Zasady prac misyjnych Alessandro Valignano kontynuowane przez Mateo Ricciego.

„Polegały one na przystosowaniu zachowań misjonarzy do miejscowych obyczajów, pogłębieniu znajomości języków i zwyczajów ludności tubylczej, propagowaniu ewangelii wśród najwyższych warstw społecznych, najczęściej przez uzyskanie wpływu na dworach królewskich i cesarskich, a także dzięki tolerowaniu pewnych praktyk i kultu przodków wśród nowo nawróconych”.

Duc Ha Nguyen, Polscy misjonarze na Dalekim Wschodzie w XVII-XVIII wieku, s. 26.

Polscy misjonarze (jezuici) w Chinach

Andrzej Rudomina (1595-1631)

Wojciech Męciński (1598-1643)

Jan Mikołaj Smogulecki (1610-1656)

Michał Piotr Boym (1612-1659)

Jan Ignacy Lewicki (1608-1646)

Jan Bąkowski (1672-1732)

Wykład 7

Podróże i odkrycia Anglików, Francuzów, Holendrów
(i innych nacji).

ANGLIA

1407 (1505) – Company of Merchant Adventurers of London

1551/3 - Company of Merchant Adventurers to New Lands

1555 – Muscovy Company (Sebastian Cabot)

1577 – Spanish Company

1579 – Eastland Company (handel z Bałtykiem)

1581 – Turkey Company (Levant Company)

1583 – Venice Company

1587 – North American Company

1588 – Senegal Adventurers (Royal Africa Company)

1588 – Guinea Company; Morocco Company

1600/1 – Elżbieta zakłada East India Company

1606 – Jakub I zakłada Kompanie Wirginii i Plymouth

1629 – Massachusetts Bay Company

1496 pierwsza nieudana próba Cabota

1497, 20 Maja Cabot wyrusza na 50 tonowym statku Matthew (18-20 ludzi)i dopływają do Ameryki 24 czerwca (gdzie?). Powrót 4/6 sierpnia.

1498, luty Cabot otrzymuje patent Henryka VII i organizuje wyprawę 5 statków. Wypływają w maju. Brak danych o wyprawie, choć są dowody na obecność Cabota w Anglii w 1500 roku.

1499 podróż Williama Westona

1502-1503 podróże Hugh Eliota i Roberta Thorne’a

1517 John Rustell

1527 John Rut

1536 Richard Hore

1497 ekspedycja Giovanni Gaboto (John Cabot) odkrywa Amerykę Północną i obejmuje ją we władanie Anglii, choć odbywa się to bez skutków

Wiek XVI – brak aktywności kolonialnej

1553 Martin Frobisher udaje się na statku handlowym do Gwinei

1555 Frobisher zostaje pojmany przez Portugalczyków, lecz ucieka

1555-75 Frobisher pływa jako pirat królowej Elżbiety

1561 pierwsza podróż Johna Hawkinsa do Indii Zachodnich

1562 John Hawkins rozpoczyna handel niewolnikami między Afryką a Indiami Zachodnimi po przejęciu statku portugalskiego i sprzedaży niewolników w Ameryce

1564 druga podróż Hawkinsa do Indii Zachodnich i Gwinei

1566 Humphrey Gilbert publikuje A discourse of a discoverie for a new passage to Cataia

1566-67 Francis Drake wyprawia się na wyprawę handlową (niewolnicy) na Karaiby z kapitanem Lovellem

1568, 23 wrzesień trzecia wyprawa Hawkinsa przeciw Hiszpanom kończy się bitwą pod Vera Cruz, a następnie klęską w San Juan de Ulua; w pułapce ginie ponad 500 Anglików, a jedynie jeden okręt Judith uchodzi pod dowództwem Drake’a

1568 początki aktów piractwa przeciw Hiszpanii

1570-71 wyprawa Drake’a na Karaiby

1572-73 kolejna wyprawa Drake’a; nieudany atak na miasto Nombre de Dios, ale udany atak na karawanę mułów wraz z Guillaume Le Testu (zysk £ 200,000)

