Умар ибн әл-Хаттабтың “Мынау неткен керемет бидғат” деген сөзі

Сонымен қатар Исламда жақсы бидғат бар дейтіндер негізгі дәлел ретінде ‘Умар ибн әл-Хаттабтың (Аллаһ оған разы болсын) мұсылмандарды Рамазан айында тарауих оқу үшін бір имамның артына жинап: “Мынау неткен керемет бидғат!”, – деген сөзін пайдаланады.

Бұған жауап:

‘Абдур-Рахман ибн ‘Абдул-Қари былай деп айтады: “Бірде біз ‘Умар ибн әл-Хаттабпен Рамазанның бір түнінде бір мешітке кірдік, ондағы адамдар намазды бөлек-бөлек оқып жатқан болатын. Сонда ‘Умар: «Менің ойымша, егер мына адамдарды бір қаридың артына жинасам жақсы болады!», - деді. Сөйтіп ол жұртты Убай ибн Кә’бтің артына жинады. Кейін, мен онымен бірге келесі түні мешітке барғанымда, адамдар бір қаридың артына ұйып намаз оқып жатыр екен, (сонда) ‘Умар: «Мынау неткен керемет бидғат!», - деді”. Әл-Бухари 2010.

‘Умардың (Аллаһ оған разы болсын): «Мынау неткен керемет бидғат!» деген сөздерінде тілдік мағынадағы бидғат туралы айтылуда, себебі ‘Умардың әрекеті діндегі жаңалық болуы ешқандай мүмкін емес еді. Мұндай іс шариғатта бұрыннан бар еді ғой, өйткені Пайғамбардың өзі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бұл намазды адамдармен бірге орындаған, бірақ бұл намаз оның үмметіне міндет болып бұйырылуынан қауіптеніп, оны (жамағатпен оқуды) тоқтатқан болатын. Аллаһ Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қайтыс болғаннан кейін бұл намаз үмметке міндетті болып кету қауіпі қалмады, сондықтан ‘Умар өзі халифа болып тұрған шағында Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетін тірілтіп, мұсылмандарды тарауих намазын оқу үшін бір имамның артына жинады.

Тарауих намазын жамағатпен оқу Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) кезінде де орын алғанын дәлелдейтін хадистер өте көп. Мысалы, ‘Айшадан (Аллаһ оған разы болсын) жеткен, ол былай деп баяндаған хадис: “Бірде (Рамазан айында) түннің бір жартысында Аллаһ Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үйден шығып, мешітте намаз оқи бастады, әрі кейбір адамдар да оған ұйып намаз оқи бастады. Ал келесі күні таңертең әлгі кісілер бұл туралы басқаларға айта бастады да, келесі түні адамдар көбірек жиналды. Олар Пайғамбармен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бірге намаз орындап, келесі күні таңертең бұл туралы басқаларға айтты. Үшінші түні мешітке көп адам жиналды, ал Аллаһ Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үйден шығып, намаз орындағанда, олар да оған ұйып намаз оқыды. Төртінші түні намаз оқығысы келгендердің барлығы мешітке сыймай кетті. Сонда Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) таң намазын оқуға (ғана) шығып, оны оқып болған соң, адамдарға қарап, куәлік сөздерін айтты да: «Содан соң. Расында, мен сендердің игілікке деген ұмтылыстарыңды көріп тұрмын, бірақ мен бұл намаздың сендерге парыз етілуінен және сендер оны орындай алмай қалуларыңнан қорқамын», - деді. Кейін Аллаһ Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) қайтыс болды, ал адамдар мұны тастап қойды”. Әл-Бухари 2012, Муслим 2/177.

Ән-Ну’ман ибн Бәшир (Аллаһ оған разы болсын) былай дейді: «Бірде біз Пайғамбармен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бірге Рамазанның жиырма үшінде түннің алғашқы үштен бір бөлігі өткенше түнгі намаз оқыдық. Кейін Рамазанның жиырма бесінде біз онымен бірге түннің ортасына дейін түнгі намаз оқыдық. Ал біз онымен бірге Рамазанның жиырма жетісінде түнгі намазды оқыған кезімізде, сәресіне (сухур) үлгермей қаламыз ба деп ойладық». Ахмад 4/272, ән-Нәсаи 1/238. Хадистің сенімділігін имам әл-Хаким, шейх әл-Әлбани мен Шу’айб әл-Арнаут растады.

