І-ТАРАУ. ТАҚЫРЫПТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазіргі Қазақстан аумағы мен оған іргелес аймақтарда б.з.д. І мыңжылдықтың басынан б.з. ІІ мыңжылдығының ортасына дейін Қазақ хандығын қоспағанда, 20-дан астам мемлекеттер мен мемлекеттік құрылымдар, саяси бірлестіктер өмір сүріп келген. Ол мемлекеттер мен мемлекеттік құрылымдар Қазақстанның ежелгі және ортағасырлардағы тарихында өзіндік роль атқарады. Бұл мемлекеттер мен мемлекеттік құрылымдар – уақыт пен кеңістік тұрғысынан алғанда Қазақстан аумағында бірін-бірі ауыстырып, бірінің орнына екіншісі келіп отырған, ал кейбіреулері бір уақыт ішінде қатар өмір сүреді. Олардың атаулары әр түрлі болып келгенімен, тарихи желідегі ортақ, біртұтас мемлекеттіліктің әрбір тарихи кезеңдегі атаулары екендігі белгілі. Бұл мемлекеттердің ешқайсысы жаңа заманға дейін жетпей, ежелгі және ХY ғасырға дейінгі тарихтың еншісінде қалып қойды. Олардың тікелей мұрагері ретінде ХY ғасырдың ортасында тарих төріне көтерілген Қазақ хандығы біртұтас мемлекет ретінде 350 жылдай өмір сүріп, ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарына дейін Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің бірден бір көрінісі бола білді.

Қазақ хандығы өзі өмір сүрген уақыт ішінде – қазақ халқының ұлттық сипаттағы мемлекеті болып саналды. Этнос және оның мемлекеті бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар болғандықтан, олар бір-бірінен тыс, бөлек, алшақ өмір сүре алмайды. Олар бір-бірімен бірге тығыз байланыста ғана өмір сүріп, бірі екіншісіне өмір сүруі үшін қолайлы жағдайлар жасап отырса, екіншісі де өз негізінде алғашқысының мықты, қуатты болуына ат салысып отырды. Осы қос ұғым арасындағы тығыз байланысты қазақ этносы мен Қазақ хандығы арасындағы байланыстардан көруге болады. Қола дәуірінен бері Қазақстан аумағында үздіксіз жүрген этносаяси дамудың этникалық бағыты ХY ғасырдың ортасында өз мәресіне жетіп, ұлттық сипаттағы этносты дүниеге әкелсе, мемлекеттіліктің дамуы – ұлттық сипаттағы құрылым – Қазақ хандығының құрылуына алып келеді. Бір ерекшелігі сол, ұлттық сипаттағы этнос пен мемлекет Қазақстан аумағында бір тарихи кезеңде қалыптасып, құрылады.

Ежелгі замандардан жаңа заман басталғанға дейін Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құрылымдарды көне қытай, араб, парсы, түрік тілдерінде жазылған жазба деректер патшалық, хандық, қағандық, орда деп атағаны белгілі. Ал ХYІІІ-XІХ ғасырларда Европада тарихи білімдердің ғылымға айналуына байланысты көптеген ұғымдар мен түсініктер, оның ішінде мемлекет ұғымы да өзгеріске ұшырайды, жаңаша анықтамалар беріледі. Европалық қоғамтанушы ғалымдар Европа тарихын зерттеуде, түсіндіруде алға қарай көп қадам басады. Әр түрлі теорияларға негізделген тұжырымдар пайда болады. Европаның ХYІІІ-XІХ ғасырларда дамыған елдері сол кездердегі жаңа технологияларды тез игеру арқылы әлемнің басқа аймақтарын жаулап, ондағы халықтар мен мемлекеттерді өздерінің отарларына айналдырады. «Отар елдің тарихын отарлаушы елдің өкілі жазады» деген қағидаға сәйкес европалық қоғамтанушылар, әсіресе тарихшылар отарланған елдердің тарихын зерттеу барысында "шығыстанушылар" атанды. Шығыс елдерінің тарихымен айналысатын ғалымдардың бәрі дерлік бір ғана ортақ ұстанымға, құралдарға сүйенеді. Ол – европалық ғалымдардың өз елдерінің тарихын зерттеуде өздері қалыптастырған, қолданған ұстанымдары, көзқарастары, ұғымдары мен терминдері, заңдары мен заңдылықтары. Осындай ұстанымдардың евроцентризмге алып келгені белгілі. Бұл туралы В.В. Бартольд өзінің диссертациясын қорғау алдында сөз сөйлеп, былай деген еді: «Өткен ғасырдың ортасында Орта Азия тарихы бойынша бірінші рет көлемді еңбек жариялаған Дегин қарсыластарының тарихы жоқ халықтардың тарихын өз зерттеуінің тақырыбы етіп алды деген сынына ұшырады. Олардың ойынша түріктер тарихы сол елдердегі жолбарыстардың тарихы секілді ешқандай қызығушылық тудырмайды...» [156, 604-б.].

Міне, осыдан-ақ ХYІІІ ғасырда европалық қоғамтанушылардың Азия халықтарының, шығыс елдерінің, оның ішінде түрік халықтары мен көшпелі тайпалардың тарихына алдын-ала қандай көзқарастар мен пікірлерде болғанын анық көреміз. Қазіргі кезеңдегі белгілі тарихшы З. Қинаятұлы Азия халықтарының тарихына байланысты евроцентристік көзқарастардың қалыптасуы мен оның негізін қалаушылар туралы былай деп түсіндірді: «Мемлекет және оның сипаты туралы теориялық ілімдер» капиталдың үстемдік құрған дәуірінде қалыптасты. Мемлекет туралы ілімнің негізін көрнекті неміс философтары Иммануил Кант пен Фридрих Гегель қалады. Кант көшпелілердегі мемлекеттіліктің бастауын көшпелілер мен отырықшылар арасындағы қайшылықтардан іздесе, ал Гегель көшпелілерді тарихқа дейінгі дамудың сатысына жатқызып, көшпелілер өзіндік мемлекеттілік құру деңгейіне дейін пісіп-жетілген жоқ деп есептейді. Сөйтіп, неміс философтары европалықтардың мемлекет құру тәжірибесін "эталон" деп алып, «жабайы азиаттар өз мемлекеттілігін тек өркениетті европалықтардың күшті билігімен ғана қалыптастыра алады деген тұжырымға келді» [59, 6-б.]. Немістің классикалық философиясы өкілдерінің ойлары жалпы европалық философияның дамуына қалай әсер етсе, олардың көшпелілердің мемлекеттілігі жөнінде айтқан пікірлері де европалық тарихшылардың пікірлеріне дәл сондай әсер етеді. Осылайша, дүниежүзілік тарихтың жаңа заманының алғашқы кезеңінде европалық ғылымның Азия халықтарының тарихына деген теріс, жеккөрінішті пікірлері XІХ ғасырда жинақтала келе, евроцентристік көзқарастар мен теориялардың пайда болуына алып келді. Мұндай көзқарастар ХХ ғасырда да жалғасын табады. Ағылшын философы А. Тоинби (1889-1975) өзінің өркениеттер тарихына арнаған еңбегінде көшпелілер қоғамы «кенже қалған қоғам», дамымаған өркениет дей келе, олардың қоғамына «тарихы жоқ қоғам» деген тұжырым жасайды [157, 181-186 бб.].

