Жер тарихындағы мұз басу дәуірлері

Сипатталған мұзарттын, мұз суынын шөгінділері және олар құрғақ жер бедерлері бір кездерде бүкіл аймақты мұздық жапқанын, онын көшіп-қону тарихынын дөйекті айғағы (9.6-сурет). Өсіресе, олар ен ақырғы төрттік кезеннін тарихын анықтаүға керек-ақ. өткен ғасырда зерттеушілер Еуропанын барлық жазық және төбе-адырлы аймақтарынде жайылған қойдай бытырап жатқан қойтастарды байкаған. Бір қызығы — олардын құрамы төнірегіндегі түпкі жыныстардан тым өзгеше, ал дөнбектері көбіне Карелия мен Скандинав түбегінде орын алғаи гранит, гнейс жыныстарына ұқсас екен. Осындай эрратикалық қойтастарды зерттей келе еткен ғасырдыц 70-жылдарында орыс ғалымы П. А. Қропоткин (өйгілі анар-хист) мен швед оқымыстысы О. Поррел мынадай тұжырымға келеді: кезінде Еуропанын теріскей жағын қалын мұзарт басқап, жанағы қойтастар мұздарға ілініп көшіп келген,

Қазіргі төрттік кезенде Солтүстік Американын, Еуропанын аумақты аймақтарын мұздық жапқаны айдай анық және таулы өлкелерді де мұз басқан. Мұздық жапқан құрлықтын ауданы қазіргіден үш есе асып, 45 млн км²-ге жеткен фактілік деректерге сүйенсек, мұзарттар дүркін-дүркін еріп жоғалып, мұзаралық дөуірлермен алмасып тұрған (9.1-кесте). Онын дөлелі — геологиялық қабаттар қимасында мұздық мореналар құрамында жылы климатты жағдайдын мақлұқаттары мен өсімдік дүниесі сақталған өзен, көл, батпақ шөгінділерімен алма-кезек қабаттасып жатады. Ендеше, мұздықты кұрастырған суық ауа мезгіл сайын жылы шуақпен алмасып тұрған. Сонда кейінде құрыған мұздын орнында көл, батпақтар жайылып, өзендер ағып, бөрінін жағалауында ірі жапырақты немесе қылқан жапырақты орман-тоғайлар ескен. Осылайша Еуропада да, Орыс жазығында да 4— 5 рет мұз басу және мұзаралық дөуірлер өткен. өкінішке

орай, ірі аймақтардағы мұз дөуірлерін бір-бірімен дөлдеп тұтастыру өзірше мүмкін болмай тұр. Олардын жалпы мезгілдік тұстасуын кестеде көрсеттік.

Еуропадағы мұздықтын орталығы Скандинав түбе гінде, оған қосымша Жана Жер аралында болды. Бес дуркін өткен мұз басудын бұрынғы КСРО-нын Еуропалық бөлігіндегі шегі 9.6-суретте келтірілді. Ен ауқымдь Днепр (рисс) мұздығы Еуропанын бүкіл солтүстік бөлігін басты. Ол мұз басудан бұрын қалыптасқан Днепр өзенінін анғарын қуалап, Днепропетровск қаласынын тұсына шейін жетті. Екінші саласы Дон езенінін анғарымен Медведица өзенінін сағасына шейін түсті. Ось маннан Еділ үстіртін жағалап, Қама өзенінін анғарынын Жана Жер, Солтүстік Орал мұздықтарымен тіркесті Одан өрі шығысқа қарай мұздық Батыс Сібір ойпатынын орта шенін жауып, Хатанга өзеніне дейін ұштасты. Солтүстік Америкада мұздық онын жерінін 60 процентін көміп, Ұлы көлдерден онтүстіктегі ендіктерге тарады.

Геологиялық көне кезендердін жыныстары арасындағы күшті сығымдалып, кейде метаморфталған морена шөгінділерді тиллиттер (ағылшынша дөнбекті бал шық) деп атайды. Оларды зерттей келе терттік кезеннен көне мезгілдерде де жер үстінде мұз жабу болғанына геологтардын көзі жетті.