1575-78 trzy wyprawy Frobishera do Labradoru bez pozytywnego skutku

1576, 28 lipca Frobisher odkrywa zatokę Frobishera w Kanadzie

1577, marzec Frobisher przywozi 3 Indian, wierzy, że odkrył tereny złotonośne

1578 Frobisher przywozi z wyprawy jakąś rudę, ale nie złoto

1577-80 podróż Drake’a dookoła świata (statek Golden Hind)

1579, 15 luty Drake dociera do Callao – portu obsługującego Limę

1579, 1 marzec Drake zdobywa i łupi Hiszpański statek Nuestra Senora de la Concepcion

1579 Drake dociera do Kalifornii

1579, 23 luty-16 październik Drake przepływa Pacyfik

1580, styczeń/wrzesień Drake powraca do Anglii

1581 Drake otrzymuje szlachectwo od królowej na pokładzie swojego statku

1578-1583 próby założenia kolonii przez Sir Humphrey Gilberta

1584-1602 – próby osadnictwa w okolicach Wirginii Sir Walter Raleigha; richard Grenville jest dowódcą jego 7 okrętów; podobnie w latach 1585 oraz 1586

1585 Drake wspólnie z Frobisherem plądrują posiadłości hiszpańskie na Karaibach

1585 założenie kolonii przez marynarzy Raleigha – kolonia znika w niewyjaśnionych okolicznościach

1587 Drake niszczy flotę hiszpańską w Kadyksie

1588 wyprawa Wielkiej Armady przeciw Anglii

1589 wyprawa Frobishera w obronie brzegów Irlandii

1590-94 dalsze piractwo Frobishera

1591 Sir Richard Grenville i Lord Thomas Howard udają się na Azory „polując” na złotą flotę; zostają otoczeni i pojmani; 12 września Grenville umiera na hiszpańskim statku

1593 Richard Hawkins udaje się na wyprawę do Ameryki; zostaje pojmany w Peru w 1594, a po trzech latach przewieziony do Hiszpanii

1594, 22 listopad Frobisher zostaje zabity podczas ataku na hiszpańska fortecę

1595 ostatnia wyprawa Drake’a oraz Hawkinsa na Karaiby

1595, 12 listopad Hawkins umiera podczas wyprawy na Puerto Rico

1596, 28 styczeń Sir Francis Drake umiera na pokładzie swojego statku (żółtaczka?)

1602 Richard Hawkins zostaje wykupiony z niewoli (£3000)

1603 Richard Hawkins otrzymuje szlachectwo od Jakuba I

FRANCJA

1524 – Giovanni de Varazzano i jego podróże pod flagą Francji na zlecenie Franciszka I

1534 – pierwsza podróż do zatoki św. Wawrzyńca Jacques Cartiera

1535-6 – druga podróż Cartiera

1541-42 – trzecia podróż Cartiera

1555 – próba założenia France Antarctique (Rio de Janeiro) zostaje udaremniona

1605, 27 lipiec – założenie Port Royal w Arcadii (Nowa Szkocja)

1608 – Samuel de Champlain zakłada Quebec

1612 – powstaje francuska kolonia France Equinoxiale założona przez grupę około 500 kolonizatorów, którzy wyruszyli z Cancale w Bretanii pod dowództwem Daniela de La Touche (odkryte w 1604 przez De la Ravardiere); tereny te to północna Brazylia (Maranhao)

1615 – osadnicy francuscy zostają pokonani i wypędzeni przez Portugalczyków

HOLANDIA

Lata 90te XVI wieku – początki handlu holenderskiego z Brazylią i Afryką (Dutch Gold Coast)

Działalność Jan Huyghen van Linschoten i Cornelis de Houtman, którym udaje się poznać niektóre mapy i sekrety Portugalczyków.

