Баға

Баға – бұл игіліктердің айырбасталу үрдісі кезінде көрініс табатын құндылығын көрсету формасы. Осылай тұжырымдауда көңіл аударатын екі негізгі нарсе бар. Біріншіден, тауар бағасының оның тұтыну объектісі ретінде қамтитын бағалылығымен, пайдалылығымен тікелей байланысы көрсетіледі. Екіншіден, мұндай талқылауға сәйкес тауар бағасы экономикалық мағына ретінде тек қана оның ақшаға немесе басқа тауарға айырбасталу жағдайында көрініс табады. Сондықтан нарықтан тыс, сату-сатып алусыз баға туралы айтылмайды, бағаны тек қана нарық белгілей алады. Бағаның мәні тұрғысындағы басқа ұстанымдар, бағаны өндіріс факторларымен, ең басты фактор – еңбекпен байланыстыратын өндірістік көзқарасқа тән. Бұл бағыт үшін келесі тұжырымдама сәйкес келеді: Баға – тауардың ақшалай көрінісі болып табылады. Мұндай анықтамада орталық мән «құн» ұғымына беріледі. А.Смит пен Д.Рикардоның еңбектерінен бастау алған және әрі қарай К.Маркспен дамытылған құнның еңбектік теориясына сәйкес, құн тауарды өндіруге кеткен еңбек шығындарымен анықталады, яғни еңбектік табиғатқа ие. Еңбектік мағынасын түсінуде құнды сандық өлшеудегі көптеген қиындықтарды айналып өту үшін К.Маркс «абстрактілі және нақты еңбек», «еңбектің қоғамдық қажетті шығындары» деген ұғымдарды енгізуге мәжбүр болды, бірақ сөйте тұра құн теориялық категория ретінде қала берді.

Бағаның бірінші қызметіне өлшеуді жатқызуға болады. Бағаның арқасында тауардың құнын өлшеуге, анықтауға болады, басқаша айтқанда сатып алушы қандай мөлшерде ақша төлеуі қажет, ал сатушы сатылған тауары үшін қанша ақша алуы қажет екендігін анықтайды. Бағалар сату-сатып алу үрдісінде ақшаның төлем құралы ретінде сандық нақтылыққа жетуіне себеп болады.

Баға бөлу қызметін атқара алады, яғни сол немесе басқа тауарға деген, оның бағасымен байланысты сұранысты қайта бөлу негізіндегі мүмкіндігі; тауар ұсынысына, жеткіліксіз тауар өндірісінің кеңеюіне және артық өндірісті қысқартуға әсер ете алады. Соңында инвестициялар айырықша өндірістің әлсіз дамыған салаларына ескірген салалардан құралдардың ағылуы есебінен бағытталады.

Бағаның өте маңызды әлеуметтік қызметі бар. Бағамен және оның өзгерісімен игіліктер мен қызметті тұтыну, шығындар, өмір сүру деңгейі, күн көріс минимумы, отбасының тұтынушылық бюджеті көлемі мен құрылымы байланысты болады. Тұтынушылық тауарлары мен қызметтеріне деген баға деңгейіне адамдардың әлеуметтік әсерлері бойынша, адамдар бағалардың өсуі өмір сүру деңгейін төмендетеді деп есептейді, сәйкесінше бағалардың түсуі өмірді жақсартатыны белгілі. Бұл ретте әдетте басқа бағасыз факторлар назардан тыс қалып отырады, мысалы табыс, нарықта тауардың болу-болмауы, тұтыну құрылымы.

Елдің халық шаруашылығы шегінде жүзеге асатын ішкі қызметтерімен бірге баға сауда келісімі, сыртқы төлемдер, елдер арасындағы екі-жақты есептің құралы бола отырып сыртқы экономикалық қызметті де атқарады.

Нарықтық, сондай-ақ нарықтық емес экономикада өндірушілердің сатудан түскен түсімді өсіру мақсатында өндіріс көлемі мен сапасын ұлғайтуға мүдделілігіне ықпал ете отырып баға ынталандыру қызметін атқарады. Бұл әсердің механизмі өндірушінің тауар және қызмет көрсету бағасымен тікелей байланысты болатын өздерінің табысы мен пайдасын ұлғайтуға деген ықыластары арқылы өтеді.

Белгілеріне қарай бағалар жеке түрлерге бөлінеді. Олардың негізгі және кең таралған түрлерін қарастырайық.

Тауарларды өткізу жүзеге асырылатын тауарлар мен қызметтерді сатудың түрі, сауда операцияларының масштабы және өткізілетін тауар сипаты бағаға өз әсерін тигізеді. Бұл белгілер арқылы бағалар көтерме, бөлшек, сатып алу бағасы және тарифтер деп бөлінеді.

Көтерме сауда бағасы деп көтерме сауда жағдайында өнімнің ірі топтамалармен сатылу бағасын айтамыз. Көтерме сауда бағалары жүйесі кәсіпорындар арасындағы сауда-саттық операцияларында, сонымен қатар көтерме сауданың арнайы дүкендері мен өткізу кеңселері арқылы өнімді сату кезінде, тауар биржаларында және тауарларды топтап сататын кез-келген басқа да сауда ұйымдарында айрықша мөлшерде қолданылады.

