Жедел фазасының нәруыздары

ТАРАУ. ТУА БІТКЕН ИММУНИТЕТТІҢ ГУМОРАЛДЫ ФАКТОРЛАРЫ

Туа біткен иммунды қоғаудың негізгі гуморалды факторлары. Антимикробтық пептидтер, олардың өнімдеуші-жасушалары және әсер ету механизмдері. Жедел фазасының нәруыздары. Қабыну медиаторлары: тромбоцитактивтеуші фактор, простагландиндер, лейкотриендер, қабыну цитокиндері. Қабыну және гомеостаздық хемокиндер.

Туа біткен иммунды қоғаудың негізгі гуморалды факторлары

Туа біткен иммундық жауап ағзаға кірген патогендерден жедел түрде қорғауды қамтамасыз етеді, бұл гуморалді және жасушалық эффекторлық механизмдердің қатысуымен іске асады. Туа біткен иммунитеттің негізгі гуморалдык факторларына антимикробтық пептидтер, жедел фаза нәруызы, қабыну медиаторлары, яғни туа біткен иммунитеттің жасушаларынан өндірілетіндер, және жүйелік қабыну медиаторлары жатады.

Антимикробтық пептидтер

Антимикробтық пептидтер эпителиалді жасушалардың шырышты қабығынан және теріден синтезделеді және де нейтрофилдерден. Олар эндогенді антибиотиктер болып табылады, бактериялардың, саңырауқұлақтардың, жай және кейбір вирустардың өсуін баяулатады. Нейтрофилді гранулалардың құрамында болатын антимикробты пептидтер, фагоцитозға ұшыраған микробтардың сол жасушаларымен жоюына қатысады.

Антимикробтық пептидтердің синтезі қабыну цитокиндерінің әсерінен жоғарылайды (ИЛ-1, TNF-α). Кезегімен кейбір антимикробтық пептидтер, жүйелі туа біткен иммунитеттің қабыну жасушаларын осы цитокиндер мен басқа медиаторларымен синтезін стимулдейді, біріншіден макрофагтар мен мес жасушаларымен. Антимикробтық пептидтердің ішінен кейбіреулері нейтрофилдер мен дендриттік жасушаларға арналған хемоаттрактанттар болып табылады.

Антимикробық пептидтердің шыққан тегі дефенсиндер мен кателицидиндер болып екі түрге бөлінетін катиондық нәруыздар.

Дефенсиндер – бұл катиондық антимикробтық пептидтер қатарына енетін, 29-35 аминқышқылдарынан тұратын, құрамына дисульфидтік байланыстарды түзетін нұсқаулық емес алты цистеиндердің қалдықтары кіретін қатар. Осы дисульфидтік байланыстардың арқасында дефенсин молекуласының үшіншілік құрылымы қалпына келтіріледі. Дисульфидтік байланыстардың локализациясы арқылы дефенсиндерді α-дефенсиндер және β-дефенсиндер деп екіге бөліп қарастыруға болады. Адамда үш α-дефенсиндер және алты β-дефенсиндер белгілі.

Дефенсиндердің басты продуценттеріне нейтрофилдер мен терінің эпителиалды жасушалары және шырышты қабықтары жатады. Патогенді микроағзалар, яғни фагоцитты нейтрофилдер, олар фагоциттер мен нейтрофилдердің біріншілік және екіншілік гранулалары қосылуы арқылы дефенсиндермен жойылады. Паннет жасушалары (жіңішке ішектің криптінің негізінде локализацияланған арнайы эпителиальді жасушалар) жіңішке ішектің шығысына бөлінетін α-дефенсиндер. Бұл жасушалар бактериялардың жасушалық қабырғасымен қатынасып α-дефенсиндердің синтезі мен секрециясын қалыптастырады.

Дефенсиндер терінің эпителиалді жасушаларымен, респираторлық, урогениталдық және асқазан ішек жолдарының жасушаларымен және нейтрофилдерден синтезделінеді. Асқазан асты без бен бүйректердің эпителиалды жасушалары қанның сарысуына пептидтерді бөледі.

Дефенсиндер жедел түрде микроб жасушаларын бір минут ішінде жойып жібереді. Олар кең түрде антимикробтық активтілік қасиетіне ие, көбінесеStaphylococcus aureus, Streptococcus pneumonia, E.coli, Pseudomonas aeruginosa и Hemophilus influenzaдеген микробтарды жояды. Сонымен қатар, дефенсиндердің негізгі нысаналарына липопротеиндік қабықпен қапталған вирустар, мысалы, тұмау вирусы мен кейбір герпесвирустар жатады.

Кателицидиндер – сүтқоректілерде, сонымен бірге адамда, белсендірілген нейтрофилдермен, өкпенің эпителий жасушаларымен, мес жасушалармен және моноциттер\макрофагтармен синтезделетін катиондық антимикробтық пептидтер болып табылады. Адамда тек бір кателицидин табылған – LL37/hCAP-18.

Кателицидиндер молекуласы үш доменнен құралған. Бұл пептидтердің активтілігінің негізгі түрлері С соңғы доменмен байланысқан. Ол антимикробтық әсер көрсетеді және кателициндердің моноциттер\макрофагтар және мес жасушалармен өзара байланысын қамтамасыз етеді, соңғыларының дегрануляциясын реттейді, тағы да микробтардың фагоцитозын және қозғыш медиаторлардың бөлінуін ретке келтіріп отырады.