Көшпелілер тарихына, олардың мемлекеттілігіне евроцентристік көзқарастар осындай болғаннан кейін, номадологтар өз зерттеулерінде бұл ойларды одан ары негіздеуге, дамытуға барынша күш салады. XІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында номадологияда мемлекеттіліктің пайда болуы мәселесіне байланысты «жаулап алу» теориясы үстем болып, кең таралады. Л.Гумплович, П. Оппенгаймер және тағы басқа да шетелдік зерттеушілер өз еңбектерінде бұл теорияны негіздеу үшін көшпелілердің отырықшы қоғамдарға жасаған жорықтары туралы мәліметтерге ғана сүйенеді [158, 363 б.]. Осы кезеңде ресейлік авторлар да көшпелілердің мемлекеттілігі мәселесіне көңіл аударады. Н.А. Аристов, Н.И. Гродеков, Г.Н. Потанин секілді зерттеушілер бұл жөнінде мемлекеттіліктің пайда болуы мен қалыптасуын жеке көсемдер мен жетекшілердің жеке басындағы қасиеттерімен байланыстырады [4, 277-456 бб.; 159, 298-б.; 160, 181-б.].

ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап, көшпелі қоғамдардағы мемлекеттіліктің пайда болу мәселесін шешу үшін зерттеушілердің бар назары екі мәселеге ауады. Бірінші мәселе – көшпелі қоғамды таптар болды ма? Және екінші – көшпелілерде меншіктің қандай түрі болды деген сұрақтар жатты. Бұл мәселелерге байланысты номадологияда үш түрлі көзқарастар мен пікірлер тобы қалыптасады. Бірінші топқа көшпелі қоғам дамудың таптық қоғамға дейінгі кезеңде болған деген көзқарастар мен пікірлер тобы жатады.

Бұл топқа А.Н. Седельников, П.Е. Маковецкий, Н.А. Аристов, А.П. Чулошников, А.Ф. Рязанов, С.С. Черников, С.А. Плетнева секілді зерттеушілердің пікірлері жатып, олар негізінен көшпелі қоғам таптық қоғамға жеткен жоқ деген пікірді дәлелдеуге тырысады [161, 175-222 бб.; 162, 86-б.; 17, 291-б.; 163, 300-б.; 164, 73-80-бб.; 165, 188-б.]. Бірінші топқа жататын авторлардың пікірлері "Қоғамда таптар болмаса, онда ол қоғамда мемлекеттілік те болмайды" деген негізгі тұжырымға саяды.

ХХ ғасырдың 30-шы жылдары көшпелілердің қоғамын зерттеуде жаңа теория пайда болып, ол Кеңес Одағында кең қолдауға ие болды. Б.Я. Владимирцовтың «көшпелі феодализм» және С.П. Толстовтың көшпелілердегі «феодалдық қатынастар» деген концепциялары көшпелі қоғам мен өз дамуының феодалдық кезеңінде болды деген пікірлер мен көзқарастарға негіз болып саналады [166, 223-б.; 167, 56-60 бб.].

Б.Я. Владимирцовтың пікірі бойынша көшпелілер қоғамындағы қатынастардың негізін жайылымға меншік түрлерінің болуы анықтап, қарапайым мал бағушылар жайылымды пайдаланғаны үшін әртүрлі міндеткерліктер өтеген [166, 110-119 бб.]. А.С. Толстов болса феодалдық қатынастардың негізін малға жеке меншіктің болуы анықтаған деп санайды [167, 188-189 бб.]. ХХ ғасырдың 50-80 жылдары осы екінші теория үстем болып, зерттеушілердің пікірлері осы теория шеңберінде көшпелі феодалдық қоғамда жайылымға және малға меншіктің қайсысы негізгі болғанына байланысты мәселеде өрбиді. А.Е. Еренов, С.З. Зиманов, М.П. Вяткин, С.В. Юшков және тағы басқа да пікір айтушылар феодалдық қатынастар жүйесінде жерге жеке меншік басты роль атқарады деп есептесе, оларға қарсы пікір айтушылар: С.Е. Толыбеков, В.Ф. Шахматов, С.Л. Фукс өз еңбектерінде малға жеке меншіктеуді феодалдық қатынастардың негізі деп түсіндіреді. 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен Қазақстан тарихының революцияға дейінгі кезеңіне байланысты ғылыми кеңесте көшпелі феодалдық қоғамның басты негізін құраған мәселе жөнінде қызу пікір-таластар болып, әрбір пікір айтушылар өз ойларын негіздеп көрсетеді [168, 590-б.]. Ташкент кеңесінен кейін пікір айтушылар өз пікірлерін жеке монографиялық зерттеулерде кеңірек дәлелдейді [169, 158-б.; 170, 296-б.; 171.; 172, 633-б.; 29, 207-б.; 173, 224-б.].

Н. Масановтың көрсетуі бойынша көшпелі қоғамының феодалдық сатысы жөніндегі теорияның кең таралғандығы сондай, ол «Көне замандардан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихының» төрт басылымында, "Қырғыз ССР тарихында", «Қалмық АССР тарихында», «СССР тарихының» бірнеше басылымында, «МХР тарихында» және т.б. негізгі көзқарас ретінде қолданады [174, 217-б.]. Қазіргі кезде ХІІІ- ХYІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеттілігінің тарихымен айналысатын белгілі ғалымдар: Т.И. Сұлтанов, К.А. Пищулина, З. Қинаятұлы қазақ қоғамының феодалдық сипатын қолдайды [49, 133-б.; 47, 288-б.; 59, 6-32 бб.]. З. Қинаятұлы көшпелі монғол қоғамы мен қазақ қоғамын салыстыра келе, қазақ қоғамының тек өзіне ғана тән ерекшеліктеріне көңіл аударып, «ежелден келе жатқан дәстүр бойынша қазақ қоғамында жер мен су қауымның (ру, тайпа) меншігінде болды. Осы жерде мына жағдайды ескертіп айту керек: көшпелі қазақтың беделі жайылымның санымен емес, малының санымен өлшенеді. Кімнің малы көп болса, сол жер мен суға иелік етеді. Мал оның жеке меншігі болып, қазақ ең алдымен малдың жағдайын күйттеді. Өйткені мал қазақтың негізгі және тұрақты капиталы болып есептеледі.

... Руаралық және тайпалық күрделі мәселелерді шешуге кейде ханның өзі араласқан. Қазақтар тарихында ханның бастамасымен ру-тайпалар бір жерден екінші жерге көшіп те отырған. Осылайша, мемлекеттік билік көші-қон мәселесін реттеуге араласқан» [59, 10-11 бб.].

