М аҫыл бабаларыбыҙҙың көрәше

⇐ ПредыдущаяСтр 36 из 49Следующая ⇒

«Ҡаҙаҡ ханы Әбелхәйерҙең һорауы» һәм әбей батша Анна Иоанновнаның 1734 йыл 1 май указы буйынса, 1735 йылдың 15 авгусында Яйыҡҡа һул яҡлап ҡойған Ур йылғаһы тамағында Ырымбур экспедицияһы башлығы статский советник Кирилов М.К. беренсе Ырымбур ҡәлғәһен нигеҙләүен (1743 йылдан башлап ул Орск ҡәлғәһе тип йөрөтөлә, ә ысын Ырымбур иһә шул йылда Ырымбур комиссияһы башлығы тайный советник һәм кавалер Неплюев И.И. тарафынан Яйыҡтың уң ярында Һаҡмар йылғаһы тамағында боронғо башҡорт ҡалаһы Аҡтүбә өҫтөнә ҡорола); шуға ҡаршы башҡорт халҡының Аҡай батыр — Килмәк-Абыҙ етәкселегендәге күтәрелешенең ҡайһы бер ҡанлы ваҡиғалары тап беҙҙең төбәктә булғанлығын бәйәнләгәйнек өҫтәрәк.

Беренсе Ырымбур ҡәлғәһе осоронда уҡ, тайный советник Татищев В.Н. менән Ырымбур комиссияһы башлығы генерал-лейтенант кенәз Урусов (боронғо башҡорт кенәзе Зартуш Һары Йософтоң суҡынмыш тоҡомо) әбей батшаға Һаҡмар йылғаһының башынан алып тамағынаса һул яры буйлап туғыҙ ҡәлғә ҡорорға ла ул ҡәлғәләрҙә Рәсәй ғәскәрҙәре файҙаһына игенселек менән шөғөлләнеүсе һәм башҡорттарҙы ауыҙлыҡлап тотоусы ландмилиция (ерле милиция) полктарын урынлаштырырға, тигән проект тапшырғас, 1739 йылда Анна Иоанновна шуны раҫлап указ сығара. Был указды тулыһынса бойомға ашырыу башҡорт халҡының ҡораллы яңы күтәрелеше менән янағанлыҡтан, Ырымбурҙағы яңы түрә Неплюев И.И. яңы Ырымбурҙан көнсығышҡа табан Һаҡмар буйына ике ҡәлғә ҡороу менән сикләнә (Ырымбурға кәрәк ағасты башҡорт урмандарынан һаллап ағыҙыу өсөн): Ырымбурҙан Һаҡмар ҡәлғәһе аша уҙғас 59-ынсы саҡрымда — Пречистинский, ә унан ары 47-нсе (Ырымбурҙан — 106) саҡрымда Эйек тамағы тәңгәлендә Воздвиженский ҡәлғәһе. Шул һуҙымда ике хәрби нығытма редут та эшләнә: Пречистинскийҙан 23-өнсө саҡрымда — Никитинский, ә Воздвиженскийҙан үрҙәрәк 30-ынсы саҡрымда Суртанлы йылғаһы тамағында уны уң яҡлап — Жултый редуты.

Өфө янындағы хәҙерге Шишмә татар ҡасабаһында төҙөлгән, заманында Кирилов экспедицияһын башҡорт боласыларынан һаҡларға был яҡтарға ебәрелгән ландмилиция Шишмә драгун полкы һәм хәҙерге Алексеевский ҡасабаһында төҙөлгән Алексеевский полкының йәйәүле бер ротаһы Воздвиженский ҡәлғәһенә урынлаштырыла. Улар шунда үҙҙәре ер һөрөп, бесән сабып хужалыҡ ҡылырға тейеш була. Шул уҡ шарт менән батшаға хеҙмәт итергә ялланған, ә элегерәк Әстерхан һәм Ҡубан араһында далала аҙып йөрөгән, шунан һуң Ҡазанға күсерелгән бер төркөм Ҡундырау нуғайҙарын (борон заманда Ҡубанға күсеп киткән һәм инде башҡортлоҡтарын онотҡан Үҫәргән ярсыҡтарын) да килтерәләр, 1745 йылдан башлап улар Жултый редуты янындағы Суртанлы йылғаһының һул яғында Ҡундырау нуғайҙары биҫтәһе (хәҙер Жултыйҙың Нуғай яғы) ҡороп ултыралар. Шуныһы бик мөһим: беҙҙең аҫаба башҡорт бабалар менән Неплюевтың һөйләшеп килешеүенсә, баяғы ҡәлғәләр тәңгәлендә Һаҡмар йылғаһының уң яғы башкөлләй башҡорт ерҙәре булып ҡала, һул ярҙағы ҡаҙна кешеләре ул ерҙәргә ҡул һуҙмаҫҡа — башҡорттарҙың рөхсәтенән тыш бер нәмәһенән дә файҙаланмаҫҡа тейеш була. Был — Һаҡмарҙы буйлатып ҡәлғәләр ҡороу мәсьәләһендә башҡорттарҙың төп шарты һәм батша администрацияһы тарафынан ҡабул ҡылынған шарты.

