Гүзәл минем туган җирем

Авылыбызда бер калкулык бар. Шул калкулыкка басам да авылымны күзәтәм. Уйларым, уйнак карлыгачлар шикелле, күңел күгендә әле төрле якка таралып китәләр, әле бер тирәгә тупланалар. Элек монда җилләр йөргән, имәннәр шаулаган, ак каеннар тирбәлгән. Шул каенлы-имәнле калкулык итәгеннән бормалана-бормалана тын инеш аккан. Авылыбыз нигезе өчен нәкъ шушы урынны сайлап алган борынгы ата-бабаларыбыз. Картлар сөйләвенә караганда, авыл атамасы да беренче килеп урнашкан кеше — Юраш атлы бабай исеменнән күчкән.

Бу — минем туган авылым — Иске Юраш, Татарстаныбызның бер почмагы. Җәй кояшының нурларына өртелгән ниндидер гаҗәеп яктылык эчендә утыра авылым. Мондый төс бары тик минем туган ягыма гына, Татарстаныма гына хастыр. Аның алсулыгы — кояштан, аксыл-сарысы — йортлары буявыннан, ап-агы — ромашка таҗларыннан, ә ачык зәңгәре аяз күктән иңгәндер. Шуларның бергә аралашуыннан туа торгандыр авылым чумып утырган яктылык диңгезенең гаҗәеп төсе. Ирексездән күңелдә шигъри юллар туа:

Җир йөзендә шундый авыл бар —
Тургайлары матур сайрыйлар,
Инеш-чишмәләре агарга
Җырлап торган көйләр сайлыйлар.
Чәчкән, урган тырыш игенче
Җир үбәргә анда тезләнә.
Өстендәге аксыл күлмәге
Кайнар тирдән аның тозлана.
Төрәз каксаң, анда һичкайчан
Кыланмыйлар өйдә юк булып.
Булмаса да йортта әллә ни,
Кунак итә барыбер утыртып.
Халкы аның алтын җәй төсле —
Буламы соң шуны онытып?
Иске Юраш! Шунда яшибез
Керсез күңелләрне җылытып.

Туган җир, туган йорт, туган авыл, Ватан! Болар — җанга иң якын сүзләр. Аларның чын мәгънәсен дә үсә төшкәч кенә аңлыйсың.

Туган ил минем өчен бишектән, әти-әни йорты бусагасыннан, авыл янындагы тугайлардан, урамда үсеп утыручы каеннан, язын ак чәчәккә төренә торган хуш исле шомырттан, басуларда җыр сузучы тургайлардан башланды. Туган йорт, авыл, район, республика... Еллар үткән саен Ватан төшенчәсе әнә шулай киңәя бара.

Татарстан Республикасы Идел һәм Кама елгалары кушылган урында урнашкан. Республикабызның территориясе зур түгел. Мәйданы алтмыш сигез мең квадрат километр. Шулай да халык саны ягыннан Татарстан — иң зур республикаларның берсе. Хәзерге көндә җөмһүриятебездә 3,7 миллион кеше яши. Туксаннан артык милләт бар.

Татарстан! Никадәр шатлык, никадәр тантана бу исемдә! Элегрәк безнең бу исемне әйтергә дә хакыбызны тартып алганнар иде. Татарстан халкының бай табигатьле җирдә яшәп һәм хезмәт сөючән халык булып та, беркайчан да алдынгы илләр кебек мул һәм иркен яшәгәне булмады. Чөнки дәүләтебез ничә еллар буена кемнәргәдер буйсынып яшәде һәм җитештерелгән байлыкларның күбесе югарыдагылар кулына керә барды. Без үзебезнең кем икәнлегебезне дә онытырга тиеш идек һәм... дистәләгән «гобәрнә»ләрнең берсе итеп йөртелдек. Аннан соң күпме еллар үтте, күпме сулар акты. Ниһаять, халкыбызның зарыгып көткән көне, көрәшеп алган җиңү сәгате сукты.

Мең тугыз йөз туксанынчы елның утызынчы августы көнне республиканың бәйсезлеге, мөстәкыйльлеге игълан ителде. Татар милләтен тергезү, икътисади мөстәкыйльлек алу көрәшнең төп максаты итеп билгеләнде. Декларация кабул ителгәннән соң, шактый эшләр башкарылды. Элекке Татарстан АССР исеме Татарстан Республикасы дип үзгәртелде. Безнең беренче Президентыбыз сайланды. Бу җаваплы эшкә Минтимер Шәрип улы Шәймиев алынды.