Көшпелі қоғамының таптық қоғамға дейінгі сатыға да, феодалдық сатыға да жатпай, қоғам дамуының ертетаптық сатысына жататындығын дәлелдейтін пікірлер мен көзқарастар көшпелі қоғамдардағы таптар және меншік мәселесіне байланысты үшінші топты құрайды. Бұл топқа жататын авторлар: Г.Е. Марков, А.М. Хазанов, Н.Э. Масанов, А.И. Першиц, Н.Н. Крадин өз зерттеулерінде көшпелілердің өз беттерінше қоғамдық дамудың тек ертетаптық сатысына ғана жете алатындығын, онда жерге жеке меншіктің жоқтығын, малға меншіктің бар екендігін көрсетуге тырысады [175, 319-б.; 158, 363-б.; 174, 217-б.; 176, 104-110 бб.; 177, 240-б.]. Бұл теорияның негізін қалаушылар мен оны қолдаушыларда евроцентристік көзқарастардың әлі де болса іздері қатты сақталып қалғанын көруге болады. Бұл теория – таптық емес саты теориясы мен феодалдық саты теориясы арасындағы теория болса да, мемлекеттілік мәселесінде бірінші теорияға жақын. Ол теориялардың қатарында көшпелілерде мемлекет болған жоқ, олар өз дамуында мемлекеттілікті қалыптастыра алмайды, тек қана мемлекеттілікті көшпелілер көрші отырықшы-егіншілік қоғамдарды жаулап алу арқылы ғана қалыптастыра алады деген ойлар бүктеліп жатыр. Ал Қазақстан аумағында Қазақ хандығына дейін өмір сүрген мемлекеттердің болғандығы тарихи шындық. Оларды мемлекеттілк құрылым емес деп бағалайтындар жоғарыда айтып өткен екі теорияны қолдаушылар. Сол себепті де біз ол теорияларды объективті шындықты толық көрсете алмайды деп есептейміз. Мысалы, осы теорияны жақтап жүрген ресейлік тарихшы Н.Н. Крадин көшпелілердің саяси жүйесін мемлекет деп есептеуге болмайды деп, оны жаңа терминмен «өте күрделі көсемдік» (суперсложное вождество) деген атаумен атайды [178, 21-31 бб.]. Оның көрсетуі бойынша қарапайым көсемдік – бірнеше қауымның бір көсемге бағындырылуы болса, күрделі көсемдік дегеніміз бірнеше қарапайым көсемдердің сатылы түрде ұйымдастырылған түрі. Ал күрделі көсемдік жай ғана механикалық түрдегі бірнеше күрделі көсемдіктің бірігуі емес, оның ең басты айрықша белгісіне жоғарғы көсемнің аймақтық құрылымдарды басқару үшін өз атынан басқаратын адамдарды тағайындаудың пайда болуы жатады. Осы күрделі көсемдікті Н.Н. Крадин, көшпелі империя дей келе, оның құрамына енген тайпа көсемдері ондық әскери жүйе негізінде біріктіріледі, бірақ олар ішкі саясатта өздерін белгілі бір деңгейде орталықтан бөлек ұстайды. Этносаяси тұрғыдан алғанда күрделі көсемдіктер тайпалық бірлестіктердің одағынан бастап жоғарғы сатыға дейін әкімшілік және әскери билікті көшпелі империя билеушісінің арнайы өзі тағайындаған өкілі басқарады. Мұндай «өте күрделі көсемдік» алғашқы мемлекеттердің ізашары болып табылады [178, 21-52 бб.]. Көшпелі қоғамның дамуының ерте таптық сатылы теориясын өте белсенді түрде қолдап жүрген автордың осы ұсынған моделін Қазақстанның ежелгі және ортағасырлардағы мемлекеттілік жүйесіне қолданып көрсек, онда ғұн, үйсін, қаңлылардың мемлекеттілігі мен ХY ғасырда құрылған Қазақ хандығы арасында ешқандай өзгеріс те, айырмашылық та жоқ. Екі мемлекеттілік құрылым арасында 2000 жылдай уақыт жатса да, ешқандай мемлекеттік дамуды көре алмаймыз. Тек оның кейбір жақтарын ғана ХІІІ-XVғғ. аралығындағы Қазақстан аумағында болған этносаяси дамулардан байқаймыз. Мысал ретінде алсақ, 1428-1469 ж.ж. «көшпелі өзбектер» мемлекетінің тарихы Н.Н. Крадин ұсынып отырған «өте күрделі көсемдік» моделіне біршама сәйкес келеді. Әбілқайыр ханның 16-17 жасар кезінде билікке келуін, оның алдымен Шибан Ұлысын, кейіннен бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты біріктіру жолындағы күрестерін Н.Н. Крадиннің моделі түсіндіріп бере алмаса да, «көшпелі өзбектер» мемлекетінің ыдырау себептерін түсінуге жол ашады. Орталықтың саясатына қарсы немесе наразы болған тайпалар тобының одан бөлініп кетуі, басқа аймақтарға көшіп кетуі немесе билеушіге қарсы шығуы жөніндегі тұжырымы көшпелі мемлекеттік құрамға тән факторлардың біріне жатады. Қазақ хандығының құрылуының этносаяси алғышарттарын біз осы факторлардан көреміз. Бірақ Н.Н. Крадин ұсынып отырған үлгі сыртқы факторларды ашады да, тарихи процестің ішкі рухани жақтары, атап айтсақ, этникалық, рухани, тілдік, діни, мәдени факторлар ескерілмейді.

Сол себепті де, біз қоғам дамуының ертетаптық сатысы жөніндегі теорияны толық қабылдай алмаймыз. Тек оның кейбір элементтерін ғана Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеу барысында қолданамыз.

Көшпелі қоғам дамуының жоғарыда қарастырылған үш сатысы туралы теорияларды салыстыра келе, біз өзіміздің қарастырып отырған тақырыбымызға феодалдық саты теориясы теориялық негіз бола алады деп санаймыз. Бірақ та, осы теорияға байланысты кейбір ескертпелерді айта кеткенді жөн көріп отырмыз.

Біз негізге алып отырған феодалдық саты теориясына қарсы сын айтушылар кешегі кеңестік тарихнамада бұл теория үстем болғандықтан, оны маркстік-лениндік методологиямен тығыз байланыстырады да, үстем идеологиямен бірге ғылыми теориядан да бас тартады. Біздің ойымызша, мемлекеттің ресми идеологиясы болса да, ғылыми танымның теориялары бөлек нәрселер. Егер де мемлекеттің идеологиясы үшін таным теориясы аса қажет болса, онда ресми билік ол теорияны өзінің мақсаттары мен мүдделеріне сай бейімдеп алады. Бірақ одан ғылыми таным теориясы мен мемлекеттің идеологиясы бір, ортақ, алғашқысы соңғысының теориялық негізі болып отыр деген ой тумау керек. Сондықтан ресми үстем методологиядан бас тарту арқылы ғылыми теориядан да бас тарту объективті шындықты айтудан гөрі, керісінше, белгісіз бағыттарға бет бұрғызады.

Не себепті феодалдық саты теориясы ХХ ғасырдың 30-80 жылдары номадологияда жетекші орында болды деген сауалға біз мынадай жауаптар береміз. Марксизм ілімі бойынша феодализм-қоғамдық бес формацияның бірі және онда ең бастысы, бір-біріне қарама-қарсы екі тап бар, яғни таптық күрес бар. Ал таптық күрестер қоғамдық дамудың көрсеткіші деген принципке сүйенген маркстік-лениндік теория көшпелі қоғамының табиғатын түсінуде феодалдық саты теориясын ғана қабылдап, басқа теорияларды «жалған», «буржуазиялық», «ғылыми емес», «ұлтшылдық» деп мойындамайды. Егерде марксизмдегі таптық күрес теориясын қоғам, мемлекет тарихын зерттеуден алып тастасақ, онда біз көп жерден ұтылмаймыз. Тіпті басқа да теорияларды қолдану арқылы жаңа тарихи білімдерге қол жеткіземіз.

