Динамиканың қатарлары. Негiзгi ұғымдар

Коммерциялық жұмыстың динамикасының статистикалық зерттеуiн түпкi мақсат анықталу және олардың дамытуының заңдылықтарының өлшемiнде уақытында тұрады. Бұл құрастыру және динамиканың қатарларының статистикалық талдауы арқылыға жетедi.
Динамиканың қатарларымен зерттелетiн құбылысты дамыту уақытында көрсететiн статистикалық мәлiметтер деп аталады.
Динамиканың әрбiр қатарында екi негiзгi элементтерде болады:

1. T (шкаласы) уақыт көрсеткiшi.
2. Зерттеліп отырған құбылыстың даму деңгейі Y уақыттың көрсеткiшiне сәйкес келеді..
Динамика уақыт көрсетулер ретiнде қатарда уақыттың (сәттер) белгiлi мерзімі, немесе (жылдар, тоқсандар, айлар, тәулік) жеке мерзiмдер де қолданылады.
Динамиканың қатарларының деңгейлерi зерттелетiн құбылыс дамытуды (шараны) сандық бағаны уақытында бейнелейдi. Олар өрнектеле алады:
*Абсолюттi.
*Салыстырмалы.
*Орташа үлкендігі.

Динамиканың қатарларының деңгейлерi сипатына байланысты зерттелетiн құбылыстар жата алады

Динамиканың сәттік қатарлары уақыттың (сәттер) белгiлi мерзіміндегі зерттелетiн құбылыстардың күйлерін бейнелейдi.
1-шi мысал. Динамиканың моменттiк қатарының мысалы N 2007 жылдағы фирманың қызметкерлерiнiң тiзiмдiк саны туралы келесi мәлiмет болып табылады:

Динамиканың сәттiк қатарының ерекшелiгi оның деңгейлерiнде оқылытын жиынтықтың ылғи бiр бiрлiктерi кiре алатыны болып табылады. Осылай, 1.01.2007 жылдағы тiзiмдiк сан құрайтын фирмалар негiзгi қызыметшiнiң бiр бөлiгi N жыл мәлiметтiң iшiнде жұмыс iстей бередi, деңгейде келесi мерзiмдер суреттеген. Сондықтан қайтадан есеп динамиканың сәттiк қатарының деңгейлерiнiң жинақтауында пайда бола алады.
Динамиканың аралықтық қатарлары уақыттың (интервалдар) жеке мерзiмдерiнде зерттелетiн құбылыстарды (жұмыс жасау) дамытудың қорытындыларын бейнелейдi.
2-шi мысал. Динамиканың аралықтық қатарының мысалымен дүкеннiң бөлшек тауар айналымы туралы мәлiметтер 2003-2007 жылда қызмет көрсете алады:

Динамиканың аралықтық қатарының ерекшелiгi әрбiр оның деңгейi қысқа интервалдардан астам уақыттарға мәлiметтерiнен болып табылады. Мысалы, I тоқсанға оның көлемдерi алғашқы үш жылдың айындағы тауар айналымы жинақтай алады, төрт тоқсандардың тауар айналымының сомасы тауар айналымының көлемi жылда бередi және тағы басқалар.

2. Динамиканың қатарының деңгейлерiнiң өзгерiсiнiң көрсеткiштерi.

Динамиканың қатарларының талдауының ең маңызды бағыттарының бiрi құбылыстың дамытуының ерекшелiктерiнiң жеке уақыт аралықтарында зерттеу болып табылады.
Серпiндi қалар үшiн осы мақсатта көрсеткiштердiң қатарларын үмiт артады:

1.Абсолюттiк өсiмдер .
2.Өсу қарқындарыT.
3. Өрлеу қарқындары .

Абсолюттiк өсiм - динамиканың қатары екi деңгейлердiң арасындағы айырым, динамика деңгейлердің өлшемі, не сол қатардың өзiне алады.
Өсу қарқыны - бiр қатардың бөлудiң нәтижесiнде екi деңгейлерi бiр-бiрiне пайда болатын салыстырмалы көрсеткiш. Өсу қарқындары коэффициенттер немесе проценттi өрнектер түрiнде көрсете алады.
Абсолюттiк өсiмдердi салыстырмалы баға үшiн қарқынды өсуiнiң көрсеткiштерi есеп айырысады. Өрлеу қарқыны - динамиканың қатарының бiр деңгейiнiң пайыздары неше (немесе аз) көбiрек салыстыру үшiн база қолданылған басқа көрсететiн салыстырмалы көрсеткiш.
Динамиканың қатарының деңгейлерiнiң өзгерiстерi көрсеткiштердiң есептеуi үшiн екi әдiстердi қолданылады:

1.Шынжырлы.
2.Базистi.
Қатардың әрбiр деңгейiнiң динамиканың қатарының зерттеулерi шынжырлы әдiсте деңгей алдыңғы онымен безбенделедi.

Қатардың деңгейлерi базистiк әдiсте ылғи бiр деңгеймен безбенделедi, салыстырудың базасына таңдаулы деп.
Кестеде екi әдiстердiң динамиканың қатарларының өзгерiсiнiң көрсеткiштерiнiң есептеуi үшiн формула келтiрiлген.

Тәсілдер Көрсеткіштер	Шынжырлы әдіс	Базистік әдіс
Абсолюттiк өсiм	(2.1)	(2.4)
Өсу қарқыны	(2.2)	(2.5)
Өрлеу қарқыны	(2.3)	(2.6)

Өсу қарқындарының арасындағы байланыс бар болады және өсу.
T = T - 1 (2.7) немесе T = T - 100 % (егерөсу қарқыны пайызбен анықталған болса)(2.8).

3. Орташа абсолюттiк өсiм, орташа қарқын өсуi және орташа өсудi анықтау.
динамиканың қатарының деңгейлерiнiң өзгерiстерi талдаудың нәтижесiнде(абсолюттiк өсiмдер, өсу қарқыны және өсу) бастапқы қатар алған көрсеткiштер бойынша түр жалпылама көрсеткiш артық-кемдер есептелiне алады - өсудi орташа абсолюттiк өсiм, орташа қарқын, өсудi орташа қарқын.
Орташа абсолюттiк өсiм формулалардан бiр-бiрденi алына алады:
(3.1)немесе (3.2),
n-динамиканың қатарының деңгейлерiнiң саны;

- динамикалық қатардың бірінші деңгейі;

- динамикалық қатардың соңғы деңгейі;

-абсолютті шынжырлы өсім.

Өсудi орташа қарқыны. Өрлеу қарқыны және Tың өсу қарқындарының арасындағы байланыс бар болады:

= T – 1 (3.5)
Ұқсас байланыс дұрыс және артық-кемдер үшiн.