Татарстан промышленносте һәм авыл хуҗалыгы зур үсеш алды. Ул ике йөздән артык промышленность продукциясе чыгара. Шулай ук республикабыз электр энергиясе җитештерү буенча алдынгы урыннарның берсен алып тора. Машина төзү, нефть чыгару буенча ул бөтен дөньяга танылды. Инде менә ничә дистә еллар буе туган җиребез куеныннан «кара алтын» чыга.

Бөек Ватан сугышы барган елларда, төгәлрәк әйтсәк, мең тугыз йөз кырык өченче елда «Шандыр тавы» итәкләрендә беренче тапкыр нефть табыла. Еллар узган саен нефть чыгару арта һәм илебездәге төп байлыкларның берсе булып тора.

Нефть табылгач, язучыларыбыз бу яңалыкны, әлбәттә, читләтеп үтә алмадылар. Бу өлкәдә Ибраһим Гази «Гади кешеләр», Шамил Бикчурин «Каты токым», Гариф Ахунов «Хәзинә» әсәрләре белән танылды.

Гариф Ахунов «Хәзинә» романында Идел-Урал буйларыннан җир мае эзләү тарихы турында сөйли, ягъни әсәрдә барачак вакыйгаларның гаять әһәмиятле булуын, бу мәсьәлә ничә буын кешеләренең игътибарын җәлеп иткәнен искәртә. Романда сурәтләнгән вакыйгалар Татарстан җирендә бара. Республикада нефть промышленностеның үсеше, андагы хезмәт кешеләренең тыйгысызлыгы, омтылышы күрсәтелә. Хезмәтнең кеше тормышындагы роле ачыклана. Роман нефтьчеләр турында, ләкин ул нефтьчеләр килүдән дә башланмый, Әлмәт шәһәренә беренче таш салынудан да башланмый, ә йөз дә өч яшьлек Йөзлекәй карчыкның үлеме белән башлана. Романда Йөзлекәй карчыкның үлеме тарихи бер вакыйга дәрәҗәсенә күтәрелә. Йөзлекәй карчык халкыбызның мәгълүм бер чоргы күңел сыйфатларын, мөнәсәбәтләрен үзе белән алып китә. Ләкин тормышның хикмәте аның бөтенләйгә өзелмәвендә, нигезенең буыннан буынга күчә бара алуында! Әйе, Татарстан җиренә яңа тормыш иңә! Нефть белән бергә, яңа заводлар, яңа калалар белән бергә Татарстан җиренә яңарыш чоры килә! Нефть белән бергә Татарстан туфрагында яңа тормыш мөнәсәбәтләре шытып чыга. «Хәзинә» романы шушы катлаулы чор, каты көрәш тудырган яңа мөнәсәбәтләргә, яңа кешеләргә багышланган.

Һәркемгә үз иле кадерле. Безгә үз тормышыбызны, телебезне сакларга, ныгытып өйрәнергә кирәк. Үз тарихын, мәдәниятен, телен белгән кеше генә азат, ирекле, бәхетле була, туган илен ярата, башка халыкларга хөрмәт белән карый ала. Горур кеше беркайчан да Туган иленең хәерче, ирексез булуына юл куймый. Күптән түгел үзебезнең район газетасы «Алабуга нуры» битләрендә авылдашыбыз Раиф абый Сәлимовның «Авылыбыз атамалары» дигән мәкаләсе басылып чыкты. Ул анда авылыбыз исеменең килеп чыгышын, тирә-юньдә урнашкан авылларның атамалары нәрсә аңлатканлыгы турында язды.

Татарстанда мең тугыз йөз сиксән сигезенче елда милли хәрәкәт башланды. Бу хәрәкәт «Татар иҗтимагый үзәге» дип аталды. Үз халкы язмышына битараф булмаган һәр кеше бу хәрәкәткә кушылды. Татар милләтен тергезү, икътисади мөстәкыйльлек алу көрәшнең төп максаты итеп билгеләнде.

Татар иҗтимагый үзәгенең Алабуга бүлеге әгъзасы булган Фирдәвес абый Хуҗин бу хәрәкәткә үзеннән бик зур өлеш кертә, «Алабуга нуры» газетасы битләрендә әледән-әле чыгып килүче хикәяләрендә татар халкы язмышы, авыл проблемалары белән янып-көеп, борчылуын күрәбез.

