Дәстүрлі дене шынықтыру тәрбиесі

Тұрмыс-салтқа, тарихи-әлеуметтік жағдайға байланысты қазақ халқының дене тәрбиесіне лайықтаған дәстүрлері көп. Атқа отырғызу, күрес, ат жарыс, жаяу жарыс, көкпар, аударыспақ, найзаласу, жамбы ату сияқты шынықтыру дәстүрлерімен қатар, халық өз ұрпағын батырлық және ғашықтық жырлар арқылы ерлікке баулиды, адалдыққа тәрбиелейді.

Атқа мінгізу рәсімі 3-5 жастағы баланың сүндет (гигиеналық қиым) тойымен ұштастырылып, зор парасатпен салтанатты түрде өткізілген. Үш жасар балаға аранйы ат үйретіліп (көбінесе тай), оған баланы отырғызу үшін арнайы ер-тұрмандарды даярланған (лайықты ер-тұрман кестелі қоржын-тепкішек, т.б.).

Ат жарыстың бірнеше түрлері бар: тай жарыс, құнан жарыс, дөнен жарыс, ат жарыс, аламан жарыс. Ат жарыста ат айдаушы мен атбгінің атқаратын ісі жауапты. "Ат шаппайды, бап жабады" деп халық бапкердің еңбегін жоғары бағалаған. Атты сынаушы саяткердің атжарыста алатын орны үлкен. Кейбір саяткер аттың қанша шақырым талмай шабатынын дәл тауып айтады. Ат жарыста ат айдаушының да тәжірибесі мол болуға тиісті. Аттың өкпесін тепкілеп, оны қамшылай беру әбестік, әрі үлкен айып.

Спорттық ойындардың да түрлері өте көп, солардың ішінде көкпар, аударыспақ, алтыбақан, тоғызқұмалақ, ақсерек - көксерек, қашпа доп, қақпа доп сияқты ойындарды атап өтуге болады.

Көкпар - шынықтыру тәрбиесінің ұлттық мәйегінің бірі. Көкпардың мара көкпар, дода көкпар, т.б. түрлері бар. Мәреден сөреге дейін алдырмай барып, мәреге көкпарды қайтып алып келген жігіт жеңіске жетеді. Ал дода көкпарда кімнің аты күшті, өзі балуан әрі батыр болса, көкпарды додадан үзіп алып шығып, белгілеген мәресіне қарай алып қашады да, діттеген жеріне жеткізеді.

Аударыспақ - ер азаматтың атқа шауып, күш сынасудағы артықшылығын (күштілігін, ептілігін) кқрсететінхалық ойыны.

Найзаласу, жамбы ату- ер жігіттің күш қуатын арттырып, ептілігі мен мергендігін қалыптастырады.

Қыз қуу - жігіттің жігерлігін, батылдығын, атбегілік еңбегі мен өнерін сынайтын дәстүрліік ойын.

Тоғызқұмалақ - ойлау жүйесін дамытатын ұлттық ойын. Ойын үшін арнайы тақта жасалынады. Тақтада 18 ұя (кіші отау), 2 қазан (үлкен отау) бар. 162 құмалақ дайындалып, әрбір ойыншыға 81-ден бөлінеді, әр ұяға 9-дан келеді. Алғашқы ойынды кім бастайтыны жеребі бойынша шешіледі.

Алтыбақан - қазақ халқының дене шынықтырып, көңіл көтеруі үшін шығарған ұлттық ойыны.

Ақсүйек - бағдарлық сезімді дамыту үшін, денені шынықтыру үшін шығарылған ұлттық ойын. Айлы түнде ойнатылады.

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 6, 8.16, 17, 19, 20, 21, 22, 26.

Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 6, 8.