1594 – założenie „Kampanii Dalekich Lądów”

1595-97 pierwsza wyprawa Houtmana i niewielki ładunek przynosi jednak wymierne zyski

1598 – wypływają na wschód 22 statki reprezentujące pięć różnych kampanii handlowych (powróciło 14)

1598-99 – 400% zysku z drugiej wyprawy Jacoba van Necka

1601 – wypływa 14 flotyll (65 statków)

1602, 20 marca – założenie VOC Verenigde Oost-Indische Compagnie (Holenderska Kampania Wschodnioindyjska) – monopol na 21 lat

1598 wyrusza wyprawa Jacques Mahu oraz Simon de Cordesa z Holandii w podróż dookoła świata:

• Hoop (Nadzieja), Jacques Mahu (zaginęli podczas sztormu)

• Liefde (Miłość), Simon de Cordes (pobici przez Indian, dotarli do Japonii w liczbie 24, choć tylko 6 mogło chodzić; angielski pilot William Adams został w Japonii samurajem)

• Geloof (Wierzyć), Gerrit van Beuningen (wróci do Holandii ze zdziesiątkowaną załogą)

• Trouwe (Wiara), Van Boekhout (załoga po licznych walkach z Hiszpanami w zmniejszonej ilości i na kradzionym statku dotarła do Azji, gdzie zostali zabici przez Portugalczyków lub aresztowani w Goa)

• Blijde Boodschap (Dobra Nowina), Sebald de Weert (aresztowani przez Hiszpanów w kolejnych latach docierali z powrotem do Holandii – ostatni w 1604)

1605 – Amboina zdobyta od Portugalii

1619 – Jan Coen zdobywa Dżakartę (nazywają ją Batawią)

1621 – założenie kampanii Zachodnioindyjskiej – monopol na 20 lat

1624-25 – Holendrzy utrzymują Bahię

1628 – Piet Heyn zdobywa Hiszpańską srebrną flotę

1630-45 – Pernambuco - stąd wyprawa do Elminio (1637) i zajęcie Angoli (1641)

1639 – wypędzenie Portugalczyków z Japonii i oddanie monopolu na dwa wieku Holendrom (1639 Hirado, a następnie 1641 Deshima)

1641 – zdobycie Moluków

1652 – Cape Town

1656 – zdobycie Colombo

1658 – zajęcie Cejlonu

1662 – Nagappattinam

1662 – Cranganore

1662 – Cochin

Wykład 8

Podróże i odkrycia Francuzów i Holendrów
Konflikt portugalsko-holenderski. Hugo Grotius i wolność mórz i oceanów. Czarna Legenda.

1603, 25 luty – portugalska karaka Santa Catarina zostaje zaatakowana i przejęta przez holenderski okręt Jacoba van Heemskerta w cieśninie singapurskiej.

Po całym dniu ostrzału Portugalczycy poddali się pod warunkiem ocalenia życia, za co Ferdynand d’Albuquerque podziękował Holendrom.

Po powrocie do Holandii wraz ze zdobyczą (ponoć wartą £300,000) Heemskert postawiony został w stan oskarżenia, lecz uznany za niewinnego i mającego prawo do ‘piractwa’. Wydarzenie to stało się podstawą zatrudnienia Grotiusa do obrony Holandii i spowodowało zmianę widzenia kolonializmu w świecie.

Francisco de Vitoria (c. 1483–1546)

Dominikanin, filozof, prawnik. Stanął w obronie Indian i ich prawie do wojny sprawiedliwej. Papież i cesarz nie mają – według niego – prawa nic narzucać Indianom, chyba że chodzi o ofiary z ludzi.

W latach 1537-1539 głosi trzy kazania (relectiones) o prawach Indian.

Dzieła wydane z notatek do wykładów: De Indis, 1532 oraz De Jure belli Hispanorum in barbaros, 1532 traktują o tych właśnie kwestiach i kontrastują z praktyką Hiszpanów oraz tzw.. „czarną legendą”.

Niektórzy naukowcy twierdzą przeciwnie, iż jego nauki i humanizm były usankcjonowaniem kolonializmu.

Alberico Gentili (1552 – 1608)

Włoski prawnik. Uważany za twórcę nowożytnego prawa międzynarodowego, który jako pierwszy odłączył prawo międzynarodowe od teologii.

21 lat pracowała jako profesor w Oxfordzie.

Ostatnie trzy lata życia pracował jako adwokat Hiszpanii w londyńskim Admiralty Court.

W 1613 wydano pośmiertnie jego Hispanica advocatio.

Głównym jego działem pozostaje dwutomowa praca De Iure Belli Libri Tres (1598).

Rozdzielił prawo morskie od prawa wojny; twierdził iż możliwa jest wojna sprawiedliwa i ograniczenie prawa suwerena wobec podbijanych ludów w określonych sytuacjach.