Әммә сусҡаның томшоғо һыйған тишектән бөтә кәүҙәһе керә, тигәндәре дөрөҫтөр. Һаҡмар һыуының бейек һул ярында көн күреүсе шул ҡаҙна кешеләре уң яҡтағы Эйек, Ҡаҫмарт, Әселе буйҙарындағы ҡалын үләнле һыубаҫар болондарға, ҡуйы урмандарға ҡарап күҙҙәре ныҡ ҡыҙа, Һаҡмарҙы кисеп сығып, рөхсәтһеҙ-ниһеҙ бесән сабыу, ағас киҫеүҙәр йышая. Бабаларым, килмәшәктәрҙең көс ҡулланып баҫып алыуҙарына ҡарағанда, һөйләшеп килешеүҙе яҡшыраҡ күреп, Шишмә ландмилиция полкына Эйек, Әселе буйҙарынан йыл да бесән сабып алырға рөхсәт бирә. Заманалар уҙыу менән хәрби ҡәлғәләрҙең әһәмиәте юғалып, ландмилиция полктары һәм нуғайҙар ғәскәри казактарға әүерелгәс тә улар, әүәл заман ландмилиция башҡорттарҙың рөхсәте менән ваҡытлыса файҙаланған ул ерҙәрҙе инде башкөлләй үҙ биләмәләре һанап, һөмһөҙлөктөң сиген ашып китәләр. Шуға күрә, Эйек — Әселе буйҙарында Воздвиженский нуғайҙарынан һис бер тынғы ҡалмағас, Сәнкем-Биктимер, Күҙәш (шәжәрәбеҙҙәге 57-нсе быуын Мусҡа бабаның улы Ҡуҙаш//Күҙәш бабаның йорто, ә икенсе исеме Әсеүташ; 1920 йылда ул — Асташ утары), Юлдыбай (Сураш), Сәнкем-Биктимер ауылдарының уртаҡ йәйләүе һәм сабынлыҡтары булған ул ерҙәрҙе шул ауылдарҙың халҡы, үҙ-ара килешеп, 1784 йылда Ырымбурҙағы бер түрәгә — титулярный советник Андрей Федорович Васильевҡа һатып ебәрәләр (шуға бәйле «Бейлеғош йәйләүе» тигән һағышлы йырҙы үҫәргәндәр әлегәсә йырлайҙар). Бүлешеп алынған аҡсаһын ҡайһы ауыл халҡы ҡайһылай файҙаланғандыр, әммә беҙҙең ауылдыҡылар тураһында мәрәкәле риүәйәттәр бар: кемдер берәү, сереп байыуын күрһәтер өсөн, өйөндә көпә-көндөҙ шәм яғып ултырған, ә икенсе береһе, ҡайыш ҡамыт, ҡойошҡанлап еккән атының ҡайыш дилбегәһен йәйге селләлә лә терһәгенәсә оҙон ҡуныслы күн бирсәткә кейеп тотоп йөрөгән. Һәм ауылда, фәҡир-фоҡор күршеләренең көлсә менән генә сәй эсеүҙәрен күреп: «Әсәй-әсәй, өрөкһөҙ ҙә сәй эсеп буламы икән ни ул?!» — тип ихлас ғәжәпләнеүсе ҡыҙыҡайыбыҙ ҙа булған... Әммә ер һатыуҙың ахыры бик күңелһеҙ барып ослана: йәйҙәрен киң сахраларға йәйләүгә сығыуҙар өҙөлөп, үкенестән баяғы «Бейлеғош йәйләүе»н йырлағандар...

Заманаһының ҡанунына ярашлы, башҡорттарҙың — һатыу, Ырымбур урыҫы Васильевтың һатып алыу шартнамәһе ҡануни ике йыл һынау үткәндән һуң ғына йәғни 1886 йылда раҫланырға тейеш була. Воздвиженский нуғайҙары шул икеле-микеле арауыҡтан мәкерле файҙаланып, салғый аҫтынан аҫтыртын эш йөрөтөп, хәҙер инде Васильев еренең Әселе тамағы төбәген Һаҡмар һул яғындағы килмешәк Сиркәш ауылының ун алты йорт (60 йән) яҫаҡсы татарына биш йөҙ һумға һаталар, ә тегеләре тиҙ генә унда күсенеп тә ултыралар. 1811 йылғы иҫәпнамәлә был Әселе ауылында беҙҙең ауыл мишәрҙәре Әбдрәшитовтарҙың ағай-энеләре лә йәшәй: Әбделвахит Әбдрәшитов (1768) һәм уның улы Мөхәммәтғәли (1807).

