Дәрес барышы

I. Укучыларны картина белән эшләргә хәзерләү:

а) сыйныфта үтелгән күләмдә М. Җәлил турында укучыларның белемнәрен искә төшерү;

б) М.Җәлил шигырьләреннән картинаның эчтәлегенә туры килердәй шигырь юлларын табу;

в) М. Җәлил иҗаты буенча диафильм яки «Моабит дәфтәре» фильмыннан фрагментлар карау һәм фикер алышу.

II. Картина өстендә эш.

1. Рәссам Х. Якупов турында әңгәмә:

а) Х. Якупов турында нәрсә беләсез?

б) аның нинди әсәрләре сезгә таныш?

в) Х. Якупов иҗатында нинди темалар чагылыш таба?

Укытучы өстәмә чыганакларга нигезләп йомгак ясый.

2. Сораулар ярдәмендә картинаның эчтәлеген ачу:

а) картинаның эчтәлеге нинди чорны хәтерләтә?

б) шагыйрьнең портреты кайсы шигырьләрдәге нинди юлларны искә төшерә?

в) М. Җәлилнең тормышыннан, күз карашыннан нәрсәләр аңлашыла?

г) рәссам картинада нинди төсләргә мөрәҗәгать итә?

д) картинадагы һәр предмет нәрсәне аңлата?

е) «Хөкем алдыннан» картинасы нинди темага багышланган?

Сочинениеләрнең анализыннан күренгәнчә, укучыларның сүз байлыгы бик чикле. Шуңа күрә сочинение язарга өйрәнгәндә укучыларның сүз байлыгын үстерү юнәлешендә актив эш алып барылырга тиеш. Тел байлыгы сай булу (сөйләм ялгышлары турында сүз бара) укучыларның гомуми һәм махсус хәзерлеге түбән булуны күрсәтә.

Танылган методистлар М.А. Рыбникова, В.А. Добромыслов, М.Т. Барановларның хезмәтләреннән күренгәнчә, укучыларның тел байлыгын үстерүнең уңышлы алымы — сүзләрнең тематик һәм лексик-семантик группалары белән эшләү. Шуңа күрә, нинди материалга нигезләнеп сочинение язылуга карамастан, бу теманы ачуда файдаланырдай сүзләр группасы бирелергә тиеш.

Мәсәлән, Х. Якуповның «Хөкем алдыннан» картинасының эчтәлеген ачу өчен укучыларга ярдәмгә түбәндәге сүзләрне һәм сүзтезмәләрне бирергә мөмкин: горур кыяфәт, какшамас ихтыяр көче, катгый караш, нәфрәт тулы күз карашы, буйсынмаучы, текәлеп карау, үзләре булдыра алмаудан каушау, кан эчүче — вәхшәт, буйсындыра алмаудан, азатлык сөюче халыклар, җыр булып яшәр, җиңүләргә илһамландырыр һ.б. Укытучы укучыларның җавапларыннан соң нәтиҗә ясый, кайберләренә бәя бирә, рәссамның истәлекләреннән өстәмәләр белән тулыландыра. «Хөкем алдыннан» картинасы турында рәссам Х. Якуповның үз истәлекләреннән кайбер юллар китерелә.

«Без фронтовик рәссамнар, Бөек Ватан сугышы турында хәтердә калганнарга мөрәҗәгать итәбез. «Хөкем алдыннан» картинасы герой шагыйрь Муса Җәлилгә багышланган.

Муса Җәлилне мин шәхсән белмим. Дөрес, ул сугышка кадәр сәнгать кешеләре белән без укый торган 13 нче мәктәпкә килгән иде. Әмма аның образы минем хәтердә сакланмаган.

1950 нче еллар башында без шагыйрьнең якын дусты композитор Н. Җиһанов белән очраштык. Алар бергә «Алтынчәч» операсын язганнар. Ул миңа Җәлил турында картина язарга тәкъдим итте, ә үзенең «Шагыйрь» дигән опера язачагын әйтте. Шулай итеп, мин «Хөкем алдыннан» картинасын эшли башладым. Ул вакытта әле фашистлар тылында эшләгән Җәлил һәм җөлилчеләрнең яшерен группасы акланмаган булуы картинаны эшләүдә кайбер кыенлыклар тудырып, хәтта саграк эш итү сорала иде.

Мин ул чакта булачак әсәремнең герое турында нәрсә белә идем соң? Ул Волхов фронтында каты яраланган килеш фашистларга әсир булып төшкән һәм аларга каршы эшчәнлеге өчен җәзалап үтерелгән. Яшерен оешмадагы дусларының гильотинода башлары киселгән. Эскизларны эшләү барышында шагыйрьнең фронттагы тормышына артык игътибар итмичә, Җәлилдән сорау алу моментына тукталдым. Миңа нәкъ менә шунда каршылыклы хәл тудыру өчен мөмкинлекләр бар кебек тоелды. Шулай итеп, шагыйрьне фашист башкисәрләре арасында сурәтләргә булдым. Караңгы төрмә бүлмәсе... Диварда фюрер портреты, тәреле әләм, тоткыннар турында мәгълүматлар урнаштырылган шкаф, алгы планда хәтәр һәм үз-үзенә ышанган генерал, ә аның артында бераз иелгән тәрҗемәче. Өстәл янында, телефоннан сөйләшеп, тикшерүче утыра. Кабинетының караңгырак ягында эзәрлекләүләргә хәзерләнүче тагын бер палач. Шул фонда дошманнар оясында кыю һәм рухы сынмаган шагыйрь басып тора. Рәссам өчен аның героеның тышкы кыяфәтен бирү бик мөһим. Бу турыда Җәлилне күреп белгән кешеләрдән ныклап сораштым.