Татар халкының милли бәйрәмнәрен, йолаларын торгызу буенча да эш алып барыла. Бер ел элек авылыбызда мәчет ачылу тантанасы булды. Ата-ана, мәктәп, җәмәгатьчелек биреп бетерә алмаган тәрбияне бәлки дин аша кабул итәр яшьләребез. Мөстәкыйльлек алу, динебезне яңарту, телебезне үстерү, дәүләтебезне тагын да ныгытыр, байлыгыбызны арттырыр, халыклар дуслыгын көчәйтер дип ышанасы килә.

Бүгенге көндә Мәскәү шәһәрендә һәм күп кенә башка төбәкләрдә дә күпмилләтле Татарстан көннәре үткәрелә. Татарстанның сәнгать осталары, язучылар төрледән-төрле һәм бай эчтәлекле программа белән баралар. Чөнки халык мәдәнияте гаҗәеп үзлеккә ия: ул кешеләрне берләштерә, мәрхәмәтлерәк итә.

Татарстан көннәре халкыбызның чын дуслык бәйрәменә әверелде. Әйе, бу бәйрәм күпләрнең игътибарын җәлеп итте. Бу — безнең халкыбыз өчен бик сөенечле хәл.

Татарстанны бүген бөтен дөнья таный. Республикам өчен кичергән горурлык хисләремне шагыйрь Зыя Мансурның изге фикерле шигъри юллары аша белдерәсем килә:

Йөзең нурлы, сулышың киң,
Юлларың иркен синең.
Яхшы җырга тормышың тиң,
И газиз җирем минем!

Акъәби образы — халык намусын һәм рухи дөньясындагы сафлыгын гәүдәләндерүче образ
(I вариант)

План.

I. Кереш. Әби-бабайларыбыздан калган мирас.

II. Төп өлеш. Ә.Еникинең «Әйтелмәгән васыять» хикәясендә Акъәби образы.

1. Буыннар бәйләнеше.

2. Акъәбинең рухи йөзе.

3. Үтәлмәгән васыять.

III. Йомгак. Милли рухның уянуы.

Иман... Иманлы кеше булу... Халкыбыз аңына бик борынгыдан сеңгән төшенчәләр бу. Иманлы булу — ул динле булу, дингә табынып яшәү дигән сүз генә түгел, ул әхлакый кагыйдәләр буенча тормыш итүне аңлата. Тикмәгә генә әби-бабаларыбыз безне бөтен начар гадәтләрдән тыеп тормыйлар. Пөхтә, чиста, матур итеп киенү, сабыр гына сөйләшү, мөлаем, ярдәмчел булу — шундый күркәм сыйфатлар безгә борын-борыннан әби-бабаларыбыздан мирас булып калган. Гомумән, халкыбыз әдәп сакларга, инсафлы, намуслы булырга, ата-ана хакын хакларга, борынгы йолаларны мөмкин кадәр үтәргә тырышкан. Кызганычка каршы, бу сыйфатлар күбрәк өлкән буында гына сакланып калган. Революциядән соңгы еллар изге йолаларга, борынгы әхлак нормаларына мөнәсәбәтне үзгәртә.

Әмирхан Еникинең «Әйтелмәгән васыять» хикәясендә бу мәсьәлә безнең күңелләрне тетрәндерерлек, озакка тынычлыкны югалтып, уйга калырлык итеп күтәрелә. Бу әсәрдә өлкән һәм яшь буын арасындагы мөнәсәбәт, заманнар бәйләнеше кебек гаять мөһим проблемалар үзәктә тора.

Әмирхан Еники фикеренчә, үзеңнең туган төбәгеңне онытмау, ата-анаң нигезенә мәхәббәт, олыларны хөрмәтләү, нечкә, саф күңелле һәм сизгер булу, халкың белән бәйләүче йолаларны үтәү яңа буында җитеп бетми. Хәер, бу яңа буын кешеләренең барысына да кагылмый. Мәсәлән, әсәрдәге шагыйрь болай ди: «...сагыныр нәрсәләр дә юк түгел бит. Әнә шул син сөйләгән халыкның матур йолалары — бәйрәмнәре-туйлары, уеннары-җырлары — берсе дә онытылмаска тиеш, минемчә... Халыкның буыннан буынга күчеп килгән рухи байлыгы бит алар барысы да...»