Быға тиклем ул яҫаҡсы татарҙар тәүҙә Ырымбур өйәҙе (һуңынан Быҙаулыҡ өйәҙе) Яңы Үмәр ылыҫының Үмәр йылғаһы тамағындағы Яңы Үмәр ауылында ерһеҙлектән интегеп, Рәсәй хөкүмәте башҡорттарҙан тартып алып үҙләштергән «ҡаҙна ерҙәре»нән өлөш теләнә торғас, Һаҡмарҙың һул яғындағы шул Воздвиженскийға яҡын Сиркәш йылғаһы буйына күсерелгәндәр ҙә Сиркәш тигән ауылды нигеҙләгәндәр икән. Ерҙәре ифрат күп булһа ла, ҡылғанлы дала яғын мөрәхәтһенмәй, Һаҡмарҙың уң яғындағы аҫаба башҡорт биләмәләренә — бесәнгә лә, урманға ла бай Эйек, Әселе буйҙарына ҡомһоҙ күҙ аталар имеш. Воздвиженский нуғайҙары, шунан оҫта файҙаланып, баяғыса, Әселе тамағын уларға 500 һумға «осорғас», һатып алыусылар, Сиркәштәге биләмәләрен дә үҙҙәренең «дача»һы итеп ҡалдырып, Әселе тамағында шул Әселе исемле ауылды ҡора һалып ултырғандар, ә ул ерҙең һуңғы ҡануни хужаһы Васильев, моғайын, абайламай ҙа ҡалғандыр быны. Әммә ошо баҫҡынсылыҡ ерҙең элекке эйәләре башҡорттарҙың кеҫәһенә ныҡ ҡына һуғырға янай имеш, сөнки баяғы һатыу — алыу шартнамәһе буйынса, әгәр башҡорттар бер һатҡан ерҙәрен икенсе берәүгә һатһа (ә Воздвиженский нуғайҙары ул ер өсөн Әселе яҫаҡсы татарҙарынан «башҡорттар ҙа 140 һум алды», тип ялғанлай), Васильевҡа ҙур штраф түләргә тейеш була. Шуға күрә, барыһынан әүәл һиҫкәнеп, баяғы үҙе кенәз, үҙе тархан тоҡомло Боҫҡон Даянов бабабыҙ һөмһөҙ килмешәктәр (нуғайҙар) өҫтөнән Ырымбур Наместник идаралығына яҙма ялыу тапшыра. Ул идаралыҡ 1785 йылда гөбөрнә Земский суды аша уға белдерә: башҡорттар ул ерҙең аҫаба хужалары икәнлектәрен суд аша дәлилләһен, ә яҫаҡсы татарҙар шуға тиклем Әселелә тыныс йәшәй бирһендәр. Ләкин Васильев быға риза булмай, 1788 йылдың 18 сентябрендә гөбөрнә Граждандар палатаһына мөрәжәғәт иткәс, палата эште уның файҙаһына ҡарап, 1791 йылдың 30 сентябрендә Ырымбур Земский судына түбәндәгесә бойора: суд Әселе ауылы татарҙарына уларҙың Васильев еренә ҡанунһыҙ кереп ултырыуҙарын, шуға күрә икенсе яҡтағы ҡаҙна еренә күсеп китергә тейешлектәрен белдерһен.

Татарҙар был ҡарарҙы үтәмәгәс, палата 1792 йылдың 22 июнендә баяғы ҡарарын дөрөҫләп, татарҙар әгәр икенсе ергә үҙ ихтыярҙары менән күсеп китмәһә, көсләп күсереләсәктәр, тип белдерә. Ә 1797 йылдың 16 декабрендәге күрһәтмәһендә уларҙы, әгәр 1798 йылдың 15 ғинуарына тиклем башҡа урын табыуҙары тураһында килеп хәбәр итмәһәләр, баш тартыусылар сифатында Судҡа тарттырыласаҡтар, тип ҡаты киҫәтә.

Шул арала Әселе яҫаҡсы татарҙарының хәлдәре уғата мөшкөлләнә: беренсенән, бындағы ерҙең көтмәгәндә ифрат ғауғалы икәне асыҡланһа, икенсенән, Сиркәш буйында ҡалдырған «дача»ларына гөбөрнәтер ғали янаптары башҡа яһаҡсы татарҙарҙы күсергән: Яңы Үмерҙән — 48, Өҫкәлек йылғаһы тамағындағы Өҫкәлек ауылынан 90 йән эйәһен. Улар элекке сиркәштәрҙең иң яҡшы ерҙәрен үҙләштереп, Әселе тамағындағы хужаларына «дача»лыҡҡа тау-ташлы иң насар урындарҙы ҡалдырғандар ҙа Яңы Сиркәш (Ново-Черкасово) ауылын ҡороп ерекккәндәр...

1792 йылда Васильев әфәнде был ғауғалы биләмәһен алпауыт Петр Дмитриевич Крашенинниковҡа (билдәле яҙыусы Н.А. Крашенинниковтың ҡартатаһына) һатып ҡотола.

