Зар заман» мектебі. Ақын-ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, т.б. еңбектері

XIXғ орыс ғалым­/ы мен қаз зи­ялы­/ң же­келе­ген өкіл/і ақын­/, су­ырып­салма жыр­шы­/, жы­ра­у/ ту­ралы мәлімет­/ жи­нап, тіпті олар шығарған ән/ мен жыр­/ң мәтін/н жа­зып ала бас­та­ды. Ақын­/ мен жыр­шы­/ң кейбіре­у/і өз ту­ын­ды­/н жа­зып отыр­ды. Со­ның арқасын­да олар­дың өлең/ң түпнұсқа мәтіні сақта­лып қалған. XIX ғ 60ж Қаз.­да бас­та­уыш мек­теп/ң ашы­луы Ы.Ал­тынса­риннің есімімен тығыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868ж ре­фор­ма­/­дан кейін мұндай мек­теп/ Қаз өлкесінің көпте­ген ай­мақ/нда жұмыс істей бас­та­ды. 1877ж қарай Орал ка­зак әскерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қыз­/ мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­/ң ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едәуір жан­да­на түсті. Білім мен мәде­ни­еттің да­му­ына ал­дыңғы қатар­лы орыс зи­ялы­/ы үлкен ықпал жа­сады. 1847–1857ж/да ук­ра­ин ақыны Т.Г.Шев­ченко Қаз.­да ай­да­уда бол­ды. Қаз.н Орыс ге­ог­.қ қоғамы бөлімше­/ң зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұнда мәде­ни-ағар­ту ме­кеме/і мен ста­тис­ти­калық ко­митет­/ жұмыс істеді; өлке­тану мұражай­/ы ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіш/, ха­лықтың ауыз­ша шығар­ма­шылығы ж/е құқықтық заң/, со­ның ішінде қаз/ң дағды­лы құқығы зер­де­ленді; орыс-қазақ мек­теп/і мен кітап­ха­на/ ашыл­ды. Қаз/ өз ба­ла/на білім бе­руге ұмты­лыс жа­сап, ба­ла/н ка­дет кор­пус/ы бар Ом­бы мен Орын­борға жібе­ру үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға де­ген жап­пай ұмты­лыс пен ықылас жағдайын­да Ш.Уәли­ханов, А.Құнан­ба­ев, Ы.Ал­тынса­рин бас­таған қазақ ағар­ту­шы/ң то­бы қалып­тасты. Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІғ жоңғар/ мен қарсы күресте ХІХғ ұлт азаттық күресте, қайта көтерілгенмен, Қаз.ң Ресей құрамына өтуі нәт.де зар заман кезеңі басталды. Қаз жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп – ғұрып пен қазақы мінезінен де айрыла бастады. Патша үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шара/ қазақ болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас – тартыс, алауыздық, арызқойлық – қаз қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды. Осы кезде өмір сүрген қаз ақын – жырау/ң бір тобы қоғамда болып жатқан келеңсіз құбылыс/ды айаусыз сынға алды. Олар Қаз.ң Ресейге қосылуымен капит.к көзқарас/ң енуін кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді аңсады, болашақ туралы өз болжам/ы мен пікір/н білдірді. Қоғамда болып жатқан өзгеріс/ге өзіндік көз қараста болған ж/е сол бағытта жырлаған ақын/ды М.Әуезов «Зар - заман» жыршы/ы деп атаған болатын ж/е әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғылымының докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған халықтың мың -мұхтажы мен қайғы - қасыретін жырлаушы/ды «Зар -заман» мектебінің ойшыл/ы д.а. Бұл термин алғаш 1927ж енг.н еді. Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық езгіге түскен қаз халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақын/ шоғыры. Оның белгілі өкіл/і: Д.Бабатайұл, Шортанбай Қоңайұлы, Мұрат Мүмкейұлы, Әбу бәкір Кердері, Аубан Асан, т.б. Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан еңген жаңа тәртіп/ң шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат ж/е Мурат сияқты «зар – заман» ағымы ақын/ң шығарма/ы арқылы қабылдады. Олар ХІХ ғ.ғы қаз өміріне тән барлық құбылыс/ды аяусыз сынайды. Әлеу.к, үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып, бүгінгі заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе таппаған Зар –заман ақын/ң кеудесін кернеген мұң, зар, шер әбден күнәға батқан «замандас/ң құлағына» жете қоймайды. Қаз халқының шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғыл/ жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар –заман ақын/ң қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жырау/ поэзиясын үндесіп өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының жыр/нан айқын байқалады. Зар – заман ақын/ң шығарма/ғы ұлттық болмысы, қазақы қадір – қасиеті сақап қалуға үндеген, ой – пікір/ жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекш.