің бірі Кутлук Темір: «Таққа Тоқтайдың ұлы отыруы тиіс, бірақ ол үшін Өзбекті ұстап алуы керек, өйткені ол (біздің) жауымыз, ал содан кейін ғана Тоқтайдың ұлын билікке әкелуге болады», - деп айтады. Ол (әмірлер) мұнымен келіседі. Тоқтайдың өлімін естіген Өзбек Сарайға келеді, ол әмірлердің жасырын әрекеттерінен хабарсыз болатын. Сол әмірлердің арасында Құтлұқ Темір деген тағы бір әмір (болып), ол әмірлердің ойын Өзбекке білдіреді. Әмірлердің Өзбекке жаулығының себебі мынада болатын. Өзбек үнемі оларды ислам дінін қабылдауға үгіттеуші еді. Ал әмірлер болса: «Сен бізден бағыну мен жарлыққа құлақ асуды күт, ал біздің сенімімізге, қандай дінге қарайтынымызға шаруаң болмасын, қалайша біз Шыңғыс ханның заңы (тура) мен жарғысынан (ясак) бас тартып, арабтар дініне кіреміз»? – деп жауап қайтаратын. Ол (Өзбек) өз дегенінен қайтпайтын, соған байланысты әмірлер оны жек көріп, оның көзін құртпақ болды. Сол мақсатпен ол той ұйымдастырып, сонда оны өлтіруді ойластырады. Өзбек тойға келгенде, сол баяғы әмірлердің жоспарын естірткен Құтлық Темір оған белгі береді. Өзбек (қауіпті) сезіп, дәрет алуды сылтауратып, далаға шығады. Сол әмір (Құтлұқ Темір) ере шығып, әмірлердің жоспарын айтып береді. Өзбек бірден атына мініп, қашып кетеді. Әскерін жиып әкеліп, (оларды) жеңіп шығады. Тоқтайдың ұлын және Шыңғыс хан ұрпақтарының 120-н өлтіреді... Өзбек Дешті Қыпшақтың тағына келіп, өте күшті билеуші болады. Ол сыртқы сұлулығы мен адамгершілігін, діншілдігін бір өзіне ұштастыра білген, мұсылмандықты нығайтқан ханзада болды» [200, 141 б.].

Басқа деректерде Тоқтай ханнан бұрын оның мұрагер етіп тағайындаған ұлының қайтыс болғандығы айтылады [72, 174 б.; 206 б.]. Біз бұл жерде Өзбек ханның дінге қатысты саясаты жөнінде қарастырып, отырғандықтан, сондай-ақ оның Алтын Ордадағы басқа да жүргізген саясатына оның билікке келуі мәселесіне терең бармаймыз.

Сонымен деректерде Өзбек хан билікке келгеннен соң, оның жүргізген діни саясаты туралы «әмірлер мен қызметкерлерді, көптеген ұйғырларды, яғни ламалар мен сиқыршыларды өлтіріп, исламды көтергендігі», «көптеген әмірлер мен сиқыршыларды өлтіргендігі», «өз жеріне исламды жариялап дінсіз болған көптеген әмірлерді өлтіргендігі, исламды басқа діндерден жоғары қойғандығы», «Аллахтың жауларының көзін құртушы, дін жолындағы күрескер екендігі», «өзіне қарсы шыққандардың көзін жойғандығы» жөнінде айтылады [72, 174.; 206 б.; 277 б.; 290 б.; 323 б.; 384 б.; 446 б.]. Ибн Кесирдің «Мұхаммедтің заңы басқа заңдардан жоғары тұрды» деген дерегі Өзбек ханның исламды мемлекеттің ресми діні етіп жариялағанын білдіреді. Тарих ғылымында Өзбек ханның Алтын Орда тарихындағы рөлі жақсы көрсетілгендіктен, біз тек ол жөніндегі негізгі тұжырымдарды атап өтеміз.

Өзбек ханның Алтын Ордадағы 30 жылдық билігі тұсында зерттеушілердің пікірлері бойынша бірнеше маңызды мәселелер шешімін табады: 1) Өзбек хан бір орталықтан басқарылатын мықты аппараты бар мемлекеттік жүйені қалыптастырды, Жошы ұрпақтары басқаратын Ұлыстардың дербестіктерін жойды; 2) Алтын Орда өз дәуіріндегі ең қуатты мемлекетке айналды; 3) ислам діні түпкілікті және толығымен Қыпшақ даласында жеңіске жетті; 4) қыпшақтар арасында монғолдық элементтердің сіңісуі аяқталады[44, 331-341 бб.; 273, 90-94 бб.; 290, 185-188 б.; 186, 89-104 бб.; 58, 202-214 бб.].