Prekursor Grotiusa i jeden z twórców prawa międzynarodowego.

Huig de Groot (Hugo Grotius) 1583-1645

prawo stanowione (ius civile) oraz prawo natury (ius naturale)

Najważniejsze prawa natury według Grotiusa:

• pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać;

• należy naprawić wyrządzoną szkodę;

• nakaz karania za popełnienie przestępstwa;

• prawo do własności.

O prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis) 1625

Wolność mórz, czyli dysertacja o prawie, jakie przysługuje Holendrom do handlu z Indiami (Mare liberum) 1609

Trzy główne tezy:

• odkrycie nowego lądu nie daje jeszcze prawa do panowania nad nim;

• nikt nie może mieć monopolu na żeglugę po morzach;

• nikt nie ma prawa ograniczać innym państwom handlu z Indiami.

Wykład 9

Odkrycia, kolonializm, piractwo i handel (niewolnikami) w epoce nowożytnej

Piractwo w epoce nowożytnej

Według Krisa E. Lane’s badając piractwo należy wyodrębnić kilka kategorii, oraz specyficzne epoki:

Korsarze – Corsario hiszpańska nazwa na wszelkich rabusiów – tak prywatnych, jak występujących w imieniu jakiegoś państwa

Piraci – niezależni rabusie na wszelkich morzach i wszelkich narodowości

Privateers – piraci, posiadający listy kaperskie od swojego władcy (kaprzy)

Bukanierzy – nazwa XVII wieczna; określająca międzynarodowe bandy piratów, głównie grasujących na Morzu Karaibskim

Freebooters – (filibustier po francusku) znaczący praktycznie to samo co bukanier

Epoki działalności piratów

1500-1559 – działalność piratów francuskich (drobni kapitanowie, oraz hugenoci kierujący się przeciw Hiszpanom – także ze względów religijnych; w tym okresie proceder ten wyrasta z piractwa berberyjskiego oraz francuskiego na Morzu Śródziemnym). Piractwo jest wynikiem działań politycznych i podziałów religijnych w Europie, ale również istotnym źródłem dochodów pochodzących od zakładników. Ataki kierowano przeciw statkom hiszpańskim, ale również przeciw osadom w nowym świecie, których nie dało się skutecznie bronić.

1558-1603 – działalność piratów angielskich

1558-1568 – kontrabanda/przemyt niewolników skierowane przeciw Hiszpanii i Portugalii

1568-1585 – piractwo na szeroką skalę i obejmujące wszelkie rodzaje działalności

1568-1603 – działalność privateers (po rozpoczęciu wojny z Hiszpanią), która jest kontynuacją poprzedniej działalności, ale z przyzwoleniem i pewną ochroną królewską (Elżbiety I)

1570-1648 – aktywność piratów oraz privateers holenderskich – związana oczywiście z kwestiami religijnymi oraz politycznymi; Holendrzy również prowadzą piractwo przeciw Portugalczykom w Azji. Privateers holenderscy znacząco różnili się od swoich poprzedników francuskich i angielskich swoim statusem – byli oni zatrudnieni przez holenderskie kompanie handlowe, a zatem ich udział w zyskach był daleko mniejszy, niż Francuzów, czy Anglików.

XVII wiek – aktywność bukanierów, szczególnie w drugiej połowie wieku. Atakowani Hiszpanów, Anglików, Holendrów oraz Francuzów. Byli luźnymi grupami bezdomnych bandytów, tworzących swoiste korporacje wolnych ludzi polujących na innych. To, co było skuteczna bronią przeciw Hiszpanom, obróciło się przeciw również innym.

1680 – wprowadzenie ostrych praw przeciw piratom na Jamajce ogranicza nieco piractwo, gdyż pirat mógł być stracony, za …bycie piratem.

1699 – angielski akt przeciw piratom umożliwia sądzenie ich w koloniach.

1701 – stracenie słynnego Williama Kidda.

1716 – rozpoczęcie regularnej, rzeczywistej eliminacji bukanierów.

1730 – schyłek, który nie oznacza absolutnego końca.

Wiek XVIII do 1730 roku – schyłek aktywność bukanierów

1680-1694 – to wzmożona aktywność piratów na Pacyfiku – w szczególności przeciw wybrzeżom hiszpańskim.