Хикәянең төп герое — Акъәби. Аксылу, Аккилен, Акҗиңгә, Акъәби — гомере узган саен шулай төрлечә атыйлар бу башкорт карчыгын. Гомере буе пакь күңелле, намуслы, саф җанлы булган ул. Авылыннан, туган җиреннән аерылмаган, хезмәт белән көн күргән, мал-туар, кош-корт асраган, ире белән балаларын тәрбияләгән, аларга югары белем бирә алган. Менә хәзер балалары кайсы кая таралып, заманча яшәп, зур җирләрдә эшләп, шәһәр кешеләре булып беткәннәр. Алар буыннарны ялгап торган җепне югалтканнар, авылга да бик сирәк кайталар, аналарының авылын сагынуын да, аның теләген дә, сагышын да аңламыйлар.

Бер яктан карасаң, аларны да аңлап була кебек: алар — эш кешеләре, вакытлары тар. Әниләрен бөтенләй ташладылар дип тә әйтеп булмый: алар бит Акъәбине шәһәргә алып килеп, аерым бүлмә биреп, тәрбияләп торалар. Әмма ул балаларда аналарына карата игътибарлылык җитеп бетми: алар аналары белән бер утырып сөйләшергә вакыт тапмыйлар, аның соңгы сүзләрен, соңгы васыятен тыңламыйлар. Ә үләр чагы җиткәч, Акъәбине шифаханәгә илтеп салалар. Күзе йомылгач, өйләренә алып кайтып мәшәкатьләнмиләр. Әбине, кәфенләп тә тормыйча, мөселман гореф-гадәтләрен бозып җирлиләр. «Җан биргәндә янында кеше булмаган. Берәүне дә борчымыйча, күбәләктәй, тавыш-тынсыз гына киткән дә барган», — ди автор. Аны соңгы юлга озатканда әйтелгән шагыйрь сүзләре дә бик гыйбрәтле: «Кадерле дуслар, без ак күңелле, пакь күңелле әсәебездән мәңгегә аерылдык. Әйе, ул барыбызның да уртак әсәебез иде. Алай гына да түгел, мин, һич икеләнмичә, аны башкорт халкының изге җанлы анасы дияр идем...»

Гомерләре буе «туган ил», «халык» дип сөйләнгән балаларына ана эчтән генә үпкәли, «Авыл читендәге... кечкенә зиратта аның (атагызның) гәүдәсе ята. Баш очында таш юк... Аның каберен мин дә, тагын берничә авыл карты гына белә. Бездән соң белүче булмаячак, кабер җир белән тигезләнәчәк... Йә, сезнең җаныгызны бер дә борчымыймы бу нәрсә?»

Зират — халыкның дөньяга, тормышка мөнәсәбәтен, аның әхлакый йөзен, рухын, омтылышларын чагылдырган урын. Акъ-әби кабере дә иренеке төсле югалыр, онытылыр, мөгаен.

Җиргә килеп, гомер чигеп, кешеләргә гел изгелек кылып, авылдашларының күңелендә һаман яшәгән Акъәбидән нәрсә калды соң? Үзенең истәлеге булыр дип, гаилә ядкәре итеп сакларлар дип, сандыгына җыйган «байлыгы»: чулпылары, хәситәләре, муенса-беләзекләре, үз кулы белән суккан кызыл башлы сөлгеләре, хәтфә камзулы, иренең камчысы... Тик бу ядкәрләр берәүне дә кызыктырмый: улы Суфиянны да, кызы Гөлбикәне дә, урыс килене Мария Васильевнаны да, бер кәлимә башкорт сүзе белмәгән оныкларын да. Ананың күңел җылысын салып эшләгән бу соңгы истәлекләре театр гардеробына илтеп тапшырыла.

Хикәянең соңгы битен япканда, шагыйрь Наҗар Нәҗминең сүзләре искә төшә:

Алла да юк хәзер, мулла да юк —
Милләт һәм тел, җыр, моң буталды.
Үз арбаңда башка җырны җырлау
Тыелмады, хәтта хупланды.