Таскөмір-— п е р м ь кезендерінде қалын және аумақты мұзарттар алып Г о н д в а н а материгін жауыпты. Бұл құрлық кезінде қазіргі Онтүстік Америка Африка, Антарктида, Австралия материктерімен ‡нді түбегін біріктірген. Аталмыш құрлықтардын барлығында да қазіргі мореналар сияқты ретсіз, іріктеліп екшелмеген, женді жұмырланбаған, беті айғыздалған денбек тер жинағы кездеседі. Олардын табаны айғыздалып өжімделген, жыртылған. Осынын барлығы дөнбек-малта жиынтықтары мұздық өрекетінен пайда болғанынық нақтылы айғағы. Тиллит-жыныстардын манында өдеттегідей қабатты мұз көлдерінін шөгінділері бар. Олардын ішінен пермь кезеніне төн папоротниктер тұқымдас өсімдіктердін қалдығы Гондвананын барлық түпкірлерінен табылады.

Сонғы ордовик-силурдін тиллит шөгінділері Батыс Африкадан, Сахарадан және Аргентина мен Боливиядан табылды.

өте бір аумақты мұзарттардын ізі кембриге дейінгі өсіресе венд, кезендерінде байкалады. Тиллит шөгінділері Ирландия, Норвегия, Швеция, Беларус, Солтүстік Орал, Енесай үстіртінен, Ұлытау — Қаратаудан, Жонғар Длатауынан табылды. Олар Қанада, АҚШ, Онтүстік Африка аймақтарынде де белгілі. Венд мұз басуы да бірнеше дүркін өтіп, сонғы рифей кезенін де қамтыды.

Тиллиттер секілді шөгінділер протерезой эратемасында да (Канада, Онтүстік Африка) кездеседі.

Мұз басудын себептері. Жер тарихында неше дүркін жалпы климат суып, мұз басуынын себебін түсіндіретін бірнеше жорамал бар. Оларды екі топқа белуге болады: біразы мұз басуы Жерден сырт жагдайлармен түсіндірілсе, қалғаны жер қойнауындағы үрдістерге байланыстырылады.

Астрономиялық болжаулар. Жер бетінін салқындауы — Күнге, тіпті Құс жолына қарағанда пла-неталардын орбитасынын өзгеруі себепті оларға түсетін күн сөулесі мөлшерінін оқтын-оқтын езгеруінен деп жо-балайды. Күн бетіндегі дақтардын азайып не көбеюі, ендеше тағы да күн сөулесінін мөлшерінін өзгеруі 11, 22, 44 жылда бір дүркін өтетін көрінеді. 1975 жылы АҚШ-тын Ғарышты зерттеу ұйымы жер бетінін салқындауы Күн дақтарынын өсуіне тәуелділігін анықтады. Жер бетінде бірде мұз басу, артынан жылу мезгілдері үнемі аума-төкпе ауысып отыратынын жоғарыда көрдік. Күн радиациясы асқан шамада антициклонды полярлық жел жүйесі ұлғайып, мұздықтар өседі; радиация азайған шақта, керісінше, екеуі де кемиді.

Күн сөулесін өлсірететін тағы бір фактор ғарыштағы бұлдырлар — деген де айтылады. Күн бұлдырларды көшіп өткендей болса сөулелері соған сініп, жер бетін суык, (ендеше мұз) басады, одан шыққан жайда жер беті шуаққа бөленіп, жылиды.

Кейбір ғалымдар климаттын неше дүркін өзгеруін Күн мен Жер арасынын алшақтауы мен Жер эклиптикасынын енкіштігінін құбылуымен түсіндіреді. Югослав геофизигі Қ. Миланкович жер бетіндегі жылу мен климат өзгешеліктерін жер орбитасынын, элементтерінін құбылуымен байланыстырады. Оларға жататындар: 1) эклиптиканық — жер орбитасынын жазықтығы мен онын білігінін арасындағы бұрыштын енкіштігі. Ол 40000 жылда 21°15-тен 24°36-ке шейін ауытқиды; 2) Жер орбитасынын эксцентритетінін мөлшері — орбита эллипсінін кіндігі мен онын Күн тұрған фокусынын қашықтығы. Ол мөлшер ретті түрде 90 800 жылда бір өзгереді; 3) Жер-тон басады. Кейін құрлық жылжып төмен ендіктерге ауған шақта мұздығы еріп кетеді. Бірақ осы тұрғыдан қарасақ, айналасы бір миллион жыл шамасындағы төрттік кезенінде құрлықтардын айтарлықтай ығысып-кешуі байқалмайды.

Қорыта келгенде, жогарыда қысқаша мұз басудын себептері туралы болжамдардын ішіндегі ен нанымдылары эндогендік және астрономиялық факторлар деу абзал.