Яңы хужа П.Д. Крашенинников беренсе сиратта башҡорттар менән ике аралағы сикте нығыта — ауылыбыҙ янындағы баяғы тарихи Һаҙлыйылға башындараҡ йәмле бер төбәккә атаһы Дмитрий алпауытты крәҫтиәндәре менән бергә килтереп ултырта — беҙгә яҡын урындағы Дмитриевка (Митрский) урыҫ ауылы барлыҡҡа килә (хәҙер юҡ). Һаҙлыйылғаны шул урта биленән быуҙыртып, Ҡаҫмартҡаса түбән яғын ҡороталар (яҙҙарын һыу ташҡанда ғына аға). Ә Әселе йылғаһы буйында йәш алпауыттың үҙ исемендәге ҙур Петровский (Кершәнник) ҡасабаһы хасил була (таштан һалынған алпауыт йорто хәҙер ташландыҡ хәлдә емерелеп ултыра), беҙҙең бабалар аҙна һайын унда баҙарға йөрөй (Сәнкем-Биктимер ауылы һыртында зират эргәһенән «Кершәнник юлы» бар ине). 1801 йылда П.Д. Крашенинников күпләп күсереп килтергән урыҫ крәҫтиәндәре Әселе яҫаҡсы татарҙарын ныҡ ҡыҫырыҡлай: бесәнлектәрен саба, һөргән ерҙәренә үҙ игенен сәсә, урмандарын киҫә, көтөүлектәрендә мал йөрөтә. Алпауыт үҙе иһә ҡәтғи рәүештә үҙ еренән килмешәктәрҙең күсеп китеүен даулай. П.Д. Крашенинников был талабын 1804 йылдың 12 майында Ырымбур хәрби гөбөрнәтере Г.С. Волконскийға ирештергән оҙон текслы үтенес ҡағыҙында нығыта.

Жултый редуты йәнәшәһендәге Ҡундырау (хәҙерге Нуғай) биҫтәһе нуғайҙары иһә бабаларыбыҙҙың теңкәһенә иң ныҡ тейгәндәре була. 1735 йылғы Аҡай — Килмәк-Абыҙ баш күтәреүендә берҙәм ҡатнашҡан, Алғушай батыр Наҙаров етәкләгән үҫәргәндәр яуҙарҙа ныҡ ҡырылып, аралары һирәгәйеп, һөҙөмтәһе насар була: батша ҡырғын ғәскәрҙәре менән бергә башҡорт яуын баҫтырышҡан ҡәрҙәштәре ҡара-ҡыпсаҡтар Ҡаҫмарт буйына күпләп килеп ултыра; ҡанһыратылған төп ер хужалары үҫәргәндәр иһә ерҙәрен баҫып алыуҙарға ҡаршы тора алмай, әлбиттә. Шул сәбәпле үтә һөмһөҙләнгән Жултый Ҡундрауы нуғайҙары, үҙҙәренә тейеш булмаған Һаҡмар уң яғына сығып, бабаларыбыҙҙың Ҡаҫмарт һул яғындағы диңгеҙҙәй киң гүзәл сабынлығын — Олобайҙы баҫып алып, үҙҙәренеке итеп һанай башлайҙар. Шуны рәсми нығытырға, ер үлсәүсе урыҫ түрәләрен һатып алып, 1768 йылда үҙҙәренең ер планына беҙҙең Олобайҙы ла кереттертәләр. Ләкин башҡорттарҙың ялыуы һөҙөмтәһендә ул саҡтағы Ырымбур гөбөрнәтере Рейнсдроп был нахаҡ һәм ялған планды юҡ иттертеп (утҡа яҡтыртып), 1769 йылда ул ерҙәрҙең дөрөҫ планын төҙөп бирергә капитан Бреховты юлландыра, нуғайҙар капитан Бреховты ла һатып алыуға ирешә. Хәйләле яңы план нуғайҙарға алданыраҡ — 1769 йылда, башҡорттарға 1770 йылда тапшырыла. Ләкин ер өсөн башҡорттар менән нуғайҙар араһындағы иҫке ғауға ун йылдан һуң яңырып, капитан Брехов планында башҡорттар һәм нуғайҙар араһындағы сик ҡапма-ҡаршы ике төрлө: башҡорттарға тапшырылған планда — Һаҡмар йылғаһын сик һыҙығы (Олобай башҡорттар яғында) итеп, ә нуғайҙарҙыҡында Һаҡмарҙың уң яғындағы уға ҡойған Ҡаҫмарт һыуының һул яғы (Олобайыбыҙ!..) нуғайҙарға ҡалдырылып һыҙылыуы фашланғас, 1780 йылда Ырымбур гөбөрнә чиновниктары, Рейнсдроп юҡ иттерткән 1768 йылғы ялған пландың бер нөсхәһен эҙләп табып, башҡорттар ҡулындағы Брехов планына ла шул ялған пландың сик һыҙығын күсертәләр ҙә башҡорттарға — Ҡаҫмарт йылғаһының Олобайһыҙ уң яғын, нуғайҙарға бөтә Олобайлы һул яғын биләргә бойоралар. Башҡорт-нуғай тартышы уғата көсөргәнешләнеп дауам итә, ә, ниһәйәт, хәлләнеп алған башҡорттар инде Олобайға нуғайҙы килтертмәйҙәр, бесәнен йыл да үҙҙәре сабып алалар. Хәҙерге Һунарсы ауылы урынында ҡара-ҡыпсаҡлы Һунарсы Теләүембәт улының (1804 йылда иҫән) ғына өйө була, шуға ла уны Һунарсы тип атайҙар (ундағы Һунарсиндар, Теләүембәтовтар — килмешәк ҡара-ҡыпсаҡлы Теләүембәт баба нәҫелдәре). Һөмһөҙ нуғай яҫҡаныуҙарына тере кәртә булып, Боҫҡон Даянов бабабыҙ унда, Һунарсыға, Солтановтарҙың бер өлөшө менән бергә күсенеп ултыра. Тора-бара Ҡолбәковтар, Биктимеровтар, Баубәков һәм Байназаровтар, Иҡсановтар, Ташбулатовтар ҙа Сәнкем-Биктимерҙән күсеп киләләр. Нуғайҙарҙың быға ҡаны бик ҡыҙа, юҡҡамы ни шул Жултый нуғайҙары исеменән Ҡыдрәли Әзәпев тигән берәү хәрби гөбөрнәтер Г.С. Волконскийға: «Тәүҙә утар ғына булып, һуңынан ауыл булып күсенеп ултырыусы башҡорттар беҙҙе ҡыҫа», — тип зарланып яҙа...