Бөлшек сауда бағасы деп бөлшек сауда желісі жағдайында тауарлардың жеке сатып алушыларға, салыстырмалы түрде әр бір сату көлемінің аз мөлшерімен сатылу бағасын айтамыз. Бөлшек сауда бағасымен әдетте тұрғындарға халықтың тұтыну тауарлары сатылады және аз жағдайда кәсіпорындар, ұйымдар, кәсіпкерлерге.

Бөлшек сауда бағасымен сауда-саттық көмегімен көбінде соңғы тұтынушыларға, үй шаруашылықтарына, азаматтарға қызмет көрсетіледі.

Бөлшек сауда бағасы әдетте көтерме сауда бағасынан сауда үстемесі мөлшеріне жоғары болады, оның есебінен бөлшек саудадағы айналыс шығындарының орны толтырылады және бөлшек сауда ұйымдары мен мекемелері үшін пайда қалыптасады.

Сатып алу бағалары – бұл өнімдерді кәсіпорындардан, ұйымдар және тұрғындардан мемлекеттік сатып алу бағалары.

Белгілі ерекшеліктерге ие бағалар – бұлар жоғарыда айтылғандай, материалдық-заттық түрде өндірілмейтін, бірақ аталған өнімнің сапасы өзгеретіндей, қызмет түрлерін көрсететуге деген бағалар. Көп жағдайда қызмет көрсетуді өндіру оны тұтынудың басталуымен сәйкес келеді.

Қызметтердің ерекшеліктері қызмет түрі ретінде тариф (бағалау) деп аталатын қызмет көрсету бағасының қалыптасуына әсер етеді. Қызмет көрсетуге тарифтерді белгілеу кезінде тек жұмыс көлемі ескеріліп қана қоймайды, сонымен бірге уақыт факторы мен сапа айтарлықтай рөл ойнайды. Тарифтердің әдеттегі мысалына коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсетулерді төлеу, телефон байланысы үшін төлем, радио және теледидар қолданысы үшін төлемдер жатады.

Реттеу деңгейі мен тәсіліне байланысты бағалар келесі топтарға бөлінеді: 1) қатаң бекітілген (белгіленетін); 2) реттелетін (өзгермелі); 3) келісімді (шартты); 4) еркін (нарықтық).

Қатаң бекітілген, тұрақты бағалар бағабелгілеу органдарынемесе басқа да мемлекеттік органдармен белгіленеді, олардың деңгейі құжатпен қойылады. Өндірушілер де, тауар сатушылары да мұндай бағаны қандай да бір жаққа өзгертуге құқықсыз, ондай өзгеріс заңмен қудаланады. Орталықтан басқарылатын экономикада тағайындалатын бағалар кең таралған, олар мемлекеттік бағалар деген атпен таныс. Мемлекеттік баға белгілеу органдары мемлекеттік бағаларды белгілеуде және өзгертуде, оларды жоғарылатуда немесе төмендетуде монополиялық құқыққа ие болады.

Реттелетін бағалар дегеніміз деңгейі мемлекеттік органдармен реттеліп отыратын бағалар. Бұл кезде мемлекет тарапынан болатын бағаға деген реттеу шектелген, жанама сипатта болады, тауар сұранысы немесе ұсынысының өзгерісіне әсер ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, өндірісітің белгілі бір түрін дамытуды ынталандыру мақсатында мемлекет сол тауарларға жоғарырақ баға белгілеу қажет болған кезде сатып алушылармен, осы топтағы тауарларды тұтынушылармен төленетін салықты қысқартуы мүмкін, ол сәйкесінше сол тауар сұранысының кеңеюіне және осыған орай тауар бағасының жоғарылауына әкеледі. Сондай-ақ осындай жолмен бағаның төмендеуіне де мүмкіндік туғызуға болады.

Келісімді бағалар – бұл деңгейі сауда-саттықтың алдын алған акттерiнің келісім-шартымен, сатып алушы мен сатушының арасында құжатпен белгіленген келісім-шартпен анықталатын бағалар. Іскерлік ынтымақтастықтың қазіргі тәжірибесінде келісім-шарттарда баға деңгейі түсіндірілетін арнайы бөлімді бөліп көрсету қабылданған. Бір қатар жағдайларда келісім-шартта бағаның абсолютті деңгейі емес, баға ауқымы, жоғарғы немесе төменгі деңгейі (жоғары да емес төмен де емес) немесе олардың мемлекеттік, нарықтық, әлемдік бағалармен байланысы қойылады.

Сонымен қатар келісім-шартпен бекітілген бағаның өзгерістері, айталық, инфляция, төтенше (форс-мажор) жағдайлары, жаңа заңдардың қабылдануы салдарынан болуы мүмкін өзгерістер ескеріледі.

Еркін нарықтық бағалар өнімнің атауы айтып тұрғандай, бұл бағалар мемлекеттік органдардың тікелей бағалық араласуынан арылған, нарықтық конъюктура, сұраныс және ұсыныс заңдарының ықпалы арқылы қалыптасатын тепе-тең бағалар, яғни сұраныс көлемі нарықтағы тауарлар ұсынысының көлеміне тең болған кездегі бағалар деген атқа ие.