Бұл авторлар мұндай тұжырымдарды Алтын Орда тарихының өздері қарастырған мәселелерге байланысты қол жеткізген. Біздің ойымызша, жоғарыда атап өтілген жалпы тұжырымдарға тағы мынадай бір тұжырым қосылса, ол да Өзбек ханның Алтын Ордадағы 30 жылдық билігінің қорытындысын көрсеткен болар еді. Біз оған мынадай тұжырымды жатқызамыз.

Ислам дінінің Алтын Ордада толық жеңіске жетіп, ресми дін мәртебесін алуы монғолдық этнокомпоненттердің қыпшақтануы процесінің аяқталуымен бірге қыпшақ тайпалары негізін қалаған және рухани негізі ислам діні болған жаңа этникалық қауымның қалыптасқандығын көрсетеді. Жаңа этностың атауы - өзбек.

Енді осы тұжырымды жазба деректер негізінде талдап, түсіндірелік.

Біз бұған дейін монғол жаулаушылығына дейін-ақ Дешті Қыпшақ аумағында қыпшақ этносының қалыптасуының қажетті шарттардың толық пайда болып, тек қана бүкіл Дешті Қыпшақ аумағындағы этникалық процестерге ортақ мемлекеттік жүйенің болмағандығын айтқанбыз.

Монғолдардың жаулап алуымен, оның келтірген зардаптары, этникалық өмірге тигізген кері салдарлары, монғолдық этноэлементтердің келуі – Дешті Қыпшақ аумағындағы негізін қыпшақ тайпалары қалаған этнопроцестердің дамуын тежейді, бірақ тоқтата алмайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, монғолдық элементтер Жошы Ұлысындағы салыстырмалы түрдегі саяси тұрақтылық, ұлыс билеушілерінің жергілікті халыққа қатысты жүргізген саясатының бағыты, қыпшақ тілінің басым болуы және т.с.с. мәселелер аз санды монғолдардың қыпшақтануы барысына қолайлы жағдайлар мен қажетті шарттар жасап, жалпы процестің бағытын айқындаған деп айып өткенбіз. Сол процесте ислам діні – руханилық фактор атқарып, этнопроцеске қатысушы барлық этнокомпоненттердің бұрынғы руханилық құндылықтарының орнына бәріне ортақ мұсылмандық рухани құндылықтарды қалыптастырады. Исламға еніп, мұсылман болған әрбір жеке тұлғалар өздерінің жақындығын бір мемлекеттің адамдары, бір тілде сөйлейтіндер, бір этноқауымның өкілдері ретінде ғана емес, енді өздерін ортақ бір рухани дүниенің өкілдері ретінде де іштей сезінетін болды. Әрине, мұндай жақындықтар мен сезімдер жаңа рухани түрдегі этносты қалыптастыруы заңды құбылыс болатын. Жаңа түрдегі этностың «өзбек» деп аталуының Өзбек хан есімімен байланысты екендігін сол дәуірдің өзінде-ақ тарихшылар өз деректерінде айтқан болатын. ХІҮ ғасырдағы парсы тарихшысы, әрі географы Хамдалллах Казвини (1281-82 ж. туған) 1335-1336 жылғы Өзбек ханның Азербайжанға жасаған жорығын баяндай отыра, алғаш рет оның әскерін өзбектер (узбекиян) деп атайды [200, 93 б.]. Және де осы автор сол баяндауында Алтын Орданы – Мамлякат-и-узбеки, яғни Өзбек мемлекеті деп жазады [200 93 б.]. Міне, шамамен осы тұстан бастап өзбек термині – этноним ретінде де, саяси термин ретіде де қолданыла бастайды.

ХҮ ғасырдың орта тұсында белгісіз автор жазған «Шаджарат ал-атрак» («Түріктер шежіресі») атты шығармада Өзбек этнонимінің шығуы жөнінде былай делінеді: «... Оның (Өзбек ханның – Б.К:) билік еткеніне 8 жыл болғанда ол Зенгі Атаның орнына келген... қасиетті Сейіт Атаның басшылығымен хижраның 720 жылының айларында (12.ІІ.1320-30.І.1321), түрікше тауық жылында исламды қабылдау құрметіне ие болды. Қасиетті Сейіт Ата Өзбек ханға Сұлтан-Мұхаммед Өзбек-хан деген есім берді. Сол мемлекетті елдер мен ұлыстарда өмір сүретін көптеген адамдар исламды қабылдау бақытына ие болды». Одан ары автор Сейіт Атаның көрсетуімен олардың бәрінің Мауереннахр жаққа бет алғанын айтып, ермей қалғандарды «қалмақ» деп, «ал Сейіт Ата мен Сұлтан Мұхаммед-Өзбек ханмен бірге жорыққа шығып, (Мауереннахрға) аттанған адамдардан «бұл келе жатқан кімдер» деп сұрағанда, олар өздерінің басшысы мен ханы Өзбектің атын атайды. Сол себебі де содан бері келгендерді «өзбектер» деп, ал қалып қойғандарды «қалмақтар» деп атап кетеді [200, 206-207 бб.].