Słynni piraci: William Kidd; Ann Bonny; Mary Read; William Dampier; Henry Avery; Henry Morgan; John Narborough; Bartholomew Sharp.

Robert Wethrington, Christopher Lister – Anglicy działający u wybrzeży Brazylii.

NIEWOLNICTWO

1441 Początki handlu niewolnikami z Afryki. Portugalczycy Antão Gonçalves i Nuno Tristão pojmują pierwszych 12 Afrykanów w Cabo Branco (Mauretania) i przewożą do Portugalii.

1501/2 Pierwsi afrykańscy niewolnicy w Ameryce.

1562 Sir John Hawkins zostaje pierwszym angielskim handlarzem niewolnikami. Wiezie 500 niewolników z Sierra Leone do Indii Zachodnich. Przy pojmowaniu niewolników pali i plądruje wioski afrykańskie.

1564 Królowa Elżbieta sponsoruje wyprawę Hawkinsa dając mu 700 tonowy statek Jesus of Lubeck. Przez pięć lat przewiezie 1200 niewolników czterema wyprawami.

1619 Pierwsi niewolnicy w Wirginii. Będą pracować przy tytoniu.

1660 Karol II nadaje monopol kompanii Royal Adventurers, której przewodzi Jakub, królewski brat.

1672 The Royal African Company przejmuje handel przewożąc średnio 5000 niewolników rocznie w latach 1680-86.

1698 Otwarcie handlu niewolnikami dla wszystkich.

1730 Wielka Brytania staje się największym handlarzem niewolnikami.

1792 Dania znosi handel niewolnikami.

1794-1804 USA znoszą zagraniczny handel niewolnikami.

Francja znosi niewolnictwo w swoich koloniach (przywróci je Napoleon).

Handel Niewolnikami w epoce nowożytnej (szacunki wg. Hugh Thomasa)