Қазіргі кезде қоғамдардың пайда болуының дамуының негізгі заңдарын түсіндіретін тарих және әлеуметтік ғылымдарда төрт теориялар тобы бар. Біріншіге эволюцияның немесе дамудың бір бағытты теориясы (марксизм, неоэволюционизм, модернизация теориясы және т.б.) жатып, ол адамзаттың қарапайым аңшылар тобынан қазіргі постиндустралды әлемдік қоғамға дейінгі ұзақ жолын көрсетеді. Екіншіге өркениет теориялары жатып, оны жақтаушылар біртұтас әлемдік тарих жоқ, мәдениеттердің белсенділігі - өркениеттер ғана бар. Өркениеттер тірі организмдер секілді пайда болады, өмір сүреді, жоғалады [178, 21-32 бб.].

Бірінші теориялар тобы бойынша тарихи процестерді уақыт пен кеңістік шеңберінде қарастыру өте жеңіл, тиімді болса, екінші теорияда нақты тарихи процестер, құбылыстар емес, белсенді мәдениеттер қарастырылады. Алғашқы екі теориялар тобының арасында эволюцияның көп бағытты теориясы мен әлем-жүйелік теориясы орын алады дей келе, Н.Н. Крадин «бірақ та атап өткен әр бір теория зерттейтін құбылыстардың ерекшеліктерін толық бейнелей алмайды.... бұл теориялардың жиынтығы ғана бізге табиғаттың құбылыстарын түсіндіре алады. Тіпті бір-біріне қарсы тұрған теориялардың өздері қарастырып отырған объектінің маңызды жақтарын көрсетуде бірін-бірі жоққа шығара алмайды»,- деп атап жазады [178, 21-32 бб.].

Осы айтылған ойларды түйіндей келе, зерттеп отырған мәселеміздің теориялық-методологиялық негіздерін анықтау үшін бір ғана теориямен шектеуді дұрыс деп есептемейміз. Марксизмдегі таптық күрестер теориясынан бас тартып, бірақ қоғам дамуының көшпелі сатысы жөніндегі теорияны негізге аламыз. Сондай-ақ дамудың көп бағытты теориясы бойынша саяси жүйелердің өзгеруіндегі көп түрлі варианттардың бірі – көсемдіктен ұлттық мемлекетке өту жолы біз үшін өте маңызды болып саналады. Қорыта айтқанда, біздің тақырыбымызды шешу үшін қандай теориялық негіздер тиімді болса, біз солардың бәрін негіз етіп алуға тиістіміз.

Енді өзіміздің негізге алып отырған қоғам дамуының феодалдық сатысы туралы теорияға қайта оралайық. Бұл теорияны қазақстандық зерттеушілерден басқа, Монғолия, Калмыкия тарихымен, сондай-ақ жалпы номадологияның әр түрлі мәселелерімен айналысатын мамандар да қолдайды [179, 255-268 бб.; 180.; 181, 183-193 бб.; 182, 54-102 бб.; 153, 5-28 бб.; 184, 286-б.; 185, 47-б.; 186, 180-б.; 187, 192-198 бб.; 188, 61-73 бб.; 189, 233-б.]. Біз өз зерттеуіміздің негізі етіп осы теорияны ала отырып, осы теория шеңберіндегі көптеген ұғымдар мен түсініктерді, терминдер мен анықтамаларды қолдануға тек осы теорияға тән терминдермен қатар, барлық теорияларға ортақ универсалды терминдерді де қолданамыз. Тіпті, «көшпелі феодализм» теориясындағы кейбір терминдерге сын көзбен қарап, оларға басқаша анықтамалар қолданамыз. Сондай терминдердің біріне және өте жиі қолданылатын терминге – «көшпелі мемлекет» ұғымы жатады.

Тарихи әдебиеттерде көшпелі мемлекет термині арқылы қоғамдағы биліктің ерекше түрі түсіндіріледі. Ал А.М. Хазанов «көшпелі мемлекет» термині шашыранды және толық аяқталмаған термин дей келе, «дәлірек айтсақ, көшпелі мемлекет деп тек өз дамуының белгілі бір деңгейіне жетіп, соған сай саяси ұйымы қалдыптасқан, сондай-ақ тұрғындардың көпшілігі басқарушы және бағынышты топтарға бөлінген көшпелілердің дербес құрылымын айтуға болады», - деп жазады [158, 363-б.]. Сонымен бірге ол көшпелі мемлекет терминінің кең түрдегі мағынасына көшпелілердің басқа қоғамдарды жаулап алуы нәтижесінде пайда болған құрылымдарды да жатқызады [158, 362-б.]. Одан басқа көшпелі мемлекет ұғымына осы айтылған анықтамаларға ұқсас, бірақ сәл ерекшелігі бар анықтамалар беріледі [158, 362-б.]. Біз осы анықтамалар ішінде көшпелі мемлекет терминініне бірінші анықтама сай келеді деп есептейміз. Басқаша айтқанда, біздің тақырыбымыздың мәніне көшпелі мемлекет терминінің бірінші анықтамасы жақындау, яғни тұрғындарының басым көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен, қалған бөлігі жартылай отырықшы, отырықшы мал шаруашылықтарымен, егіншілікпен, саудамен, қолөнермен айналысатын тұрғындар арасында әлеуметтік теңсіздік анық байқалатын қоғамның саяси жүйесі жатады. Бұл анықтаманы Қазақстан аумағында ежелгі замандардан XY ғасыр ортасына дейін өмір сүрген мемлекеттердің бәріне бірден қолдануға болмайды. Табиғи-географиялық орналасуына байланысты ол мемлекеттерде мал шаруашылығы түрлерінің үлес салмақтары әр түрлі болғаны секілді, қолөнер, егіншілік секілді қоғамдық еңбек бөлінісінің түрлері де әртүрлі пайызда болады. Сол себепті де әр мемлекеттің экономикасында мал шарушылығы басымдықта болса да, экономиканың басқа салаларының үлес салмақтары әр мемлекетте әртүрлі болады. Бұл жағдай Қазақстан аумағындағы көшпелі қоғамның, мемлекеттіліктің, соған сай қоғамдық дамудың айрықша ерекшеліктерінің болғандығын көрсетеді.

О. Латтимордың «феодалдық» термині ұқсас белгілерді білдіреді, бірақ көп жағдайда айырмашылықтарды жасырады», - деп айтқаны біздің осы ойымызды негіздей түседі [158, 453-б.].