Келтірілген екі дерек мәліметі де «өзбек» атауының шығуын Өзбек ханның есімімен байланыстырады және атауды оның жақтастарына, әскеріне, адамдарына берілгендігін баяндайды. Біз келесі тараушада бұл жөнінде тереңірек қарастыратындықтан, қазір ол жөнінде пікірімізді білдірмейміз.

Ислам дінінің этникалық процестерге ықпалын Жошы ұлысының сол қанатындағы тарихи дамулардан да байқауға болады. Орда Ежен ұлысының билеушілері Орда Еженнің, Күнқыранның, Қонышаны (Куйнджи), Баянның қандай дінде болып, қай дінге қолдау көрсеткенін дерек мәліметтері атап айтпайды. Дегенмен де ол, Батый, Мөңкетемір, Тоқтай хандар секілді ислам дінін қабылдамас да, мұсылмандарға қолдау көрсеткен деуге болады. Оған ұлыстың Жошы ұлысының бір бөлігі бола тұрып, Сарайдағы хандардың билігіне толық мойынсұнуы және ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, ұлыстың құрамындағы Сыр бойы қалаларының қайтадан қалпына келтіріліп, гүлдене бастауы жатады. Бұған дейін айтылғандай, Батыйдың мұсылман саудагерлеріне қолдау көрсетуі, Беркенің исламға өтіп, оған кең қолдау жасауы тек Алтын Орданың батыс бөлегіне ғана емес, бүкіл Алтын Ордаға қатысты болды. Ал Сыр бойындағы қалалардың қалпына келтіріліп, гүлдене бастауы – ұлыс билеушілерің сол өңірдегі тұрғындарға қамқорлығынан деп түсінуге болады. Өңір тұрғындары монғол жаулап алушылығына дейін мұсылмандар болғандықтан, өңірдің гүлденуіне ордаежендіктердің дінді қолдауының да қатысы бар дейміз. Алтын Ордадағы Тоқтай мен Өзбек хандардың тұсында Орда Ежен ұлысын басқарған Сасы Бұқа ханның (1320-1321 жж. қайтыс болған) Сыр бойынлағы әскери, әкімшілік және діни орталық болған қала – Сауранда жерленуі, оның ислам дініне өте жақын болғандығын көрсетеді. Ал оның ұлы Ерзен хан туралы Муин ад-дин Натанзи былай деп сипаттама береді: «Ол өте ақылды, діндар, алғыр және дінді құрметтейтін патша болды. Отырар, Сауран, Женд және Баршынкенттегі медреселердің, ханакалардың, мешіттердің басқа да қайырымдылық ғимараттардың көбін ол салғызды.... Ол 745 жылы (1344/1345) қайтыс болып, денесі Сығанақ қаласында жерленген» [200, 129-130 бб.]. Ерзен ханның ислам дініне қолдау ретінде жүргізген бұл іс-әрекеттеріне қарап, оны Орда Ежен ұлысының «Өзбегі» деуге болады.

Жалпы алғанда біз, Орда Ежен ұлысындағы ХІІІ-ХІҮ ғасырдың басындағы тарихи дамуды Алтын Ордадан бөліп қарамаймыз. Осы кезеңде Алтын Ордада болған барлық процестер, оның ішінде ислам дініне қатысты мәселелер де Орда Ежен ұлысына да ортақ болған деп санаймыз.

Осылайша, біз Дешті Қыпшақ аумағындағы монғолдық және Монғолия аумағынан қоныс аударған түріктік этнокомпоненттердің ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы қыпшақтану процесіне ислам дінінің ықпалын анықтау барысында, алдыменен ислам дініне Жошы ұлысындағы билеушілердің қатынасын көрсетуге тырыстық. Жазба деректердегі мәліметтерге талдау жасай келе, біз Батый ханнан Өзбек ханға дейінгі Алтын Орда билеушілерінің исламға деген көзқарастарын бірнеше топқа бөлеміз.

1) Мұсылмандықты қабылдамаса да, ислам дінінің Алтын Орда аумағында таралуына қарсы болмағандар. Олар – Батый, Мөңке Темір, Тула Бұқа, Тоқтай хандар.