Бер эҫенеп алғас ни, нуғайҙар ул ерҙе даулап өҙлөкһөҙ эш ҡуҙғаталар, гөбөрнәтергә, хатта батшаға шикәйәттәрен яҙалар. Һөҙөмтәлә мәсьәләне энәһенән-ебенәсә тикшертеп, генерал-гөбөрнәтер барон Игельстром 1789 йылда Граждандар палатаһына ғауғасы нуғайҙар ҡулындағы 1768 һәм 1780-енсе йылғы ялған пландарҙы таптыртып алып юҡ итергә һәм 1770 йылғы пландың башҡорттар ҡулындағы нөсхәһен ҡануни тип танырға, ә нуғайҙарға башҡорт еренә башҡаса ҡул һуҙмаҫҡа, тип бойороҡ бирергә ҡуша. Ләкин бойороҡ еренә еткереп үтәлмәй, сөнки гөбөрнәтерҙәр алмашына, чиновниктар һатып алына тора.

1803 йылда бабабыҙ Боҫҡон Даянов, башҡорт ерҙәренә нуғай баҫҡынсылығын туҡтатыуҙы һорап, Рәсәй императорына хат яҙа; нуғайҙарҙың ышаныслыһы — Воздвиженский ҡәлғәһенең иллебашы Ғәни Телибәнев тә башҡорттарға ҡаршы яҙылған шундай уҡ хатты еткерә батшаға. Гөбөрнәтергә урында хәл күрергә ҡайтарылған нуғай хатын 1804 йылдың 7 майында Ырымбур граждан гөбөрнәтере, тейешле саралар күрергә, тип, Земский судҡа тапшыра. Земский суд иһә Крашенинниковтың үҙ еренән ҡанунлыҡһыҙ Әселе ауылын ҡыуырға юллауын махсус суд ултырышы ҡарамағына ҡалдырып, Ҡаҫмарт һул яғындағы Олобайҙы, нуғайҙарға һатылған дворян заседателе Полюдовтың барып тикшереү һөҙөмтәһен танып, нуғайҙарҙың биләмәһе тип һанарға һәм унда башҡорттар сабып өйгән 110 кәбәнде ҡанунға ҡаршы һәм нуғайҙарға зыян килтереп эшләнгән эш, тип белдерергә бойора. Ә Боҫҡон Даянов хатына яуап итеп Ырымбур хәрби гөбөрнәтере Г.С. Волконскийға Петербурҙағы Юстиция министрынан ебәрелгән хатта батша исеменән башҡорттарға ул ерҙәр тураһындағы мәсьәләнең хөкүмәт сенатында ҡаралып хәл ҡылыныуын көтөргә ҡушыла.

Һәм шул йылдың майында уҡ Земский суд тәфтишсеһе Жултый редуты нуғайҙарының, Сәнкем-Биктимер, Һунарсы, Күҙәш ауылдары башҡорттарының, Әселе ауылы татарҙарының вәкилдәрен тейешенсә “өгөтләп”, ғауғалы мәсьәлә хөкүмәт сенатында хәл ҡылынғанға тиклем, үҙ-ара ыҙғышмаҫҡа, булған ерҙәрҙән әүәлгесә файҙаланып, тыныслыҡ һаҡларға һүҙ биреүҙәре тураһында яҙылған ҡағыҙҙарға ҡултамғалар ҡуйҙыртып ала. Ләкин ике-ара көсөргәнеш ҡырҡыулаша, күҙҙәрен ҡан баҫҡан һикһән нуғай өйөрө Олобайға ябырылып, бесән эшләп йөрөүсе бабаларыбыҙға һөжүм итеп ҡан ҡоя. Һәм бына тағы Боҫҡон Даянов бабамдан батшаға мөрәжәғәт:

1805 йылдың 4 февралендә ҡабул ҡылынған. №1328/288.

Сиятельнейший князь,

Премилостивейший Государь!

За неполучением от местного начальства в Оренбургской губернии должного защищения, вынудили меня прибегнуть к стопам Вашего Сиятельства и просить: отрите слезы плачущих в предобидности и раззорении нашей, которая состоит в нижеследующем.