Қазақ хандығы құрылуының теориялық негіздері жөнінде сөз еткенде көшпелі қоғам, көшпелі феодализм, көшпелі мемлекеттер жөніндегі теориялар мен тезистер біз үшін өте қажет, бірақ жеткілікті емес. Көшпелі мемлекеттер туралы зерттеу жүргізген көшпелітанушылар негізінен ол қоғамның пайда болуы, сипаты, қоғамдық қатынастары мен ұйымдары, политогенез, отырықшы қоғамдармен қарым-қатынас мәселелеріне назар аударады. Ал Қазақ хандығы Қазақстан аумағындағы ұлттық сипаттағы алғашқы мемлекет болса да, мемлекеттіліктің алғашқы көрінісі емес. Ол Қазақстан аумағында б.з.д. І мыңжылдықтардың басынан бері үздіксіз жалғасып келе жатқан мемлекеттіліктің тарихи бір кезеңдегі бір көрінісі болып саналады. Соған байланысты көшпелі мемлекеттердің генезисі туралы теориялармен қатар, олардың трансформациясы, яғни тарихи дамуларға байланысты өзгеріп отыруы, бір мемлекеттің орнына екіншісінің келуі жөніндегі ойлардың, тұжырымдардың маңызы ерекше. Осы тұрғыдан алғанда біздің зерттеу жұмысымыз үшін З. Қинаятұлының «Көшпелі мемлекеттер тарихындағы сабақтастық» (Преемственность в истории государств) атты теориялық-методологиялық сипаттағы көлемді мақаласындағы теориялық ойлар мен тұжырымдар ерекше роль атқарады [59, 6-32 бб.]. «Қазақ мемлекеті кенеттен және ешқайдан пайда болған жоқ. Ол көнетүріктік және монғолдық ұлыстық жүйелердің жаңаруы мен өзгеруі арқылы қазақ даласындағы жетілдірілген мемлекеттің түрі болып саналады. Ол, біріншіден, сақтардың, үйсіндердің, қаңлылардың, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ қағанаттарының, Қарахандар мемлекетінің, Наймандар мен Керейттердің ертефеодалдық ұлыстарының мемлекеттік құрылымдары элементтерінің жиынтығы негізінде, екіншіден, Қыпшақтық Жошы Ұлысы атанған Қыпшақ одағындағы қазақ тайпаларының, ең бастысы, оның сол қанаты болған Орда Ежен Ұлысы немесе Ақ Орда мемлекетінің негізінде қалыптасқан. Европалық мемлекеттер де осылай бірден пайда бола қойған жоқ», - деп З. Қинаятұлы Қазақ хандығының мемлекеттік бастауларын көрсетеді [59, 12-б.]. З. Қинаятұлының бұл айтқан тұжырымы- ХХ ғасырдағы тарихнаманың жетістігі. Соған қарамастан автор осы тұжырымы арқылы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуын бірбағыттық даму теориясы негізінде түсіндіреді. Біз өз зерттеуімізде осы теорияны басшылыққа аламыз. З. Қинаятұлы өз тұжырымын сақтар мен ғұндардан бастап мемлекеттіліктің белгілері мен нышандарының пайда болуы, олардың сабақтастығы арқылы дәлелдейді. Ол қазақ мемлекеттілігіне бастау болған мемлекеттілік құрылымдардағы мемлекеттілік белгілер мен нышандардың жетеуін анықтап береді. Оларға хандық (қағандық) билік, таңба (мөр), саяси орталық (астана), әскер, әкімшілік-басқару жүйе, ту немесе жалау, ортақ заң жатады [59, 6-32 бб.]. Осындай дәлелдеулерден кейін тек Қазақстан аумағында ғана емес, Евразияның далалы аймақтарында мемлекеттілік құрылымдар мен мемлекеттер болған жоқ, қоғамдық қатынастар мен өндіріс тәсіліне негіздеп, тіпті көшпелілерде мемлекеттің болуы мүмкін емес, олардың мемлекет құруға деңгейлері мен дәрежесі жеткен жоқ деген тұжырымдардың жалған, шындыққа сай емес екендігіне бірден көз жеткіземіз.

Сондай-ақ, З. Қинаятұлы жазба деректерге сүйене отыра, мемлекеттілік белгілер мен нышандардың алғаш рет қай саяси жүйеде пайда болғандығына назар аударады да, Ғұндарда – тайпа көсемдерінің сайлауымен жоғарғы билікті шаньюй басқарғанын, "хан" лауазымының алғаш рет – тоба тайпасында пайда болғандығын, жужандарда – "қаған" («хандардың ханы»), түрік тайпасында – "Ұлы қаған" лауазымдарының пайда болғандығын айтады. Таңба, ту (жалау), ортақ заң секілді мемлекеттік нышандар да ерте замандарда пайда болып, Қазақ хандығында сақталғандығын, қазақ мемлекеттілігі тарихтың тереңінен шыққандығын, Қазақстан аумағындағы мемлекеттілік дәстүрдің тарихи сабақтастығын, үндестігін және байланыстылығын көрсетеді.

Қазақстан тарихына мемлекеттілік тұрғысынан қарасақ, онда бірнеше мемлекет тарихының маңызы ерекше байқалады. Олар: Түрік қағанаты мен оның ыдырауы нәтижесінде пайда болған Батыс Түрік қағанаты және Алтын Орда империясы (Жошы Ұлысы) мен оның ыдырауы нәтижесінде Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында құрылған Ақ Орда мемлекеті. Олардың ең басты ерекшелігіне Қазақстан аумағындағы этносаяси, мәдени-рухани процестерді біртұтас ортақ кеңістік шеңберінде жүргізуі жатты. Түрік қағанатының арқасында ол Евразияның далалы аймақтарында өмір сүрген тайпалар мен тайпалық бірлестіктер алғаш рет "түріктер" деген этносқа біріктіріледі. Олардың тілі – түрік тілі болып, кейіннен олардың бәрі – түрік тілдес тайпалар деген атауға ие болады. Сондай-ақ ортақ діни сенім – тәңірге табыну, ортақ этнографиялық атаудың – Түркістан терминінің қалыптасуы, ортақ жазу – түрік жазуының таралуы, - міне, осындай ұғымдардың бәрі – аз уақыт болса да, Евразия тайпаларының интеграциялық процестерінің көрінісіне жатады. ХІ-ХІІІ ғасыр басындағы Қыпшақ хандығы да осы процестерді жүргізуде белсенділік танытады. Бірақ ол оны толығымен жүргізе, асыра алмайды. Дегенмен де, Дешті Қыпшақ атауының пайда болуы (ХІ ғасырдың бірінші жартысы), қыпшақ тіл тобына жататын түрік тілдес тайпалардың айқындалуы, "қыпшақ" атты жаңа этноқауымдастықтың құрылуы – Қыпшақ мемлекетінің белгілі бір дәрежеде этносаяси процестерде өзіндік роль атқарғандығын көрсетсе керек. Мемлекеттілік фактор этносаяси процестердің дамуына ықпал етеді, бірақ ол процесті аяғына дейін жеткізе алмайды. Оның ең басты себебіне Қыпшақ мемлекеттілігінің ертефеодалдық сипатта болуы, ал ол өз кезегінде материалдық өндіріс жүйесіндегі ерекшеліктер мен ірі саяси құрылым қалыптастыру арасындағы қайшылықтарға байланысты туындайды [190, 86-96 бб.; 191, 281-287 бб.]. ХІ-ХІІІ ғасыр басында Қыпшақ хандығы толық жүзеге асыра алмаған этносаяси процестер Жошы Ұлысы мен оның сол қанаты – Ақ Орда мемлекеті тұсында өте баяу болса да алға қарай бір бағытта жүзеге аса бастайды.