KRAJ LICZBA WYPRAW ILOŚĆ NIEWOLNIKÓW

PORTUGALIA 30,000 4,650,000

HISZPANIA 4,000 1,600,000

FRANCJA 4,200 1,250,000

HOLANDIA 2,000 500,000

ANGLIA 12,000 2,600,000

AMERYKA PÓŁNOCNA 1,500 300,000

DANIA 250 50,000

INNE 250 50,000

RAZEM 54,200 11,000,000

KRAJE DOCELOWE HANDLU NIEWOLNIKAMI

BRAZYLIA 4,000,000

IMPERIUM HISZPAŃSKIE Z KUBĄ 2,500,000

BRYTYJSKIE INDIE ZACHODNIE 2,000,000

FRANCUSKIE INDIE ZACHODNIE 1,600,000

AMERYKA PÓŁNOCNA 500,000

HOLENDERSKIE INDIE ZACHODNIE 500,000

DUŃSKIE INDIE ZACHODNIE 28,000

EUROPA 200,000

RAZEM 11,328,000

KRAJE POCHODZENIA NIEWOLNIKÓW

Senegal, Sierra Leone 2,000,000

Wybrzeże Windward 250,000

Wybrzeże Kości Słoniowej 250,000

Złote Wybrzeże (Ashanti) 1,500,000

Dahomey, Adra, Oyo 2,000,000

Benin 2,000,000

Kamerun, Gabon 250,000

Loango 750,000

Kongo, Angola 3,000,000

Mozambik, Madagaskar 1,000,000

RAZEM 13,000,000

DOCELOWA PRACA NIEWOLNIKÓW

Plantacje trzciny cukrowej 5,000,000

Plantacje kawy 2,000,000

Kopalnie 1,000,000

Służba domowa 2,000,000

Uprawa bawełny 500,000

Uprawa kakao 250,000

Budownictwo 250,000

RAZEM 11,000,000

Szacunki dotyczące migracji do kolonii

1. 280,000 Portugalczyków w latach 1500-1580 przy ludności około 1,8 miliona (3,5 tys rocznie); 1580-1640 – 360,000; 1640-1700 – 150,000; 1700-1760 – 600,000; w sumie 1-1,5 miliona w latach 1514-1760.
2. 243,000 Hiszpanów w latach 1506-1600 (2583 rocznie z ludności 8 mln) w latach 1600-1650 3-4 tys rocznie
3. 500,000 Holendrów z ludności 1.9 mln w latach 1600-1700 do Azji
4. 10,000 Francuzów w latach 1609-1700, głównie do Ameryki
5. Anglicy: 1630-1642 – 21,200 purytanów do Nowej Anglii; 1607-1700 około 150,000 do Wirginii; wzrost ludności z 97,000 w 1650 do 266,000 w 1700 oraz 999,000 w 1750
6. Ponadto do kolonii angielskich: 117,000 Afrykanów do 1650; 146,000 do 1700; 537,000 do 1750.
7. W sumie ludność kolonii angielskich około 1750 – 1,536,000.

Skutki kontaktu obu kontynentów (Euroazji i Ameryk) – wzajemne wymiany

Płody rolne:

Z Europy:

Pszenica, ryż, winorośl, oliwki, banany, trzcina cukrowa, melony, figi, owoce cytrusowe.

Do Europy:

Kukurydza, ziemniaki, pomidory, papryka, różne rodzaje fasoli, orzeszki ziemne, maniok, kawa, czekolada.

Choroby:

Z Europy:

Ospa, malaria, żółtaczka, grypa, dyfteryt, tyfus, odra.

Do Europy:

Syfilis.

Zwierzęta:

Z Europy:

Konie, krowy, kozy, owce, drób domowy, koty, pszczoły, myszy, szczury.

Do Europy:

Indyki.

Wykład 10

Odkrycia i kolonializm angielski. Część I.

Kolonie w Ameryce Północnej (poza angielskimi)

1565 – Pedro Menéndez de Avilés zakłada kolonię na Florydzie

1598 – Juan de Oñate zakłada osadę w Nowym Meksyku

1604 – założenie kolonii w Arkadii przez Francuzów (Port Royal); 29 września 1621 Jakub I nadaje status kompanii szkockiej i w 1622 powstaje pierwsza kolonia szkocka w Nowej Szkocji, ale zanika; w latach 1629-31 ponownie istnieje kolonia szkocka, która zostaje jednak zwrócona Francji na mocy traktatu z Suzy 1631

1608 – założenie Nowej Francji

1614 – Nowe Niderlandy założone przez Holenderską Kompanię Zachodnioindyjską

1638 – Szwedzi zakładają kolonię nad rzeką Delaware (w 1655 zostaje przejęta przez Holendrów)

1606 – założenie kompanii londyńskiej i Plymouth

1606 – wyprawa dwóch statków Plymouth Company zostaje rozbita przez Hiszpanów

1607 – trzy statki London Company docierają do Ameryki zakładając kolonie i miasto Jamestown (wypłynęły 20.12.1606). Po roku ze 105 osób pozostało przy życiu 35 kolonizatorów. (John Smith, Powhatan, Pocahontas)

1608 – Kolejny statek dowozi 110 osadników. W grudniu wysyłają do Anglii rudę żelaza oraz drewno

1608 – założenie Quebec przez Samuela de Champlain

1609 - Dutch East India Company (Holenderska Kompania Wschodnioindyjska) wysyła do Ameryki wyprawę odkrywczą Henry Hudsona, który odkrywa rzekę nazwaną później jego imieniem.

1612 – Rozpoczyna się uprawa tytoniu sprowadzonego z kolonii hiszpańskich w Wirginii (nicotiana tabaccum zamiast lokalnej nicotana rustica).

1613 – Holendrzy zakładają faktorię na wyspie Manhattan

1614 – John Rolfe pojmuje Pocahontas za żonę

1616 – tytoń staje się głównym towarem eksportowym Wirginii

1616 – Epidemia ospy wyniszcza ludność tubylczą

1619 – sesja pierwszego ciała prawodawczego w Ameryce w Jamestown (22 reprezentantów 11 plantacji)

1619 – statek holenderski przywozi do Wirginii pierwszych 20 niewolników

1620 – 16 września z Anglii wyrusza 101 osadników na statku „Mayflower”; 11 listopada docierają do wybrzeży Ameryki, choć lądują dopiero 26 grudnia na terenie Massachusetts; na statku podpisują Mayflower Contract – pierwszy kontrakt dotyczący ustanowienia władzy lokalnej