Әмирхан Еникинең «Әйтелмәгән васыять» әсәре 1965 нче елда язылган. Шуннан бирле кырык ел чамасы вакыт узып киткән. Әгәр безнең тормышыбыз әсәрдә язылганча дәвам итсә, кем белә, тагын бер егерме-утыз елдан бу әсәр безне болай тетрәндермәс тә иде. Ләкин соңгы бер ун елда безнең милли рухыбыз уяна башлады, тарихыбызга, халкыбызга, аның гадәт-йолаларына, күңел җәүһәрләренә караш тамырдан үзгәрде. Белмим, хәзер кем генә Акъәбинең сандыгындагы ядкәрләргә изге итеп карамас икән?! Хәер, ун ел — тарихта сизелмәслек мизгел бит ул. Урыслашып беткән милләт кешеләрен яңадан иманга китерү — ай-һай, кыен эш! Ләкин, минемчә, акрынлап булса да, халкым кыйбласын табачак.

Әтием минем — укытучы. Дәресләргә ул түбәтәй киеп керә. Аңа карап мәктәбебездәге ир-ат укытучыларның күбесе түбәтәй кия башлады. Энем дә әнидән тектереп алды аны. Анарга карыйм да уйлап куям: «Әле кайчан гына укытучыларны «Алла» сүзен кыстырган өчен, педсоветларда тикшереп, газета битләрендә сүгәләр иде. Бәлки шул укытучылар иманга кайтарыр да безне?!»

...Әбием сандыгын актара: «Менә бу кызыл башлы сөлгене минем әнием суккан. Ә менә бусын синең әниең чикте...» Мин боларны күңелем түренә салам, балаларыма, оныкларыма саклармын дип уйлап куям.

...Әти-әнием белән зиратка барам. Монда минем бабам ята. Тимер чардуган аша кабер ташына карыйм, язуларын укыйм. Зиратта тынлык, фани дөнья мәшәкатьләре онытыла монда. Агачлар шавы аша бабаларымның рухы дәшә кебек: «Мәчетләрне кире торгыздыгыз, дини вәгазьләрне телевизордан тыңлыйсыз, Ураза гаетен, Нәүрүзне, Корбан бәйрәмнәрен олылыйсыз, өлкәннәрне мөселманча соңгы юлга озатасыз. Ләкин бу бит әле мәсьәләнең тышкы ягы гына. Ә кешеләрнең җанында үзгәрешләр барамы соң? Күңелләрдә, чыннан да, иман нуры пәйда булдымы?»

Бу сорауларга җавапны бүген бирү иртәрәктер. Ә шулай да өмет бар.

Мин зираттан тынычланып кайтам. Бабам рухы миңа иман нуры өстәде сыман. Күңелемнән һаман Акъәби белән сөйләшәм. Әле дә ярый шундый изге җаннар бар. Госман Садә дә алар турында бик хаклы әйткән:

Ходайның һәр бирмеш көнен
Дога кылып сәламлиләр
Ил шатлыгы, ил аклыгы —
Ак яулыклы ак әбиләр.

Халкымны сөям мин, аның үткән данлы тарихы белән горурланам, ак әбиләр алдында баш иям. Язмамны башкорт шагыйре Наҗар Нәҗми сүзләре белән тәмамлыйсым килә:

Мин имансыз булыр идем,
Чәчкә кебек сулыр идем,
Синнән башка, милли җаным.

Акъәби образы — халык намусын һәм рухи дөньясындагы сафлыкны гәүдәләндерүче образ
(II вариант)

План.

I. Кереш. Ә.Еники — кеше күңелен мавыктыргыч тасвирлаучы әдип.

II. Төп өлеш.

1. Ә.Еникинең «Әйтелмәгән васыять» хикәясендә күтәрелгән иң әһәмиятле мәсьәләләр.

2. Акъәби образы — халык намусын һәм рухи дөньясындагы сафлыкны гәүдәләндерүче образ:

а) Акъәбинең кешелеклелек сыйфатлары;

б) Акъәби — туган телебез сакчысы;

в) тормышта Акъәбигә охшаш шәхесләр;

г) Акъәбигә балаларының мөнәсәбәте.

III. Йомгаклау.

1. Акъәбинең васыяте бүгенге көннәргә килеп җиткән.

2. «Әйтелмәгән васыять» хикәясенең тәрбияви йогынтысы.

«Йомшак кына җәйге җил исә. Дала буйлап кылганнар йөгерә, кылганнар йөгерә...

...Әнә көмешләнеп дулкынланган кылганнар арасында ак яулык бөркәнгән, алъяпкыч бәйләгән, күлмәген ыштан бөрмәсенә кыстырган кечкенә буйлы арык бер әби кизәк җыеп йөри...»