Монғолдар жаулап алушылығынан кейін Жошы Ұлысының негізінде Алтын Орданың құрылуы, әсіресе, оның шығыс бөлігіндегі Ақ Орда мемлекетінің тарихы Қазақстан аумағындағы этносаяси, мәдени-рухани процестердің одан ары тығыз байланыста дамуында ерекше роль атқарады. Ақ Орда мемлекетін Қыпшақ мемлекеттілігі мен Қазақ мемлекеті арасындағы байланыстырушы жүйе, жалғастырушы көпір деуге болады.

Ақ Орда Қазақстан аумағында монғолдар билігі дәуірінен кейін жергілікті этникалық негізде құрылған алғашқы ірі мемлекеттік құрылым болып саналады [53, 104-б.]. З. Қинаятұлы Ақ Орданы тікелей қазақ мемлекеттілігінің басы деп түсіндіреді [59, 6-32 бб.].

Алтын Орданың, оның бір бөлігі болған Ақ Орданың қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуында, сондай-ақ қазақ халқының қалыптасуының аяқталуында атқарған рөлі өте жоғары. Біз өз тақырыбымызды зерттеуде қазақ мемлекеттілігінің тарихи бастаулары ежелгі сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттіліктерінен басталатындығын ескере отыра, ҮІ-ХІІ ғасырлардағы түріктік кезеңдегі мемлекеттіліктің де әсері мен ықпалдарын мойындай отыра, мәселені шешуді ХІІІ ғасыр басынан бастадық. Өйткені ХІІІ ғасырдың басындағы монғол жаулаушылығы мен одан кейінгі тарихи дамулар мемлекеттілікпен қатар этникалық дамуларға әсерін тигізеді. Егер де ХІ-ХІІІ ғасырлардағы этнопроцестермен салыстырар болсақ, онда алғашқы кезеңде Жетісу аймағын қоспағанда, Қазақстан аумағындағы барлық тайпалар түрік дәуірінен кейін алғаш рет бір саяси кеңістікке біріктіріліп, этностың жаңа деңгейінің фазасына аяқ басады. Оның белгілеріне ортақ территория, ортақ тіл, біртипті шаруашылықтың экономикада жетекшілік ролі, ортақ саяси жүйе жатады. Осы белгілердің көрінісі этноқауымдастықтың – қыпшақ, этнотерриторияның – Дешті Қыпшақ, саяси жүйенің – Қыпшақ хандығы деп аталуынан байқалады. Бірақ та қоғамдық қатынастардың әлсіздігі мемлекеттілікті де әлсіз етеді. Ал әлсіз мемлекеттілік жүйе этнопроцесті толығымен өз мәресіне дейін жеткізе алмайды. Монғолдар Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына аяқ басқанға дейін-ақ Қыпшақ хандығы өз ішінде бытыраңқылыққа ұшырап жатқан болатын. Ішкі факторлармен бірге оңтүстіктегі Хорезмшахтары мемлекетінің ыдырауға бағытталған саясаты да өз жемісін бере бастаған еді. Соның нәтижесінде бірліктің болмауы жауынгер қыпшақ халқының монғолдарға қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндіктер бергізбейді. Сөйтіп мемлекеттілік жүйенің әлсіздігі этникалық процестің одан ары дамуына тежеу болады.

ХІІІ ғасыр басындағы монғолдардың жаулап алуымен Шығыс Дешті Қыпшақтың этникалық, саяси және мемлекеттілік тарихында жаңа кезең басталады. Монғолдар үстемдігі деп аталатын ХІІІ ғасырдың басы мен ХІҮ ғасырдың І жартысы аралығы және монғолдар үстемдігінен кейінгі кезең деп аталатын ХІҮ ғасырдың ортасы мен ХҮ ғасырдың ортасы аралығы Қазақ хандығының құрылуы мен қазақ халқының қалыптасуының аяқталуындағы шешуші кезеңге жатады. Осы шешуші кезеңде ұлттық сипаттағы этностар мен ұлттық мемлекеттердің болашағы айқындалады. ХІІІ-ХҮ ғғ. Алтын Орданың саяси тарихы, Алтын Ордадағы этникалық процестер мен мәдени-рухани дамулар барысы, олардың өз заңдылықтары мен ішкі ағымдары, сондай-ақ осы тарихи процестердің бір-бірімен байланыстары, бір-біріне әсерлері қарастырылғанда Қазақ хандығының құрылу тарихын мейлінше білуге мүмкіндіктер аламыз.

Жалпы алғанда, ұлттық сипаттағы мемлекеттердің құрылу тарихын тек саяси факторлармен ғана түсіндіру толыққанды зерттеуге жатпайтыны белгілі. Саяси факторлармен бірге этникалық фактор да маңызды роль атқарады. Біздің байқауымызша, құрылған мемлекет сипаты жағынан ұлттық болғандықтан, ол сипаттың өзі этникалық процестерден туындап отырғандықтан, ұлттық мемлекеттердің құрылуында ең басты факторды этникалық факторлар атқарады.

Ұлттық сипаттағы мемлекеттердің құрылуында этникалық факторлардың басты роль атқаратындығын Қазақ хандығының құрылу тарихынан анық көруге болады. ХІІІ ғасыр басындағы, яғни монғол жаулаушылығы қарсаңында Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы қалыпты этножағдайды монғол жаулаушылығы біршама өзгеріске ұшыратады, оның одан ары дамуы тежеледі, бірақ та ол процесс мүлде тоқтатылмайды. Жаулап алуға байланысты туындаған сандық және сапалық кері әсерлер жергілікті этноөмірді тежеді. Ал Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына қоныс аударған түрік, монғол тілдес этнокомпоненттер жаулап алудың этникалық өмірге тигізген екінші жағын, яғни сандық және сапалық оң жақтарын құрайды. Осы процестерді қарастыру, сондай-ақ Монғол империясы мен Алтын Ордадағы алғашқы билеушілердің жергілікті бағындырылған халықтарға қатысты жүргізген саясаттарының этникалық процестерге тигізген әсерлері мен ықпалдары ХІІІ-ХІҮ ғғ. Алтын Орда аумағында жүрген жалпы этнопроцестердің сипатын, қорытындыларын білуге мүмкіндіктер береді.

Этникалық процестердің бағыты мен сипатын анықтайтын факторларға – тілдік жақындық, территориялық тұтастық, экономикалық тұрғыда – біртипті шаруашылық, ортақ саяси – мемлекеттілік кеңістік және ортақ рухани кеңістікті қалыптастырған – діннің ресми дін болуы жатады. Осы факторларды нақты тарихи жағдайларға байланысты қарастыру арқылы жоғарыда атап өткен этникалық процестердің бағыты мен сипатын, нәтижелерін көреміз. ХІҮ ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орданың тұрғындарының жалпы жиынтық атаумен - өзбектер деп аталына бастауы – Алтын Ордадағы этникалық процестердің дамуында бір кезеңнің аяқталғандығын, оның сол кезеңге тән нәтижесін көрсетеді.