Антимикробтық пептидтердің әсерінің механизмдері толық зерттелмеген. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың және липопротеинмен қапталған вирустардың жасушалық мембраналарының бұзылысы антимикробтық әсердің механизмдеріндегі ең негізгісі. Бұл оң зарядталған дефенсиндер мен кателицидиндердің катиондық жағдайымен қамтамасыз етіледі. Бұл байланысудан кейін антимикробтық пептидтер сол жасушалардың мембранасына енеді және саңылаудың пайда болуына жағдай жасайды. Саңылаулар арқылы электролиттер және басқа да үлкен емес функционалды қажет молекулалар жоғалады, жасушаға су енеді, бұдан кейін ісіну және микробтық жасушаның өлім үрдісі жүреді. Қалыпты жағдайда антимикробтық пептидтер сүтқоректіліердің жасушаларын зақымдамайды, себебі олардың плазмалық мембранасы салыстырмалы түрде зарядтары нейтралды болып келеді.

Және де антимикробтық пептидтер микроб жасушасындағы ДНҚ, РНҚ синтезі мен нәруызын тежейді, сонымен қатар патогенді компоненттерді ерітетін нейтрофилдер ферменттер қатарын активтеу қабілетіне ие.

Антимикробтық пептидтердің әсерінің ауқымы және олардың дәлелденген көптеген қауіпті инфекциялық қоздырғыштарға әсері, көптеген зерттеушілерді әртүрлі инфекциялық ауруларға қарсы клиникалық қолдануға мүмкіндік берді. Қорытындысында, бактериялардың эндогендік антибиотиктерге резистенттілігі туралы айтылатын толық мәліметтер қатары пайда болды. Дәлелдегендей,мутация бұл алтынша стафилококктың фосфолипидтік мембранасының модификациясына әкеледі, нәтижесінде мембрананың теріс зарядын төмендетеді және дефенсинге сезімталдығын жоғалтады. Көк ірің таяқшаның ЛПҚ модификациясы олардың құрамына кіретін А липидінің ацилденуіне байланысты болып, бқл қоздырғыштың дефенсиндерге тұрақтылығын шақырады.

Осы және басқа эксперименталды мәліметтер қорқыныш тудырады, себебі антимикробтық пептидтердің кең қолданылуы инфекцияға қарсы туа біткен иммунитеттің табиғи рөлінің бұзылысын шақыруы мүмкін.

Жедел фазасының нәруыздары

Патогендерді енгізуіне байланысты туа пайда болған иммунитет организмді тіндік жұқпамен бұзылыстардан қорғау үшін тез күрделі, әрі көп компонентті “қабыну” жауабын қайтарады. Бұл жауаптың бастапқы сатысында туа біткен иммунитет, әсіресе бірінші кезекте моноциттер/макрофагтар және ДНҚ,қабынуға қарсы цитокиндер бөледі (ИЛ-1,ИЛ-6,TNF-α). Бұл цитокиндер қан айналым арқылы түсе отырып, сарысулық нәруыздар бөледі. Олар инфекцияның жүйелі қорғанысының жауабына қатысады. Бұл нәруыздар жедел фазасының нәруыздары деген атқа ие болды.

Жедел фазасының нәруыздарына ең біріншіден, маннозабайланыстырушы лектин (МБЛ), С-реактивті нәруыз (СРБ), сарысулы амилоидты нәруыз және ЛПС-байланыстырушы нәруыз жатады. Аталған нәруыздардың барлығы туа біткен иммунитеттің рецепторларының қызметін атқарушылар, олар опсониндер болып табылады. Олар липополисахаридтермен және фосфолипидтермен байланыса отырып, фагоцитозды стимулдейді және комплементті белсендіреді. Нәруыздардың жедел фазасының қорғаныш қызметінің механизмі “Туа біткен иммунитеттің рецепторлары” “Комплемент жүйесі” бөлімдерде толығырақ жазылған.

Сонымен қатар, нәруыздардың жедел фазасына кейбір қан ұйытқыш жүйенің нәруыздары (фибриноген, Виллебранд факторы), протеазаның ингибиторлары (α1-антитрипсин, α1-антихимотрипсин, α2-антиплазмин, I плазминогеннің белсендірушісінің тежеушісі), сондай-ақ металлбайланыстырушы нәруыздар (гаптоглобин, церуплоплазмин және гемопексин) жатады. Жедел фаза нәруыздары тобына кейбір комплемент компоненттері (С2,C3,C4,C5,C9,C1-ИНА) кіреді.

Абыну үрдісінің жедел фазасында, жедел фазаның нәруыздарының концентрациясы бірнеше есеге көбеюі мүмкін. Зертханалық тексерулер арқылы қан сарысуының құрамын анықтай отырып, қабыну үрдісінің сатысы мен интенсивтілігін анықтауға болады. СРБ-ның концентрациясы арқылы аутоиммунды аурулардың (ревматизм, ревматоидты артрит) интенсивтілігін және емдеу тиімділігі және ауыр инфекциялық ауруларда сепсис тәрізді, сонымен қатар, некроз құрылуымен көрінетін (инсульт, миокард инфаркты) патологиялық үрдістерді анықтауда қолданылады.