Мин шагыйрьне мәһабәт сынлы, фашистлардан өстен итеп, зур планда бирдем. Җәлилнең йөзен Әминә ханымнан алган фотолар буенча яздым. Аны сакал-мыек үскән каратут йөзле, сызылып киткән озын кашлы, очкын чәчеп торган күзле, яндырып ала торган карашлы итеп ясадым. Өстенә гимнастерка һәм окопларда таушалган фронтовиклар телогрейкасы кидердем. Муенына әсир икәнен күрсәткән билге элдем. Җәлилне хәрби әсир түгел, ә сәяси әсир буларак хөкем иткәннәр. Ихтимал, ул төрмә халатында яки гади киемдә булгандыр. Ә мин тоткынны хәрби киемдә бирдем, чөнки ул сугышчы һәм фашистлар тоткынлыгына да хәрби әсир буларак килеп эләккән. Безнең сугышчының фашистлардан әхлакый өстенлеген һәм аның характер ныклыгын күрсәтәсем килде. Картинадагы образ шагыйрьнең:

Мин тез чүкмәм, катыйль, синең алда,
Кол итсәң дә, тоткын итсәң дә;
Кирәк икән, үләм аягүрә,
Балта белән башым киссәң дә, —

дигән шигъри юллары белән аваздаш булырга тиеш.

Ике елдан «Хөкем алдыннан» картинасы эшләнеп бетте. Минем Ватан сугышы чорында фашистларга каршы көрәштә үлемсез батырлыклар эшләгән кыю, милли каһарман образын сурәтлисем килде һәм максатыма ирештем».

Сочинениенең планы күмәк рәвештә төзелә һәм өйдә язып килергә кушыла.

Үзең күргән вакыйгалар, укыган китаплар, караган спектакльләр һәм кинофильмнар турында дәлилләп, үз фикереңне телдән һәм язмача әйтә белү тормышта һәрвакыт кирәк. Ул кешенең белемен һәм культура дәрәҗәсен генә түгел, ә тормыш позициясен билгеләргә дә ярдәм итә.

Укучыда фикер әйтә белү үзеннән-үзе барлыкка килми, аны формалаштыруда ана теле һәм әдәбияты укытучысы даими эш алып барырга тиеш. Укучы әдәбият дәресендә алган белемен тормышта ничек файдалана ала? Үзе укыган китап турында тәэсирләнеп сөйли яки яза аламы? Болар барысы да туган тел укытучысының игътибар үзәгендә торырга тиеш.

Мәктәп программасында укучыларны отзыв (фикер әйтү) язарга өйрәтү турында әйтелсә дә, бу төр сөйләм күнекмәләренә ия булулары аларның белемнәрен тикшерү барышында башка искә алынмый.

Укучыларның фикерләрен анализлаганнан соң, зур кимчелек буларак шуны күрсәтергә кирәк — укучы фикерен әйтү өчен тиешле материалны сайлый белми. Укучының фикере еш кына әсәрнең эчтәлеген сөйләп чыгуга кайтып кала. Димәк, фикер әйтә белү (отзыв яза белү) күнекмәсе үзеннән-үзе барлыкка килми, эчтәлекне белү белән бергә, фикерне әйтә белү күнекмәсе дә, кирәк.

Отзыв язарга өйрәтүдә ике терминны ачыклап китү кирәк: отзыв — фикер әйтү һәм рецензия — бәя бирү. Отзыв — укылган китап турында кешенең хисләренә, алган тәэсирләренә нигезләнгән фикере. Укучы сурәтләнгән вакыйгалар һәм геройлар турында җитди фикердә тора. Әсәрнең һәр деталенә анализ таләп ителми. Отзыв гадәттә беренче зат исеменнән бара.

Укылган китапка фикер әйтергә өйрәтүдә укытучы тарафыннан бирелгән биремнәрнең роле зур. «Яңа китапны укып чыккач», «Минем яраткан китабым», «Мин килешмим», «Миңа ошаган әсәр», ә югарырак сыйныфларда «Мин фикеремне әйтмичә кала алмыйм» һәм башка шундый биремнәр укучыларны дәлилле мөстәкыйль фикер әйтүгә этәрәчәк. Укыган китапка карата фикер әйтергә өйрәтү — матур әдәбиятны пропагандалауның бер төре. Югары сыйныфларда фикер әйтергә һәм бәя бирергә өйрәтүдә укытучы язучыларның тәнкыйть мәкаләләрен файдаланырга кирәклеген онытмасын иде. Кайбер отзывларны дустыңа хат формасында да яздырырга мөмкин. Караган спектакль һәм кинофильмнар турында фикер әйтә белү өчен укучыларның махсус хәзерлеге кирәк. Моны әдәбият түгәрәкләрендә, факультатив дәресләрдә бирү укучыларда зур кызыксыну тудырыр иде. Укучыларның укыган китапларына отзывларын мәктәптә чыга торган әдәби газеталарда урнаштыру башкалар өчен дә үрнәк булачак.

Мисал өчен V сыйныф укучысының (Азнакай районы) язмасы китерелә.