Тарихи әдебиеттерде этносаяси дамуларға байланысты қыпшақтану термині қолданылады. Бұл термин Алтын Орданың барлық аумақтарына, соның ішінде Ақ Ордаға да қатысты. Алтын Орданың сол қанаты әлі де орталықтан толық бөлінбей тұрғанда, ондағы барлық процестер Ақ Ордаға да тән болады. Сол себепті де Алтын Орданың батыс бөлігіне немесе оң қанатына тікелей қатысты тарихи болмыс деректерін біз сол қанатқа да қатысты деп қарастырамыз.

А.М. Хазанов ХІІІ-ХҮ ғғ. монғолдар жаулап алған елдердегі бағындырушылар мен бағынушылардың, екі жақтың үстемдік етуші әлеуметтік топтарының арасындағы қарым-қатынастарды өндірістік қатынастар тұрғысынан және көшпелілік пен отырықшылық шаруашылықтар тұрғысынан қарастыра келе, мынадай тұжырымға келеді: «Монғолдар Қытайда монғол болып қалды, бірақ көшпеліліктен айырылды. Алтын Ордада олар көшпелілер болып қалды, бірақ монғолдар боп қала алмады. Мауереннахрда олар монғолдықтан да, көшпелілігінен де айырылды [158, 391-б.]. Бұл тұжырым – тарихи болмыс шындығын қоғамдық өмірдің бір жағы арқылы көрсетіп тұр. Қоғамдық өмірдің этникалық, саяси, рухани, мәдени жақтары арқылы да бұл шындықты, әсіресе, өзіміз қарастырып отырған Алтын Ордаға қатысты көрсетуге болады. Біз өз зерттеуімізде осы мәселені жоғарыда айтқан жолдармен шешуге тырысамыз.

Қыпшақтану процесінің аяқталуы Алтын Орданың саяси тарихындағы «нар мойыны Бердібекте кесілген» атты кезеңге сай келеді. 20 жылға созылған «дүрбелең жылдар» мен Тоқтамыс ханның 15 жылдық билігінен кейін Алтын Орда бұрынғы жағдайына қарағанда мүлде өзгеріске ұшырайды. Ондағы саяси бытыраңқылықтардың басты себептерін номадологтар тағы да көшпелі өмір мен отырықшы өмір арасындағы байланыстарды іздестіреді [158, 492-498 бб.]. Біздің ойымызша, оның басты роль атқарған басқа да себептері бар. Тезистік тұрғыда баяндасақ, оларды төмендегіше көрсетуге болады.

1) Қыпшақтану процесінен кейін Дешті Қыпшақтың барлық аймақтарындағы, оның ішінде Шығыс Дешті Қыпшақ аумағы да бар, этникалық процесс өзінің монғолдар жаулап алғанға дейінгі даму бағытына түседі. Шыңғыс хан және оның мұрагерлері енгізген әскери-әкімшілік жүйенің негізі – сандық принцип, ең алдыменен аз санды монғолдардың тез қыпшақтануына және онда қыпшақтық бағыттың жетекші роль атқаруына алып келді.

2) Қоғамның этникалық негізін ру-тайпалық бірліктер құрап, олардың сан жағынан өсіп-өнген кейбір топтары мемлекеттің саяси өмірінде белсенді роль атқара бастайды. Тақ мұрагері боп кімнің келуі, оның ішкі және сыртқы саясаты енді оны билікке отырғызған ру-тайпа көсемдерінің қолына көше бастайды.

3) Қоғамдағы саяси-экономикалық қуаты өскен ру-тайпа жетекшілері монғолдарға дейінгі қыпшақтық дәстүрлерді тұрмыстық деңгейден биліктің барлық деңгейіне дейін енгізе бастайды. Оның ең басты көрінісіне тақты Шыңғыс хан енгізген монғолдық дәстүр бойынша мұралану мен жергілікті қыпшақтық (түріктік) дәстүр бойынша мұралану арасындағы күрестер жатты. Жекелеген хандар – Барақ хан, Әбілқайыр хан, Мұхаммед Шайбани хан және тағы басқалар Шыңғыс хан секілді жеке-дара билік жүргізуге ұмтылса, жергілікті ру-тайпа көсемдерінің тобы билікке өздері қалаған шыңғыстық әулет өкілдерін әкелу арқылы өз мүдделеріне сай саясат жүргізуді талап етіп отырады.

4) Жергілікті ру-тайпа көсемдері өздерінің мүдделеріне сай саясат жүргізетін үміткерлерді 16-18 жасар шыңғыстық ұрпақтар арасынан таңдап отырады. Моғолстанда – Тоғылық Темір, Қырымда – Қажыкерей, Шығыс Дешті Қыпшақта – Әбілқайыр хандар таққа осындай жолмен отырғызылады. Егер де олар өздерін билікке әкелген топтың мүддесіне қарсы келетін саясат жүргізсе, онда олар ол ханды биліктен кетіруге күш салады. Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибанилық Әбілқайыр ханның саясатынан осыны көруге болады.

5) Ақ Орданың соңғы билеушісі Барақ ханның қаза табуынан кейін Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси бытыраңқылық этникалық өмірге де қатты әсер ете бастайды. Жалпы атаумен "өзбек" атанған ру-тайпалар өздерінің өмір сүрген аймақтарына бөлініп кетеді.

6) Шибанилық Әбілқайыр хан өзінің жүргізген күрестері мен билігі тұсында аз уақыт болса да Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының басын қосып, «көшпелі өзбектер» этноқауымдастығын құрады. Бұл этноқауымдастықтың құрамындағы үш тайпалар бірлестігі – шибандықтар, маңғыттар және ордаежендіктер Әбілқайыр хандығының әлсіреуі барысында жеке бөлінеді де, маңғыттар негізінде – ноғай, ордаежендіктер негізінде – қазақ, ал шибандықтар негізінде – Мауереннахрда өзбек этностары құрылады. Ордаежендік тайпалар тобының «көшпелі өзбектерден» бөлінуі этникалық тұрғыда қазақ этносының қалыптасуының аяқталғандығын көрсетсе, саяси тұрғыда – Қазақ хандығын дүниеге әкеледі. Қазақ хандығы құрылуының этникалық алғышарттарын осындай жолдармен қарастырғанда ғана, біз құрылған жаңа мемлекеттіліктің ұлттық сипатын түсінеміз. Сонда ғана біз Қазақ хандығының Қазақстан аумағындағы басқа мемлекеттерге қарағанда 3, 5 ғасыр өмір сүріп, жаңа заманға дейін жете алғанын ұғынамыз. Бұл жердегі ең басты принцип – этнос – мемлекет және мемлекет – этнос арасындағы принциптер қатаң сақталғандықтан, екі ұғым бір-бірімен тығыз байланыста дамиды. Этностың дамуы өз сатысының ұлттық деңгейіне көтерілгенде, ол өзіне тән мемлекеттілікті, яғни ұлттық сипаттағы мемлекетті қалыптастырады. Біз осы этнос – мемлекет принципі тұрғысынан қарастырғанда ғана Қазақ хандығының құрылуы мәселелерін дұрыс шеше аламыз.

Қазақ хандығының құрылуын дұрыс шешудің келесі бір жолына мәселені кең саяси тұрғыда, яғни ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Жошы Ұлысы мен Шағатай Ұлыстары оларға іргелес аймақтардағы мемлекеттердің ішкі және сыртқы саяси жағдайларын бір-бірімен тығыз байланыста қарастыру арқылы шешуге болады.

