Туган авылым

Туган авылым! Күңелләргә гаҗәеп якын, изге ул! Үзенең туып-үскән җирен уйламаган, сагынмаган кеше бармы икән?

Безнең туган авылыбыз — Тукай районының Калмыя авылы. Ул, әбиләр-бабайлар сөйләве буенча, 16 нчы гасырда оешкан. Монда ул чорда 8 татар, 2 мари, 2 удмурт гаиләсе яшәгән. Диннәре төрле булганлыктан, авылда үзара талашлар, сугышлар килеп чыккан. Удмуртлар һәм марилар Кама елгасының аргы ягына китәргә мәҗбүр булганнар.

Татарлар бу җирдә утырып калганнар, аларга тагын берничә татар гаиләсе килеп кушылган. Авылның исеме дә «калу» сүзеннән «Калмыя» дип йөртелә башлаган. 1918 нче елда Калмыя авылында да совет власте урнаша. Беренче мәктәп барлыкка килә. Анда мәдрәсә бетергән Мөхәммәтдин исемле кеше укыта. Ул укучыларга дин сабагы, Г. Тукай шигырьләрен тыңлата, чигү чигәргә өйрәтә.

Күргәнебезчә, бу теманы ачу өчен укучы туган авылының тарихын, үткәне, бүгенгесе, киләчәге һәм аның хөрмәтле кешеләре, туган авылына мәхәббәте турында язуны урынлы саный.

Димәк, теманы дөрес сайлау эшне дөрес оештыруда, үзеңне эшкә җәлеп итүдә, шуңа омтылыш тудыруда җитди роль уйный. Шуңа күрә иҗади эшләүче әдәбият укытучылары язучыны һәм аның әсәрен өйрәнә башлаган кереш дәрестә үк укучыларга сочинение темаларын тәкъдим итәләр. Укучы сочинениене уңышлы язсын өчен әдәби әсәрне игътибар белән укырга, кирәкле урыннарын билгели барырга һәм өстәмә материал туплый торырга тиеш.

Сочинение темасын дөрес сайлаганнан соң, аның идеясен табу бик мөһим. Сочинениенең темасы белән идеясе бик тыгыз мөнәсәбәттә бирелә. Шулай да аны ачыклап китәргә кирәк. Сочинениенең идеясе һәрвакытта да планның төп өлешенә — 2 нче пунктына туры килә.

Мәсәлән, «Ф. Әмирхан иҗатында хатын-кыз азатлыгы мәсьәләсенең бирелеше».

Темадан күренгәнчә, Ф. Әмирханның хатын-кыз язмышына карашын һәм бу теманың аның әсәрләрендә яктыртылуын ачыкларга кирәк. Әдипнең «Хәят» повестенда хатын-кызның рухи байлыгы, үз-үзен тотышы, татар әдәбиятында аңа кадәр иҗат ителгән хатын-кыз образларыннан аерылып тора.

Димәк, сочинениенең идеясе тәкъдим ителгән темадан килеп чыга һәм сайлап алынган материалга нигезләнеп дәлилләнә.

Сочинениенең темасына карап, алган фикерне дәлилләү өчен берничә әдәби әсәргә нигезләнергә кирәк булган очраклар да бар. Сочинение язганда, укучыларның хәзерлегенә карап, аны сыйныфта эшләргә мөмкин, яки сочинение язу күнекмәләре булмаган укучылар өчен консультация вакытында файдаланырга була. Мәсәлән, күрсәтелгән биремнәрнең икесен китерик.

Бирем 1.

М. Җәлилнең иҗаты буенча «Буыннардан буыннарга килер синең җыр» темасына сочинение язу өчен шагыйрьнең «Әйдә, җырым!», «Кичер, илем!», «Дуска», «Ышанма», «Җырларым» шигырьләрен игътибар белән укып, мисаллардан фикер туплагыз.

Бирем 2.

«Г. Камал — комедия остасы» дигән темага сочинение язу өчен, авторның «Беренче театр», «Безнең шәһәрнең серләре», «Бүләк өчен» комедияләрен укыгыз, һәр комедиясе буенча фикерләрегезне караламага язып барыгыз.

План төзү

Сочинениене план нигезендә язу кирәкме? Әгәр эчтәлеге ачылган, грамоталы язылган булса, план булмаса да ярый дигән сүзләрне ишетергә туры килә. Барлык укучылар да грамоталы, төзек итеп яза аламы соң?