2) мұсылманшылдықты қабылдап, ислам дінінің Алтын Ордада орнығып, кең таралуына ықпал еткен хандар. Олар – Берке, Тудамөңке және Өзбек хандар. Біз топқа Орда Ежен ұлысынан Ерзен ханды жатқызамыз.

ХІІІ ғасырдың басынан ХІҮ ғасырдың ортасына дейінгі бір ғасырлық тарихи кезеңде ислам дінінің Алтын Ордада орнығуына, таралуына және ресми мәртебе алуына хандардың ислам дініне қатысты көзқарастары мен жүргізген саясаттары маңызды роль атқарды деген қорытындыға келеміз.

Исламның Жошы ұлысында жетекші дінге айналуына ресми хандармен бірге билеуші әулет өкілдерінің де өз ұлыстарында ұстанған саясаты аса шешуші болмаса да өзіндік роль атқарады. Алтын Орда тарихынан билеуші әулет өкілдерінің дінге қатысты көзқарастарын айқын байқауға болады. Оған дәлел ретінде Өзбек ханның Шыңғыс әулетінің 120 өкілін өлім жазасына кесуі жатады. Сондай-ақ араб тарихшылары ибн Дукмак пен Ал-Айни билеуші әулет өкілдері мен жоғарғы билікке жақын тұрған әмірлер – Тунгуз бен Мунджуктың ұлы Таздың Өзбек ханның дінге қатысты саясатына қарсы шығып, оларды және солармен бірге жақтастарын өлтіргендігін хабарлайды [72, 323 б.; 515-516 бб.].

Орда Ежен ұлысында мұндай сипаттағы оқиғалар туралы айтылмайды. Бірақ та біз ислам дінінің Орда Ежен әулетінің өкілдері арасында таралуын, олардың мұсылмандықты қабылдауын мынадай жолмен біле аламыз.

Жошы ұрпақтарының, оның ішінде Орда Ежен ұрпақтарының да тарқатылуын таратқан Рашид ад-дин олардың шежіресін ХІІІ ғасырдың соңына дейін жеткізеді. Сол тарқатылуындағы есімдерге қарап, исламның билеуші әулеттің арасында қалай таралғанын байқауға болады. Жошы ұрпақтарының шежіресін Рашид ад-дин бес буынға дейін олардың есімдерімен көрсетеді [110, 66-78 бб.]. Бірінші буынға – Жошының ұлдары жатады. Олардың есімдері – Орда, Бату (Батый), Берке, Беркечар, Шейбан, Тангут, Буал, Чилакун, Шингкур, Чимпай, Мухаммед, Удур, Тука-Тимур, Шингкум. Жошының өзі 1179 жылы Шыңғыс ханның 18 жасында дүниеге келгенін, ал қалған ұлдар – Шағатай әкесінің 22 жасында, Үгедей – 25, Төлей - 32 жасында туылғанын ескеріп, орта есеппен әкесі мен ұлдарының арасын – 24 жыл деп есептейміз [288, 387-388 бб.].

Жоғарыда келтірілген Жошының ұлдарын шамамен 1200-1220 жж. яғни, Дешті Қыпшақты жаулап алғанға дейін туылған, оларды бірінші буынға жатқызамыз. Жошының 14 ұлының біреуінің ғана есімі – Мұхаммедтің есімі түркілік есімдер.

Екінші буын өкілдері: Орда Еженнің ұлдары – Сартақтай, Құли, Құрмиши, Күнқыран, Чурмакай, Кутуку, Хулағулар – шамамен 1220-1230 жж. туылғандар. Есімдердің бәрі – түріктік және монғолдық есімдерге жатады.

Үшінші буынға жататындар Орда Еженнің немерелері – шамамен 1240-50 жж. туылғандар. Олардың есімдері – Куинджи, Тумакан, Туман, Мынгкан, Аячи, Мұсылман, Темір Бұқа, Үшбұқа, Бесқұртұқа, Бұқатемір, Дерк. Батыйдың ұрпақтары арасында Барақ, Ахмед, Сабыр деген есімдер кездеседі. Біз бұл есімдерден исламға қатысты бірнеше есімді көріп отырмыз.

Төртінші буын өкілдерін 1260-70 жж. туылғандар деп, ал олардың арасынан – Мубарак, Халил, Ходжа, Ильяс, ал одан кейінгі буын өкілдерінен – Данишменд, Хасан, Малик, Туевкет (Тәуекел), Бахтияр, Адил, Қарақожа, Абай сынды есімдерді кездестіреміз [288, 66-78 бб.].