ді. Мұндай өлең/мен болжамдықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткер/ң өршіл үні айқын аңғарылады. Зар –заман ақын/ң шығармал/да сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақын/ы келер күннен үміт жоқтығын налыйды, тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады. Олар елдің барлық түсінен Нәубетті ақыр заманың келгені деп ұғады. Зар–заман мектебінің аса ірі өкіл/ң бірі – Шортанбай Қанайұлы «зар – заман» атауы да ақынның сол дәуір халін жырлаған өлең/ң бірінің атынан алынған. Концерватор ақын қасиетті Түркістан маңында дүниеге келіп, қарқаралы өңірінде өмір сүреді. Ол патша өкіметінің отарлау саясатының қаз халқының болмыс тіршілігіне кері әсер еткенін, көптеген қайшылық/ды алып келгенін, заманның азғанын, әдеп-ғұрыптың тозғанын, ел – жұртта береке қалмағанын шығарма/ң басты тақырыбы етіп алады. Қаз халқының дәстүрлі шару.ғы мен тұрмыс салтына едәуір ықпал еткен капит.к қатынас/ды қабылдамаған ақын халық өмірінде болып жатқан өзгеріс/ге сын көзбен қарады. Шортанбай адам/ң әлеу.к топқа бөлінуі олардың шыққан тегіне сәйкес болу к.к деп есептеді. Елде ұрлық пен парақорлықтың, өсек пен жалақорлықтың көбейін, ұлы атасын сыйламаған, атасы батасын бермеген әлеуметтік құбылысты заманақырға теңеген Шортанбай оның себебін патша өкіметінің отарлау саясатынан іздейді. Шортанбай ақырзаманды «бүкіл адамзат ұрпағының» жойылуы деп ұқпайды. Оның ойынша, «ақырзаман»бұрынғы әдет – ғұрыптың бұзылуы адам/ арасындағы сыйластық байырмалдықтың азаюы әркімнің өз басын күйттеуі, қаз халқының өз еркіндігінен айырылуы, орысқа бодан болуы. Хандық билікті аңсаған ақын «Жандарал ұлығың, майыр сынғаның болды», «кәпірді піріндей тілмәшті жеңгендей дуанды үйіндей көрдің», енді сені күтіп «абақты тұр қасында, қазылған қара көріндей» деп сақтандырады. Шортанбай басқа халықтың заңдары мен тұрмыс ерекшеліктерінің екінші халыққа күшпен енгізілуінің қаншалықты қатерлі екендігін түсіндіреді. Ғасырлар бойы қалыптасқан биліктің, әдеп – ғұрыптың кенеттен өзгеріске ұшырауын ол халықтың адамгершілік нормаларын бұзатын құбылыс ретінде бағалады. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын батыл айыптады, бұл жағдайдан шығудың жолдарын іздеп арпалысты. Дулат Бабатайұлы өлең – жырдың бар қуатын пайдаланып, ата – баба дәстүрімен астарлай айтып, батыс пен шығыстан келетін кесапатты бірдей болжап берген. Зар – заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықдықтың белең алунан басталады. Жыр жүйріктерін бар құдреті бар қабілеті ел жұртының санасын оятуға жұмсалды. Олар қатерді, зорлық – зомбылықты, алдын – ала ескертті, зардаптарын күнілгері таңба басқандай айтып берді. Елдің берекетін кетірген отарлаушылардың құбыжық кейпіндегі бейнесін жасады. Солардың ойранына жол ашқан өз халқының кейбір жандайшаптарын айаусыз сынға алды, кей тұста ел бірлігінің келместігін де түйреп өтті. Зар-заманның бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-заманның бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-заман ақындарының шоғырының белгілі өкілі – Дулат Бабатайұлы қазақ халқының дәстүрлі жыр үлгісін түр жағынан өзгертіп, өлеңді көркемдеп кестенің жаңа үлгісін жасады. 1978ж Ленингратта басылып шыққан, «Поэты Казахстана» жинағында Зар – заман ақын/н отаршылдыққа қарсы жазылған бір қатар өлең/і орыс тілінде жарық көрді. Консерватор ақын/ күшті де, әділ хан билігін құп көрді. Олар өз шығарма/нда өткен дәуірді аңсады. Әз Жәнібекті, Қасым ханды, Тәуке ханды, Абылайды, Кенесарыны еске алды, олардың ел бірлігін нығайтудағы еңбек/н атады. Замананың бұзылуын ел билеудің бұрынғы дәстүр/ң жойылуынан деп білді, сондықтан ел арасындағы келеңсіз құбылыс/ тамырын тереңге жайды деп түсіндірді. Зар-заман ақын/ы патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қатар, болашақта жарқын өмірдің қайта орнайтынына сенді.