Имам әл-Хаким былай деп айтқан: «Осы хадисте Тарауих намазын мешіттерде орындау бекітілген Сүннет екеніне нақты нұсқау бар. ‘Али ибн Әбу Талиб те ‘Умардың (адамдарға) осы Сүннетті орындауды бұйыруына түрткі болған». Қараңыз: “әл-Мустадрак” 1/440.

Әбу Зарр (Аллаһ оған разы болсын) былай деді: “Біз Рамазанда Аллаһ Елшісімен (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бірге ораза ұстайтынбыз, әрі ол (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Рамазан аяқталуға жеті түн қалмайынша бізбен бірге түнгі намазды оқымайтын. Кейін ол түннің алғашқы үштен бір бөлігі өткенге дейін бізбен бірге намаз оқыды. Алты түн қалған кезде, ол тағы да бізбен бірге намаз оқыды. Одан кейін, бес түн қалған кезде, ол бізбен бірге түннің ортасына дейін намаз оқыды. Ал біз: “Уа, Аллаһтың елшісі! Біз неге түннің қалған бөлігінде де намаз оқи бермейміз?”, – дедік. Сонда ол: «Расында, имам орнынан тұрып кетпейінше имаммен бірге намаз оқыған кісі түнімен намаз оқыған адамдай болады», - деді”. Әбу Дәуд 1375, ән-Нәсаи 1364. Хадистің сенімділігін Әбу ‘Иса әт-Тирмизи, Ибн Хузайма, Ибн Хиббан және әл-Әлбани растады.

Бұл хадистердің барлығы тарауих намазын мешітте имаммен бірге оқу Сүннетте бар екенін, әрі бұл ‘Умар басқарған кезде пайда болған жаңа бір нәрсе емес екенін көрсетеді!

Имам әш-Шәтыби былай деп айтқан: «Умар бұл істі, оның сыртқы көрінісіне қарап, бидғат деп атады, өйткені бұл (тарауихті жамағатпен оқу) Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) уақытына қалдырылған еді, әрі бұл Әбу Бәкрдің кезінде де жасалмады». Қараңыз: “әл-И’тисам” 1/195.

Имам Ибн Са’д былай деген: «Умар Рамазанның түнінде адамдарды жинап, жамағат намазын оқуды жаңғыртқан ең алғашқы адам болды. Бұл оқиға хижра бойынша он төртінші жылдың Рамазан айында орын алды». Қараңыз: “әт-Табақат” 3/213.

Сонымен, ‘Умар Рамазан айының түндерінде жамағат намазын оқу түріндегі Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетін тірілткен кісі ғана болды.

Хафиз Ибн ‘Абдул-Бәрр былай деп айтқан: «Умар Пайғамбардың өзі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) жақсы көріп, разы болып бекіткен нәрсесінен артық еш нәрсе бекітпеді, ал ол (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үмметіне түнгі намаз парыз болып кете ме деген қауіптің себебімен ғана мұны жалғастырғысы келмеген болатын, өйткені ол мүміндерге қатысты жұмсақ әрі мейірімді болатын. Әрі ‘Умар мұның барлығын Пайғамбардан (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) білгендіктен және оның өлімінен кейін парыздар көбейтілмейтінін де, азайтылмайтынын да білгендіктен осы амалды қайта тірілтті де, адамдарға осыны орындауды бұйырды!» Қараңыз: “Ишрақ әл-мәсабих” 1/168.

Хафиз Ибн Кәсир былай деп айтқан: “Бидғат екі түрлі болады: бұған Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) « Әрбір бидғат – бұл адасушылық, ал әрбір адасушылық Тозақта!» деген сөздерінұқсайтыншариғаттағы бидғат; әрі мүміндердің әміршісі ‘Умар ибн әл-Хаттабтың тарауих намазын бір имамның артынан ұйып оқу туралы айтқан «Мынау неткен керемет бидғат» деген сөздері сияқты тілдік мағынадағы бидғат”. Қараңыз: “Тәфсир Ибн Кәсир” 1/166.