Ә. Еники.

Татар әдәбиятына без яраткан, без олылап искә алган, хөрмәтләгән Акъәби әнә шулай килеп керә.

«Минем исемем Акбикә, — ди карчык. — Кыз чагымда мине Аксылу дип йөртәләр иде, кияүгә чыккач, Аккилен булдым, аннары Акҗиңгә, ә хәзер менә Акъәби...»

Акъәби образын тудырган язучы хакында мин ниләр беләм соң?

Әдәбиятка Әмирхан Еники Сталин режимы хөкем сөргән кара давыллы егерменче еллар уртасында килә.

Башта — тыйнак кына хикәяләр, очерклар яза. Аның исеме Ватан сугышына кадәр бик азларга билгеле була. Ә. Еники 1941 — 1945 нче елларда Ватан сугышында катнаша.

Язучы үзенең әсәрләрендә үтә гади, гадәти, ләкин шуның белән бергә бик кешелекле, тирән мәгънәле, кешеләргә якын, кадерле хәл-әхвәлләрне ала. Ул кеше күңеленең моңарчы без белмәгән якларын чигеп, нәкышләп бирә, рухи гүзәллекне яктырта.

Һәм менә бүген без таң калып укый торган әсәр! Әйтерсең лә ул нәкъ минем, синең һәм бик күпләрнең, милләтемнең намусы, сафлыгы, пакьлеге һәм киләчәге сагында торган әбиләр турында.

Мин кайчакта көмеш чәчле Мәгъзәмә әбиемнең кулларына карап торам. Мондый куллар тагын кемдә бар? Ул куллар кечкенә генә, йомры гына. Ләкин шул кечкенә генә куллар белән минем әбием үз гомерендә нәрсәләр генә эшләмәгән?! Көн туган саен шул кечкенә генә кулларга яңадан-яңа эшләр табыла торган. Менә хәзер дә мин аңа карыйм да Акъәби чалымнарын эзлим.

1965 нче елда язылган «Әйтелмәгән васыять» — безнең бүгенге көнебез һәм киләчәгебез турындагы әсәр. Язучы тарихи барышның киләчәген күпкә алдан күреп, кешелек җәмгыятенә миһербансызлык, таш күңеллелек янаганын кисәтеп язган әсәр бу. «Әйтелмәгән васыять» хикәясенең үзәгендә Акъәби образы тора. Аның тойгы-кичерешләре, үтә кешелекле һәм җитди уй-фикерләре тасвирланган. Бу образда халык рухы, борын-борыннан килгән гореф-гадәтләре чагылган.

Бу — Акъәбинең авырып шәһәр шифаханәсендә үлүе, васыятен әйтә алмыйча калуы турындагы әсәр генә түгел. Чөнки Акъәби авыру түгел, ул бүген дә сәламәт, без үзебез, безнең җәмгыятебез авыру. Безне терелтер өчен Акъәбиләр күңеле кирәк, бик тә кирәк. Безгә бүген Акъәбиләр кирәк.

Әбием һәм Акъәби бу яктан бер-берсенең игезәге шикелле бик охшашлар.

Акъәби — иң кешелекле, иң шәфкатьле, бала җанлы ана, ирне ир итеп тоткан, балаларына ихлас күңелдән тәрбия биргән, хезмәт сөючән кеше. Ул гомере буена хәләл көче белән яшәгән. Акъәби балаларын илгә файдалы, укымышлы итеп үстерергә тырышкан, ире белән дус һәм тату яшәгәннәр. Бу аның шатлыгы, куанычы. Ләкин олыгайгач, сафтан чыккач, ул борчыла, өзгәләнә.

Аның балаларының авылдан чыгып китүләренә, туган туфрактан читләшүләренә җаны сыкрана. Җитмәсә, олы улы Суфиян рус кызына өйләнгән. Әби моны башкорт халкыннан йөз чөерү, нәсел-ыруыннан читләшү дип саный. Дөрестән дә, оныклары белән әби сөйләшә алмый, чөнки алар башкортча белмиләр.

Язучы аңа борчылып болай ди: «Аһ, бу тел юклыгы! Карчыкның тел өйрәнер вакыты күптән үткән шул инде, әмма Суфиян, юньсез, балаларына, ник ичмасам, әбиләренә дәшә алырлык кына үзебезчә берничә дистә сүз өйрәтмәде икән соң?!» Акъәби балаларына газиз туган телне күз карасыдай кадерләп сакларга кирәк дип васыять әйтеп калдырырга тели.