1-ое, в оной Оренбургской губернии правительству в разные присутственные места довольно чрез подаваемые от меня жалобы с изъяснением с прочими одновотчинниками моими башкирцами Кипчатской волости имею по течению реки Сакмары при самой оной на правой стороне на жалованной предкам нашим От Царей и Великих Князей Михайлы Федоровича и Алексея Михайловича земле по данным От Их Величеств Грамотам и владенным правам на жительствующие против наших деревень по течению оной реки Сакмары на левой стороне в Воздвиженской крепости и в Желтом редуте нагайцы самовольно переезжая реку Сакмару в наши дачи усильством своим в летние времена выкашивают траву и пасут свои конские табуны, а в зимнее время без ращетно губят лес, чем самым всему нашему обществу делают нестерпимую обиду и разорение и с чего ясно в ниже описанных обстоятельствах обнаруживается, когда самовластно и без дозволения на то от правительства, живущие в крепости Воздвиженской нагайцами из разных мест сшедшие ясачные татара в числе шестнадцати душ допустили на правую сторону реки Сакмары во внутрь к башкирским селениям при речке Асселю разстоянием же от крепости в 15-и верста, на котором напред сего места нами ежегодно производилось сенокошение, поселиться деревнею под названием Асселя со взятием с них нагайцами 500 руб. Каковой допуск учинен несоответственной с правилами, а кольми паче и без предписания Казенной палаты, которые проживание свое имели до пятой ревизии безгласными.

2-е, а как наш башкирский народ предвидя таковое присвоение вотчинной нашей земли, то принужденными нашлись ту часть земли в 788 году по согласию всех разных волостей вотчинников продать титулярному советнику (кой ныне надворный) Васильеву. А оной учинил препродажу порутчику Петру Крашенинникову, которой за собою узаконенным порядком справил и отказал и переведя крестьян заселил, тем самым ласкал себя быть удовлетворительными, но вместо того открылись разные чрез происки нагайцев и ясашных татар а паче за взятые за припуске 500 руб. денег, хотя и довольно находимы они были в затаенности несправедливыми, но не оставляли как прежде так и ныне доводить нас до бесконечного разорения и убытка, во избежание сего входил я Всеподданнейшим моим к — Его императорскому Величеству от 7 июля прошлого 1803-го года прошением о заступлении нас, на что хотя и последовало Монаршее благоволение со всевозможным поспешением о скорейшей окончательности нашего дела, но как Межевая Оренбургская Контора, Межевому Сената Департаменту донесение учинила, что башкирские земли за великостию оной межеванием некончены, а когда вся окружность нашего владения будет кончена тогда и дело просимое нами решится, а посему и нет нам надежды получить скорого решения.

2-е [65], а между тем как припущенные нагайцами ясашные татары так и сами нагайцы без всякой бережливости чинят вырубку дельного и дровяного нам принадлежащего леса и как нас так и порутчика Крашенинникова крестьян тесня, к подлежащему пользованию не допускают, а тем самым причиняют весьма немалый убыток, которой должны мы неминуемо впредь заплатить ему сполна, ибо есть такова наша обязанность в данной Васильеву купчей, а посему сверх случившегося нам по производству в присутственной об оном деле немалого убытка и можем и должны быть до бесконечного разорения и несостояния отправлять должную Его императорскому Величеству службу, кою мы содержанием линии всегда исправляем посредством своего иждивения, не имея ни от коль определенного какового либо жалованья, провианта и фуража. —

3-е, предвидим же и ту нерешимость долговременную легко могущую произойти и от сего что при собирании производств из гражданских судов в Оренбургскую Межевую Контору и в рассмотрении дел в оной казалось бы быть уже незачем когда межевание учинено еще прошлого 1800-го года, при коем и подлежащие о спорной части земли от нас, нагайских татар и от порутчика Крашенинникова крепостные права отобраны с прописанием чего о происходимом напредь сего по делу о проданной нами помянутому покупщику земли Васильеву, и по перепродаже им порутчику Крашенинникову донесено мною в прошлом 803 году в феврале месяце чрез почту Его Сиятельству Господину Министру Внутренних Дел. И прошено в оудовлетворение объясненные мною обстоятельств о справедливом иску нашем на нагайских татар взойти в рассмотрение, на что последовало От Его Императорского Величества к бывшему Оренбургскому военному губернатору и кавалеру Бахметеву Повеление. Которой по оному учинил свое донесение и поднеся при оном в подробностях экстракт в которою оправдательные нас издавна решительные судебными местами на удовлетворение резоны Его императорскому Величеству Всеподданнейше поднес с предстательствующим и с прошением Всевысочайшего Соизволения по решениям судебных мест о припущенных нагайцами татар на землю проданную нами Васильеву, а от него Крашенинникову, перевести с оной на порезжую казенную землю коей в здешней губернии и в самом Оренбургском уезде отыскаться довольно может и что Казенная Палата троекратно в Земский суд еще, до происходимого в здешней губернии Генерального Межевания о своде с проданной — нами земли указами предписаний последовали. — Между чего припущенные нагайцами ясашные татара нарочито ежегодно как у нас башкирцов так и у порутчика Крашенинникова чрез выпускаемой скот на поля хлеб и сенные покосы вытаптывают без малейшей пощады, о чем просил Оренбургского Земского суда дабы оной учинил в том воздержание. На место того