Хафиз Ибн Ражаб былай деген: “Сәләфтардың кейбір бидғаттарды құптап айтқан кей сөздеріне келер болсақ, (оларда) шариғи мағынадағы емес, тілдік мағынадағы бидғат туралы сөз болуда. Солардың қатарына ‘Умардың (Аллаһ оған разы болсын) мұсылмандарды Рамазанда бір имамның артынан жинап: «Мынау неткен керемет бидғат», - деген сөзі жатады. Сондай-ақ оның: «Егер бұл бидғат болса, ол жақсы», - деп айтқаны да жеткізіледі. Әрі Убай ибн Кә’б оған: «Мұндай нәрсе (бұрын) болмады ғой», - деген кезде, ол: «Білемін, бірақ, бұл – жақсы амал», - деп жауап берді. Яғни ол осы уақытқа дейін мұндай амал дәл осындай күйінде болмағанын, жоқ, бірақ амалдың өзі шариғатта бар екенін меңзеген болатын. Өйткені Пайғамбар (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Рамазанда түнгі намаздарды оқуға ынталандыратын, әрі оның кезінде адамдар сол намазды бөлек-бөлек жамағат болып мешіттерде оқитын, және оның өзі де бұл намазды сахабаларымен бірге Рамазанда бірнеше рет оқыған еді. Алайда кейіннен Рамазандағы түнгі намаз мұсылмандар үшін парыз болып кете ме деген қауіптің себебінен ол өзін осыдан тыя бастады”. Қараңыз: “Жәми’ул-улюми уәл-хикам” 403.

Имам Әбу Юсуф былай деген: “Мен Әбу Ханифадан тарауих намазы мен ‘Умардың істегені туралы сұрадым, ал ол былай деп жауап берді: «Тарауих – белгілі Сүннет және ‘Умар бұны өзі дұрыс деп тапқандықтан істеген жоқ, әрі оның ісінде ешқандай бидғат болған емес. Ол мұны Пайғамбардың өзінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) істерінде осыған негізі болғандығы себепті істеді»”. Қараңыз: «әл-Ибда’» 80.

Сөйтіп, ‘Умардың айтқан бидғаты шариғаттағы бидғат емес! Әрі мүміндердің халифасы ‘Умар ибн әл-Хаттаб дінде болмаған нәрсені жақсы бидғат деуі мүмкін бе?! Өйткені оның кішкентай бидғатқа да, Сүннеттен сәл ғана ауытқуға да қатысты қатал болғаны белгілі ғой! Әбу ‘Усман ән-Нәхди былай деді: “Бірде бір әкім ‘Умар ибн әл-Хаттабқа өзінің (басқаратын) жағында бірге жиналып, мұсылмандар мен олардың әмірі үшін дұға ететін адамдар бар деп хат жазып жібереді. ‘Умар оған: «Соларды ертіп, өзің де кел», - деп жауап жазады. Олар келген кезде, ‘Умар өз қызметшісіне: «Қамшыны дайында!», - деді. Ал олар оның құзырына кіргенде, ‘Умар оларды қамшымен сабай бастады”. Ибн Әбу Шәйба 8/558, Ибн Уәддах «әл-Бида’» 19.

Міне, осыдан кейін ‘Умар Исламда «жақсы» бидғат бар деп есептеді деп кім бізді сендіре алады?!

Шейхул-Ислам Ибн Тәймия былай деп айтқан: “‘Умардың: «Мынау неткен керемет бидғат» деген сөздері туралы айтар болсақ, олар нендей жиі (жақсы бидғат бар дегенге) дәлел ретінде келтіріледі. Алайда егер біз қандай да бір үкімді ‘Умардың ешқандай келіспеушілігі жоқ басқа бір сөзімен бекіткіміз келсе, олар міндетті түрде: «Сахабаның сөзі дәлел болмайды», - дер еді. Ал енді қалайша бұл жағдайда сахабаның сөзі Аллаһ Елшісінің (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сөзіне қарама-қайшы дәлел бола алады? Тіпті «сахабаның сөздері дәлел бола алады» деп есептейтіндердің өздері де егер осы сөздер хадиске қайшы келсе, бұлай есептемейді. Ең кем дегенде, сахабаның сөзін хадиске қарсы қоймау керек! Ал ‘Умардың осыны бидғат деп атағанына келер болсақ, біздің бар айтарымыз: оның сөздерінен ары кетсе «бұл «жақсы бидғат» деген сөз шариғи мағынада емес, тілдік мағынада айтылған» деген (мағынаны) алуға болады. Өйткені тілдік мағынадағы «бидғат» сөзі өзіне дейін осындай үлгісі болмаған күйде жаңадан пайда болған бүкіл нәрсені қамтиды. Ал шариғатта «бидғат» сөзімен шариғатта нұсқауы болмаған нәрсе меңзеледі”. Қараңыз: “Иқтида сырат әл-мустақим” 2/592-593.