Үшінші, төртінші буын өкілдері ХІІІ ғасырдың екінші жартысында дүниеге келгендіктен, ислам дінінің Шыңғыс ұрпақтары арасында таралуы байланысты Жошы ұлысындағы билеуші әулеттің өкілдері өз ұрпақтарына өздерінің бұрынғы, дәстүрлі есімдермен қатар, мұсылманша және араб, парсы тілдеріндегі есімдерді көптеп қоя бастайды. Мұның өзі ислам дінінің, мұсылмандық дәстүрдің, араб, парсы тілдеріндегі сөздердің билеуші әулет арасына тереңдеп еніп кеткендігін көрсетеді.

Ал ХІҮ ғасырдың бірінші жартысында Жошы ұлысында дүниеге келген Жошы ұрпақтары арасында Ильяс, Тавакул-ходжа, Махмудхожа, Ибрахим, Арабшах, Тимур-Шайх, Али, Хасан, Ахмед және т.б. көптеген мұсылманша атаулар ұшырасады [207, 34-37 бб.].

ХІҮ ғасырдың ортасынан бастап билеуші әулет өкілдері арасында мұсылманша есімдердің өте көп ұшырасуын біз, ислам дінінің, шариаттың, мұсылмандық әдет-ғұрыптардың, Жошы ұлысы аумағында толығымен жеңіске жеткендігін көрсететін факт деп түсінеміз. Билеуші әулет арасында мұсылманша есімдер қою дәстүрін жергілікті қарапайым халық та тез қабылдаған деп ұғынуымыз қажет. Өйткені, жаңа әдет-ғұрыптардың билеуші әулет арасында тез сіңісуі қарапайым халыққа да қатты әсер етіп, олар да бұл әдет-ғұрыптарды тез қабылдайды.

Осылайша, осы тараушада айтылған ойларымызды түйіндей келе, мынадай қорытындылар жасаймыз.

Біріншіден, монғолдардың жаулап алуы нәтижесінде Жошы ұлысына орын тепкен монғолдық және түріктің этнокомпоненттердің қыпшақтануы процесінде маңызды рольдердің бірін ислам діні атқарады. Оның мұндай рольді атқаруына ең алдымен Алтын Орда хандарының исламға қолдау көрсетуі, оның кең түрде таралуына жағдай жасауы жатады. Біз Батый ханнан Өзбек ханға дейінгі Алтын Орда хандарын діни көзқарастарына қарай екі топқа бөліп, бірін – мұсылмандықты қабылдамаса да, исламға зиянын тигізбегендер, екіншісін – мұсылмандықты қабылдап, исламға кең қолдау көрсеткендер деп атадық. Бірінші топқа – Батый, Мөңке Темір, Тулабұқа, Тоқтай, ал екінші топқа – Берке, Тудамөңке, Өзбек хандар жатқызылды.

Екіншіден, ислам діні биліктің жоғарғы деңгейінен қолдау тапқаннан кейін, Алтын Орданың қоғамдық өмірінің барлық жағына тереңдеп енеді, әсіресе этникалық процестердің руханилық факторына негіз болады. Этникалық процестерге қатысушы барлық этнокомпоненттер үшін ортақ рухани кеңістік пен ортақ құндылықтарды қалыптастырады. Нәтижесінде әрбір этноэлемент ислам діні арқылы басқа этноэлементтермен іштей жақындасады, өздерін ортақ бір рухани кеңістіктің мүшесі ретінде сезінеді.

Үшіншіден, ислам дінінің бүкіл Алтын Ордада ресми дінге айналуы оның сонда толық және түпкілікті жеңіске жеткендігін, сонымен бірге қыпшақтану процесінің мәреге жеткендігін, рухани негізі ислам діні болған жаңа типтегі этностың қалыптасқандығын көрсетеді.

Төртіншіден, Алтын Ордадағы секілді оның сол қанаты немесе бір бөлігі болып саналған Орда Ежен ұлысында да ислам діні ұлыс билеушілері тарапынан зор қолдауға ие болады. Ол әсіресе, Өзбек ханның тұсында ұлыста билік құрған Ерзен ханның кезінде қатты байқалады. ХІІІ ғасырдың ортасынан ХІҮ ғасырдың ортасына дейінгі Жошы ұрпақтарының шежіресіндегі жеке тұлғалардың есімдеріне бұрынғы түріктік-монғолдық атаулармен бірге мұсылманша есімдер көбейе бастайды. Бұл дерек исламның билеуші әулеті арасында да кең таралып, мұсылмандық дәстүр олардың өмір сүру заңына айналғандығын дәлелейді.