Бик таныш, күңелдән кичерелгән вакыйга, мәсьәлә турында сөйләсәк, алдан план төзибез. Фикер агышында төзеклек, логик бәйләнеш һәм йомгаклап куюны да искә алабыз. Димәк, план сөйләгәндә һәм язма телебездә дә төгәллек, логик бәйләнеш һәм төзек бер система белән эшләү өчен кирәк.

План ярдәмендә сөйләргә һәм язарга өйрәтү күнекмәләрен мәктәптә иң беренче чиратта ана теле һәм әдәбияты укытучысы формалаштыра. Ул — ана теле укытучысының изге бурычы. Укучы яратып укыган китабы, кичергән вакыйгасы турында сөйләгәндә яки сыйныф җыелышларында чыгыш ясаганда шушы күнекмәләрдән файдалана.

План үзенең кыска, әмма мәгънәле булуы белән аерылып тора. Сочинение язганда планны сорау яки хикәя җөмләләр, шулай ук цитаталар белән дә төзергә мөмкин.

Сочинениеләрне планлаштыру буенча әдәбият дәфтәрендә «Сочинениеләрне ничек язарга?» дигән баш астында махсус киңәшләр бирелә. Сочинение язуда планлаштыруның әһәмияте аеруча зур булуга басым ясала. Планлаштыру — сочинениене яртылаш күз алдына китерү дигән сүз.

План белән язарга өйрәтү һәрбер язма өстендә эшләүдә бик мөһим момент исәпләнә. План һәр язманың төп юнәлешен алдан билгеләп бара. Планлаштыруга бигрәк тә өйрәтү характерындагы сочинениеләр белән эшләү барышында басым ясала. Планның һәр өлешенә конкрет язарга өйрәтү (хәтта планның өлешләрен сочинениенең эчтәлегендә язу) кебек моментларны да файдаланырга кирәк. Сочинениеләрне планлаштыру өстендә эшләгәндә аның төп юнәлешләре буенча да кисәтү ясарга кирәк.

I. Кереш. Исеменнән үк билгеле булганча, бу өлештә язылачак темага кереш ясала. Гадәттә ул әсәрнең язылу тарихына, темасына һәм проблемасына бәйле материалларга нигезләнә.

II. Төп өлеш. Бу бүлек сочинениенең темасын ачардай төп материалларга һәм фактларга нигезләнә. Материаллар да, үзләренең актуальлекләренә карап, берничә пунктка бүленеп биреләләр.

III. Йомгаклау. Бу соңгы өлештә язылган теманың әһәмияте, шул темага сочинение авторының мөнәсәбәте турында җыйнап фикер әйтелә. Әмма һәр сочинениедә бу этапларның атамаларын язып тору кирәкми, чөнки бу эш өйрәтү характерындагы сочинение өчен генә кирәк.

VIII сыйныфта «Әсәр ни өчен «Кара йөзләр» дип атала?» (М. Гафури), «Намус» романында хезмәт кешеләрен сурәтләү», «Гариф образы» (Ш. Камал буенча) һәм башка темаларга сочинениеләр яздырыла. Шуларның берничәсенә язылган план белән танышыйк.

Гариф образы
(Ш. Камалның «Акчарлаклар» повесте буенча)

План.

I. Ш.Камалның «Акчарлаклар» повесте.

II. 1. Гариф образы:

а) аның портреты;

б) киләчәккә өметләре;

в) иптәшләренә булган мөгамәләсе.

2. Гариф белән Газизә арасындагы дуслык.

3. Өзелгән өмет.

III. Гариф һәм аның иптәшләре, аларның хыяллары.

VIII сыйныфта «Муса Җәлил — шагыйрь, патриот һәм көрәшче» дигән темага сочинение яздыру тәкъдим ителә. Әдәби-иҗади сочинение язарга яңа гына өйрәнә башлаган укучылар өчен, әлбәттә, бу кыен тема. Шуңа күрә укытучы ярдәмендә план төзелә. Аннары пландагы һәр пункт буенча язылачак материалларның кыскача эчтәлеге сөйләтелә.

VIII сыйныфта сочинение язарга өйрәтүдә кабатлау-йомгаклау дәресләренең роле аеруча зур. Мондый дәресләрдә укучыларның алган белемнәре системага салына, үзләштерү мәсьәләләре тикшерелә.

Сочинениегә хәзерлек (аны планлаштыру, эпиграф сайлау, материал туплау) тәҗрибәле укытучыларның эш практикасында тиешенчә алып барыла.

Аерым темаларны планлаштыру үрнәкләрен китерик.