4-е, прошлого 1803 года июля 3-го числа реченного Земского суда дворянской заседатель Полюдов приехав на спорные места [66] с собранными им вроде понятых не из самоближайшей по смежности селений, а из дальных крепостей Пречистинской, Красногорской и Верхнеозерной и Кондуровской слободы с нагайцами и отборными людьми кои имеют дружеское между собой обхождение и со оными, состоящими с нами в споре нагайцами и ясашными татарами подлого поведения, как то обращающихся во всегдашнем пьянстве и сам будучи не в трезвом же виде вызвал наших жителей и порутчика Крашенинникова к себе. Объявил сперва словесно, что по Имянному Его Императорского Величества Соизволению состоящей у нагайцев и Ассельских татар спорной с нами и порутчиком Крашенинниковым земли Оренбургское губернское правление Земскому суду Указом предписало нам и оному Крашенинникову сенокошение производить воспретить, причем спрашивал кто до последнего генерального обмежевания владел теми местами на кой объявлены были ландмилицкие Шешминской драгунской и Алексеевской пехотной полки коему хотя наши жители и порутчик Крашенинников изъявили, что захват оной простирался и далее, но по причине той что они наедино-временное расположение находились и так как бы на постое, а ныне у первых нас по правам, а у последнего по крепости и отказной книге то самое количество кое в те права и крепостя явствует и как мы, так и Крашенинников в непринадлежащее владение до самого Межевого конторою обмежевания никогда не вступили, а что при оном межевание нагайскими и деревни Асселя татарами хотя им и было воспрещение напредь оного; но по вкоренившемуся в них против начальства упрямству и по донесть оного не покидают, и тем самым, —

5-е, в прошлом 1804-ом году в июле месяце при начатии нами сенокошения по речке Касмарке, означенного Желтого редута нагайцы с юртовым старшиной Абыком Кильмеметевым, пятисотенным ясаулом юртовым сотником и походным старшиной — не в малом количестве нагайцев приехали и с кой многие были не в трезвом виде, и приглася с собою Земского суда реченного заседателя Полюдова, а с ним находились два подъячий, из коих один Янов, по наиму старшиной Абыка Кильмеметева, а последней Сапожников при Полюдове, все они были в не трезвом пьянстве, но не приглася к себе никаких посторонних людей, дабы могли быть всему свидетелями, но заседатель же Полюдов, видно подстрекатаемостью нагайцев так был азартен, что кричал необычно с озназначенными двумя писарями к нагайцам: «Что вы смотрите? Принимайтесь и бейте их досмерти!», — а с сим самым словом вначале и приступили из нагайских начальников, пятисотенной ясаул Янтемиров и юртовой старшина Кильмеметев, сотник Чиянов и походной старшина Уразманов, а за ними все бывшие последовали в каковой наглой дерзости, полагали мы быть из нас совершенно убитыми, а какие именно причинили увечьи и раны нам башкирцам — о том привезенном в Оренбургский Земский суд, в коем по учиненному чрез штаб-лекаря Быстринского Свидетельству оказалось и мне поверенному Дуянову от великих ударов глазные яблоки кровью так сильно обливши были, что несколько дней от того был слеп и около обоих глаз багровые с опухолью пятна, на спине пониже левой лопатки и на локте от побои синие пятна, на правом плече прошибина раною; башкирца Ярмухамет Кутлубаева на лице на левой щеке багровые пятна, на левой лопатке и руке синие пятна, а на спине ранами прошибы, на правом плече синие с прогибом да раны на правой ноге и пояснице синие знаки; у башкира Абдряшева на голове кожа от удара разсечена, на лице Щапика, на правой плече и руке синие с опухолью пятна, на спине в трех местах кровавые знаки, на левой руке на локте боявые знаки. Да чрез судебного заседателя Полюдова поступок причинено оставшимся на том сенокошении башкирцам, писарем Яновым, который бросясь с имеющимся в руках его кинжалом на башкирца Кускилду Адчимазова и разсек ему левую руку подле кисти до самой кобри, который крайне был избит, что в жизни отчаянной находился; башкирец Абуталип Султанбратов также сильно избит, что на месте был обравлен в чаянии мертвого, которой и поныне не имея от ран и побой облегчение; и башкирца Ахмера Ильчина также был не меньше, первый из двух сильно избит, да сверх того три башкирские избиты женщины, при чем самим пятисотенной ясаул Янтемиров сорвал с меня Дуянова с шеи бумажник, в коем было денег ассигнациями 55 руб., у башкирца Ермухаммета нагаец Умрали Салтыков отнял косу и тюбетейку в четырех да дву лошадей и с кой одну с седлом ценою в 75 руб.; с жены моей сорвана с головы кажбав ценою во 100 руб., с другой женки Ербики Шамкиной часть кажбавы ценою в 35 руб., а по причине сего ко освидетельствованию были присланы от кантонного Начальника Куватова юртовой сотник Ерали Янгузин, старшинской писарь Бекбулат Бикбаев, юртовой выборной — сотник Исмаил Сулейманов да и протчие из башкир старики, при оном свидетельстве находились в каковых содействиях заседателя Полюдова, я по выздоровления от побои сходил Оренбургскому генералу военному губернатору от кавалерии генералу князю и кавалеру Григорию Семеновичу прошением. Которой на то хотя и учинил Земскому суду свое предложение, но оной суд нимало в подробность разбирательством не входил, а только несколько от нагайцев да и то самую малую часть вещей обратно получили, а что до преступления касалось, то сие осталось в туне.