Мәселенің саяси жақтарын кең көлемде қарастырғанымызда ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың бірінші жартысы жалпы Алтын Орданың саяси жағынан дербес мемлекеттерге бөліну процесіне сай келеді. Алтын Ордадан алғашқы боп бөлініп кеткен оның сол қанаты – Ақ Орда да ХҮ ғасырдың 20-шы жылдарының соңында өзінің өмір сүруін тоқтатады. Ақ Орда өз ішінде бірнеше кішігірім ұлыстарға бөлінеді. Шибанилық Әбілқайыр ханның Шығыс Дешті Қыпшақты қайта біріктіру жолындағы ауыр күрестері жеңіспен аяқталса да, ол бірақ ұзаққа созылмады. Өйткені күресті бастаған жошылық әулеттің басқа бұтағы және оған этникалық негіз болған шибандық тайпалар бірлестігі еді. Әбілқайырдың жеңісті жолдарын алғашқыда жергілікті саяси күштер қолдағанымен, біршама күшейген Әбілқайыр хан оларды елемей, жеке-дара билік жүргізеді. Осылайша, жоғарғы билік пен саяси күштер арасында сызат пайда болып, оның одан ары тереңдей түсуі шибандық әулеттің биліктен айырылып, тіпті Шығыс Дешті Қыпшақ аумағынан қуылуына алып келеді. Ал жергілікті ордаежендік тайпалардың күшіне сүйенген Орда Ежен әулетінің өкілдері – Керей мен Жәнібек болса, қалыптасқан саяси жағдайларды терең түсініп, дұрыс саяси бағыт ұстайды. Осылайша, Жошы Ұлысының сол қанатындағы ішкі саяси жағдайлар ХҮ ғасырдың ортасында Ақ Орда хандары мұрагерлерінің бастауымен ордаежендік тайпалардың Әбілқайыр хандығынан бөлініп, кетуіне әкеліп соқтырады.

Керей мен Жәнібек бастаған жергілікті этносаяси күштердің «көшпелі өзбектер» мемлекетінен бөлінуі Әбілқайыр хандығындағы бірінші бөлініс емес болатын.

Қазақ хандығының құрылу мәселесін зерттеген тарихшылардың зерттеулеріндегі кемшін соғатын тұсқа осы кезеңдегі Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси оқиғалар барысына терең бармауы, оларды жан-жақты қарастырмауы жатады. 1450 жылдар шамасында Маңғыт билерінің Әбілқайыр ханнан бөлініп кетуі, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқаста шибанилық билеушінің қалмақтардан жеңіліс табуы Әбілқайыр ханның одақтасы шибанилық Йадгар ханның осы жылы өз Ұлысында хан боп сайлануы – міне, осының бәрі Керей мен Жәнібек хандар бөлінгеніне дейін жүзеге асып, «көшпелі өзбектер» елін күйреудің сәл-ақ алдына алып келеді. Осы факторларды есепке алғанда ғана, біз Керей мен Жәнібек хандар бастаған топтың бөлінісінің қалайша нәтижелі болғанын және оларға қарсы бірден Әбілқайыр ханның қарсы әрекеттер жасамағанын түсіне аламыз.

Ордаежендік тайпалардың Моғолстанның бір бөлігі болып саналатын Жетісу аймағына көшіп келуі - Әбілқайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы қарым-қатынастарға байланысты болса, ал Жетісудың батыс бөлігінде Қазақ хандығының ту тігуі – Моғолстан мен Мауереннахрдағы Темір Әулеті мемлекеті арасындағы саяси қарым-қатынастардан туындайды. Осы жерде, яғни Қазақ хандығының Моғолстан аумағында пайда болуына байланысты мынадай мәселелер алдымыздан шығады:

1) Қазақ хандығының Жетісу жерінде құрылуына Моғолстан мемлекетінің ішкі және сыртқы саяси жағдайы әсер етті ме, әсері болса оны қайдан көруге не байқауға болады;

2) Қандай нақты тарихи жағдайлар Қазақ хандығының Шу өзені мен Қозыбасы тауы аралығында құрылуына әкелді?;

3) Мауереннахрдағы ішкі саяси жағдайлардың хандықтың құрылуына қатысы бар ма? Бар болса қандай дәрежеде?

4) Қазақ хандығының құрылған уақыты деректегі мәліметтермен сәйкес келе ме? және т.б. Бұл қойылған сауалдарға дұрыс жауаптар табу үшін аталған мемлекеттердің сол жылдардағы саяси тарихын терең білу қажет. Сондай-ақ, олардың бір-бірімен саяси қатынастарын білу де мәселені дұрыс бағытта шешуге көмектеседі.

Қазақ хандығының құрылу барысы Отандық тарихнамада біршама зерттелсе де, оның құрылған жылы туралы зерттеушілер арасында ортақ пікір жоқ. Зерттеушілердің бір тобы Мұхаммед Хайдар Мырза Дулатидің дерегін ешбір деректанулық талдаусыз негіз етсе, екінші бір тобы В.В. Вельяминов-Зерновтың шамамен Әбілқайыр ханның күшейіп тұрған жылдарының бірі деп көрсеткен 1456 жылды тілге тиек етеді, ал сол жылдардағы Шығыс Дешті Қыпшақ пен Моғолстандағы, Мауереннахр мен Хорасандағы саяси оқиғаларды, хандықтың құрылу барысына қатысы бар тарихи тұлғалардың өмірін баяндайтын деректерге терең талдау, салыстыру, саралау арқылы оны нақты көрсетуге болады. Біз өз зерттеуімізде ғылыми әдіс-тәсілдерге сүйеніп, оны дәлелдеуге тырысамыз.

Осы жоғарыда атап өткен тақырыбымыздың негізгі тезистік бағыттарын түсіндіру мен шешу қандай методологиялық принципті ұстанатынымызға байланысты. Таптық принцип бұл тарихи процесті бір ғана жағынан түсіндіре алады. Ол ұстаным бойынша Әбілқайыр хан да, Керей мен Жәнібек те, моғол билеушісі Есенбұға хан да қанаушы үстем таптың өкілдері. Ал Әбілқайыр ханның езгісіне шыдамаған жергілікті ру-тайпалар – қаналушы, езілуші тапқа жатады. Қанау өзінің ең жоғары деңгейіне жеткен кезде езілуші тап оған қарсы көтерілістерге шығады. Көшпелілердегі тап күресінің бір түріне – олардың бөлініп, ауа көтеріле көшуі жатқызылады. Керей мен Жәнібек те үстем тап өкілдері бола отыра, өздерінің жеке мүдделеріне жету үшін бұқараның ханға қарсы наразылықтарын шебер, тиімді пайдаланады.

Үстем тап өкілі Есенбұға ханның әрекеттері де осы процесте жеке өзінің мүддесі тұрғысынан да түсіндіріледі. Бұл таптық принцип, көріп отырғанымыздай, мәселені толық және терең қамтымайды. Таптық ұстанымның қазіргі кезеңдердегі зерттеулерге методологиялық негіз бола алмайтындығ