Гаилә шәҗәрәсен алып бару, нәселнең абруе турында нык кайгырту, гаилә ядкәрләрен кадерләп саклау, зират-каберләргә карата игелекле мөнәсәбәт кебек күркәм сыйфатлар халкыбызның өлкән буыннарны изге итеп санавыннан килә.

Әсәрдә шушы изге җеп өзелә. Акъәбинең васыятен киләчәккә җиткерерлек буыны юк.

Шуңа да әсәрне язучы «Әйтелмәгән васыять» дип атаган.

Тормышта Акъәбигә охшаш шәхесләр шактый. Моңа тиң кешене — үзебезнең Янтуган авылыннан Сәлимә әбине дә искә алып сөйләргә була. Ул Акъәбидән аермалы буларак, ана телен белмәгән оныклары белән аз-маз кыенлык кичереп булса да, рус телендә сөйләшә иде. Әмма юлыма оныклары белән очраганда, өч баласына да гыйлем биреп олы юлга озаткан Сәлимә әбинең күзләрендә әйтеп бетерә алмый торган моңсулык, ниндидер кыенсыну хисләре сыенган була.

Еллар бер-бер артлы үтә тора, әбинең карты якты дөнья белән мәңгегә саубуллаша, балалары төрлесе-төрле якка таралышып бетәләр. Акъәби өйдә берьялгызы торып кала, үзенчә көн күрә. Һәр көнне балаларының кайтып керүләрен өзелеп көтә. Әмма алар сирәк кайталар шул: эшләре күп. Әбинең саулыгы көннән-көн начарлана, урын өсте хастасына әйләнә. Шунысына шөкер: күршеләре аны ташламыйлар, керәләр, хәлен белешеп торалар, чәен куеп эчертәләр, кош-кортын карыйлар, өен җылыталар. Авыл халкы көченнән килгән шәфкать-мәрхәмәтне кызганмый.

Язмышлардан узмыш юк дигәндәй, Акъәбинең дә авылдашлары белән саубуллашып шәһәргә китәр минутлары җитә. Изге туфрактан, авылдашлардан аерылу аңа үтә кыен була. Халкыбыз юкка гына: «Олыласаң олыны, олыларлар үзеңне», — димәгән шул.

Менә ул шәһәрдә, балалары янында. Ул үзе бер бүлмәдә ята. Урын-җире чиста, тамагыннан да өзмиләр, тик әбинең җаны тыныч түгел. Ул чит җирдә, кешеләрдән аерым яши.

Рәхәт булса да торган җир,
Сагындыра туган ил.

Әбинең кызы белән киявенең тормышы үз агымына бара да бара. Еш кына кунаклар да килеп китә, туган-тумачалар гөрләшеп утыра, ялгыз бүлмәдәге карчыкка берәүнең дә исе китми.

Сирәк кенә булса да, оныклар да әби янына кереп чыккалыйлар. Ул вакытта әби аларга күзләрен тутырып карый, җанын борчыган сүзләрне әйтергә тели. Ләкин оныклары: «Ха, бабушка!» яки «Пока, бабушка!» диюдән ары китми, башкортчалап әбиләрен юатырдай сүзләр әйтә алмыйлар.

Акъәбинең сулыш алуы көннән-көн кыенлаша бара. Якты дөнья белән саубуллашыр көннәре якынлаша. Балалары алдына аны соңгы юлга озату мәшәкате килеп баса. Һәртөрле сәбәпләр табып, аның теләгенә каршы килеп, әниләрен больницага озаталар. Үзенчә биредә аңа хөрмәт күрсәтәләр, табиблар карый, күзәтеп тора. Ләкин аңа болар инде файдасыз. Күп тә үтми, әбинең күзләре мәңгегә йомыла.

Әбинең әйтергә теләгән васыятьләренең иң кирәклесе шул иде: «Улым, үтенәм сездән, мине, зинһар, үзебезчә, мөселманча җирли күрегез инде».

Ләкин аның бу теләге кабул булмый. Аны шәригать кушканча түгел, урысча җирлиләр.