6-е, сверх всего сего к сущему нашему разорению Оренбургской Земской суд прибыв в Желтый редут созвал нас из деревень Сунарчиной и Бектемировой башкирцев, объявил нам от 10-го числа декабря прошлого 1804 года Оренбургского губернского правления в Земской суд последовавшей Указ, состоящей в споре с живущими в здешнем уезде разных селений нагайскими татарами и башкирцами, по речке Касмарке по обе оной стороны сенные покосы выдать во владение Желтого редута нагайцам, а по свидетельству тем судом оказалось, что по течению речки Касмарки состоит накошенного и оставленного деревень Сунарчиной и Бектемировой у башкирцов Желтого редута с нагайцами спорных лугах по обе оной стороны сена и именно двести стогов, а по правую двенадцать целых, а початых двенадцать же, а всего с початыми двести двадцать четыре стога, каковое сено помянутой Земской суд нагайцам свести в селение приказал, что они в два дня и исполнили. Чем причинил нам несносное разорение, так что по истинной цене полагая целые по восьми рублей, а початые с полы — на тысячу семьсот пятьдесят четыре рубли, от чего в обоих наших башкирских деревнях от бескормицы без малого до двух тысяч скотин совершенно могут свалиться и что по несостоянию ныне здесь господина военного губернатора, не имеем нигде себе в здешней губернии о покровительстве защищения и от насильственного присвоения нагайцев и Ассельских ясашных татар удаления «в несправедливом присвоении», как только осмелился от Вашего Сиятельства представляя все выше писанные с нами случившиеся, как прежние так и нынешние стесненные обстоятельства, и с кой довольно усмотреть соизволите что салатанаульские нагайцы и ясашные татары чинят нам великие наглости чрез последство послаблямое от Оренбургского Земского суда нежели не получил Вашего Сиятельства заказ Вашего предстательства и не будет вскоре нам для продовольствия скота воизворот сена, также ежели нагайские татара не удержутся от буйства, а ясашные татара с речки Асселя на казенную землю сведены не будут, то мы опасаясь с нас по обязанности продажи земли понесенных убытков принуждены будем просить на житьбе в другие губернии, а посему и ожидаем нетерпеливо Вашего Сиятельства предстательства, а потому более и то что по предписанию от Господина Министра Внутренних Дел Графа Виктора Павловича Оренбургскому Гражданскому губернатору которой в прошлом 1804-м году в ноябре месяце для рассмотрения о принадлежности нам неоспоримость сверх древнего в праве башкирского в землеведения основано на содержании Указа Правительствующего Сената 19 сентября 1744-го года о поселении под городкой Оренбургской Сеитовской слободы и на самом том 7-го августа 1768-го года определении бывшего Оренбургского губернатора Князя Путятина, по которому нагайцы из Казанской губернии Оренбургскую переселены, а затем и план 1740 года в разрешении наших споров на владение башкирское от бывшей губернской канцелярии ко успокоению от всех волокит и тяжестей дан. В рассуждении чего всенижайше прошу по толь Великой Вашей должности за бедной наш народ вступясь удостоить прозорливым оком свое благорассмотрительное предположение.

Сиятельнейший Князь Высокомилостивейший Государь — всенижайший слуга Оренбургской губернии и уезда 9-го Башкирского кантона Чанким-Кипчатской волости деревни Бектемировой от мирских людей поверенной башкирец из князей тархан Бускун Дуянов тамгу свою приложил таковую [67]:

Со слов переводил талмач Алексей Сергеев.

Оренбург, 1805 года генваря 17-го дня.

Боҫҡон Даянов бабаның талмас Алексей Сергеев ҡулынан ошолай оҙон итеп яҙылған, уның ҡатмарлы йөмләләрен, һөйләү стилен хәҙерге уҡыусылар өсөн аңлауы ҡыйыныраҡ булған ошо үтенеснамәһен Петербур батша һарайындағы аҡыллы баш уҙаман мөмкин тиклем ҡыҫҡа һәм аңлайышлы, ләкин йөкмәткеһе төҙөк инша рәүешендә килтереп һала батша алдына:

⇐ Предыдущая 31 32 33 34 353637 38 39 40 Следующая ⇒

Date: 2015-07-23; view: 361; Нарушение авторских прав; Помощь в написании работы --> СЮДА...

mydocx.ru - 2015-2024 year. (0.005 sec.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав - Пожаловаться на публикацию