Һәр халыкның талантын, матурлыкка мөнәсәбәтен, яшәү рәвешен аңлаткан, ата-бабаларның төсе итеп буыннан буынга күчеп, сакланып килгән ядкәрләре була. Акъәби дә үзе өчен бик кадерле кайбер нәрсәләрен балаларына төсе итеп калдырырга тели. Ләкин балалары Акъәбинең соңгы теләген тыңларга вакыт та таба алмыйлар, кирәксенмиләр дә. Хәтта ананың соңгы васыятен — аны үзебезчә җирләүне дә тиешенчә оештыра алмыйлар. Акъәби вафат булгач, бу әйберләрнең күбесен театр гардеробына илтеп бирәләр. Ата-бабаларыбызның истәлеге өзелеп калгандай була.

Акъәбинең балалары әниләрен хөрмәт тә итәләр, яраталар да. Ни өчен соң алар аның соңгы теләкләрен ишетеп калырга вакыт таба алмыйлар? Нигә алар Акъәби өчен бик изге булган әйберләрнең кадерен дә белмиләр?

Бу сорауны авылларда яшәүче бик күп ак яулыклы әбиләрнең балаларына бирер идем мин. Чөнки язучы «Әйтелмәгән васыять» әсәрендә халкымны үтә ягымлы образ — Акъәби итеп гәүдәләндергән. Әсәрдә халкыбызның бүгенге четерекле хәле, язмышы, халык тәкъдире чагылдырылган.

Тугаң туфрактан аерылып, шәһәрләргә күчкән авыл балалары яңа шартларга ияләшергә, төрле милләт кешеләре белән аралашып яшәргә тиеш булалар. Бу аларның рухи дөньясына бик зур йогынты ясый.

Рус мәктәпләрендә укып белем алган татар балаларында милли аң, милли горурлык көче яшеренрәк, зәгыйфьрәк чагыла. Милли аң, милли горурлык — бик табигый, бик кирәкле сыйфат, ул бит милләтчелек түгел. Халыклар арасындагы дуслыкка да аның һич зарары юк. Милли аңын, милли горурлыгын югалткан халык мескен халыкка әйләнә бит, ул тизрәк башкаларга яраклаша — буйсына ук башлый.

«Әйтелмәгән васыять» әсәрендәге йөзьяшәр картның «учагыңда ут сүнмәсен» дигән сүзләре халыкның рухи байлыгы бервакытта да саекмасын, кимемәсен, милләт үткәнен хөрмәт итсен дигәнне аңлата. Акъәбинең теләкләре халык тормышын рухи төссезләндерүгә каршы юнәлгән. Авылның гади карчыгы киләчәк буыннар тормышын мәгънәле, матур итеп күрергә тели.

Рухи байлык үткәннәр, үлгәннәр өчен түгел, безнең өчен — бүгенге һәм киләчәк өчен кирәк.

«Үзенең үткәнен оныткан халыкның киләчәге юк», — дигән татар халкының күренекле галиме Ш. Мәрҗани.

Талантлы язучы берөзлексез үсә, күтәрелә барган заманның аеруча четерекле мәсьәләләрен кыю рәвештә кузгатып килгән. Әхлак, рухи тәрбиядәге уңышлар белән генә тынычланмыйча, «Әйтелмәгән васыять» хикәясе безне тыйгысызлыкка, җитди уйлануларга чакыра.

Тормышның аяусызлыгын, һәркайсыбызга да олыгаю көннәре җитәчәген күз алдыма китерәм. Без, Акъәбиләрнең оныклары, һәрчак җылы карашыбызны кызганмаска, исәннәрнең кадерен белеп яшәргә тиешбез.

Рәхмәт сезгә, өлкәннәр!

Безнең өчен әкиятле, киң күңелле, олы йөрәкле әбиләр!

Тәрбияви йогынтының поэтик бер формасы булып хәер-фатиха бирү һәм алу, ата-ана догасы, өлкәннәр әйткән теләкләр торган.

Бүген мин дә тормыш дигән зур дөньяга аяк басарга торам. Олы юлга чыгар алдыннан Акъәбине хәтерләткән әбиемнең догаларын, теләкләрен тыңлыйм.

Акъәби турындагы язмамны балачак дустыбыз, танылган шагыйрь Госман Садә сүзләре белән тәмамлыйсым килә:

Ходайның һәр бирмеш көнен

Дога кылып сәламлиләр

Ил шатлыгы, ил аклыгы —

Ак яулыклы ак әбиләр.