Сімдіктердің өсуі мен өнімділігін реттеудегі тыңайтқыштардың маңызы

Макроэлементтергнмөлшері 0,01-ден ондаған процентке дейін жететін элементтер жатқызылады. Бұл топқа органогендерден (С,О,H,N) басқа-Si, Ca, K, Mg, P, S, Al, S енедіТыңайтқыштар —Табиғатта әр түрлі жағдайлардың әсерінен топырақтың құрамы ұдайы өзгеріп отырады. Өсімдіктердің тіршілігі үшін су, минералды тұздар және ауа қажет. Сондықтан топырақты құнарландыру үшін тыңайтқыштар шашады.Тыңайтқыштар органикалық және минералды болып 2 топқа бөлінеді.1. Органикалық тыңайтқыштарға қи, шымтезек, қарашірік, құс саңғырығы жатады. Микроорганизмдер қиды әбден шіріткен соң ғана өсімдіктер оңай сіңіреді. Қиды топыраққа күзде шашса, келесі көктемге дейін шіріп үлгереді. Өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары шіріп, қарашірік түзеді. Қарашірік топырақтың үстіңгі қабатында болады. Қарашірігі мол топырақта өсімдіктер жақсы өседі.

2. Минералды тыңайтқыштарға азот, фосфор, калий (күл) жатады. Тыңайтқыштарды белгілі мерзімде, өсімдіктердің өсуі мен дамуының әр кезеңінде шашады

құрамында қоректік элементтер болатын заттар. Өсімдіктердің толық, өсіп-жетілуіне қажет элементті қоректік элемент дейді. Өсімдіктердің өсіп, өнім беруі үшін қажет қоректік элементтердің маңызы ерекше. Фотосинтез кезінде өсімдіктердің жапырағы арқылы және топырақтан алатын химиялық элементтерінің саны 50 шақтыШығу тегіне қарай органикалық және бейорганикалық тыңайтқыштар деп, ал агрегаттық күйіне қарай тыңайтқыштар қатты (селитра, фосфор тұздары) және сұйық (аммиак суы) болып бөлінеді.

Тыңайтқыштар — өсімдіктердің топырақтан қоректенуін жақсарту үшін қолданылатын органикалық және минералдық заттар. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі артады, өнім сапасы жақсарады.

Шығу тегіне қарай органикалық және бейорганикалық тыңайтқыштар деп, ал агрегаттық күйіне қарай тыңайтқыштар қатты (селитра, фосфор тұздары) және сұйық (аммиак суы) болып бөлінеді.

Тыңайтқыштар — өсімдіктердің топырақтан қоректенуін жақсарту үшін қолданылатын органикалық және минералдық заттар. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланғанда ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі артады, өнім сапасы жақсарады.

Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент. Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады.

Фосфорсыз хлорофилл түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды

Кез келген есімдікке калий өте қажет. Калий жетіспесе, фотосинтез қарқыны төмендейді. Калий жеткілікті болса, өсімдікте крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарылайды және картоп, күнбағыс, жоңышқа, қызылша сияқты есімдіктердің өнімділігі едәуір артады. Топырақта болатын калий, көбінесе органикалық тыңайтқыштар — қи, өсімдік күлі арқылы топыраққа түседі. Калий тыңайтқышының негізгі шикізаты шөптесін және ағаш типтес өсімдіктердің күліндегі карбонат К2С03 түрінде болады

Тамыр арқылы және тамырдан тыс қоректендіруөсімдіктің тамыр арқылы керекті элементтерді топырақтан сіңіру. Қоректік заттар өсімдіктің жер үсті мүшелеріне минералды тұздардың ерітіндісі ретінде жеткізіледі. Топырақтан қоректенуде азоттың алатын орны ерекше. Егер өсімдікте азот жетіспесе, өте баяу өсіп, жапырақтары бозара бастайды.Қоректік заттар тамырға өткен соң ұлпаларға таралады, онымен барлық тірі ағзалар қоректенеді. Өсімдіктердің жақсы өсіп, дамуы үшін топырақта азот, фосфор, калийболуы өте қажет. Қоректік заттарды ерітінді күйінде тамыры арқылы сорады. Керексіз заттар сыртқа шығарылмай вакуольде және қабықшасына жиналады. Күзде керексіз заттар, қабық, сарғайып түскен жапырақтармен бірге кетеді. Өсімдіктердің топырақтан қоректенуін минералды қоректену дейді.

Негізгі органогендерді және микроэлементтерді көрсетіңіз Микроэлементтер: мыс (Cu), бор (B),марганец (Mn), мырыш (Zn), молибден (Mo), кобальт (Co), т.б. қажет. Өсімдік ағзаларына енген қоректік элементтер зат алмасу процесіне қосылады. Олар кейде өсімдік клеткаларында клетканың физ.-хим. қасиеттерімен анықталатын иондар түрінде де кездеседі

Минералды элементтерді макро және микроэлементтерге бөлу неге негізделген Топырақ арқылы өсімдіктің қоректенуі минералдық қосылыстар мен топырақтағы органик. заттар арқылы жүзеге асады. Дегенмен өсімдіктің қоректенуі үшін көміртек (С), оттек (О), сутек (Н), азот (N), фосфор (P), күкірт (S), калий (K), кальций (Ca), магний (Mg), темір (Fe), т.б. қажет. Қоректік заттарды өсімдік көмірқышқыл газ (СО2) түрінде ауадан, су (Н2О) және минералдық тұздар иондары түрінде топырақтан алады; азотты тамыры арқылы сіңіргенде, оларды нитратты немесе аммоний тұздары түрінде қабылдайды. Ал ауадағы молекулярлы азоттың еркін қозғалыстағы түрін өсімдіктер жеңіл қабылдайды немесе азотжинаушы микроорганизмдердің көмегі арқылы сіңіреді. Ал қалған элементтер ион алмасу процесінде катиондар түрінде тамыр клеткалары арқылы сіңіріледі. Ол үшін топырақта ауа алмасып, тамыр оттекпен белсенді демалуы қажет. Жоғарыда аталған макроэлементтермен қатар өсімдіктің қоректенуіне микроэлементтер: мыс (Cu), бор (B),марганец (Mn), мырыш (Zn), молибден (Mo), кобальт (Co), т.б. қажет. Өсімдік ағзаларына енген қоректік элементтер зат алмасу процесіне қосылады

Өсімдіктер үшін азоттың маңызы және көзі. Азот - қосылыстары өсімдік жасушаларының шамалы мөлшерін құрайтын болса да, олардың маңызы зор. Азот, ақуыздар, амин қышқылдары, амидтер, алкалоидтар, гормондар, нуклеин қышқылдарының құрамына кіреді. Азотты заттар негізінен өсімдіктердің жапырағында және өсуге бейімделген меристема жасушаларында көбірек жиналады. Мысалы, қарағаш және шаған камбий жасушаларының құрғақ салмағының 30%-ы, ал ксилема жасушаларының 5%-ы ғана азоттың үлесіне тиеді. Сол себептен азот жетіспеушілігі өсу процесін тежейді.

Ұрық пен дәндер де көп мөлшерде азот жиналады, демек бұл жердегі азот қоректік заттардың құрамына кіреді.

Сіңірілген азоттың көп мөлшері ақуызбен хлорофилл синтезіне жұмсалады. Азот жетіспеушілігі кезінде өсімдік жапырақтары сарғайып, ондағы хлорофилл кемиді. Хлоропласттардың саны өспейді. Мұның бәрә фотосинтезді тежеуге, соңынан мүлде тоқтауға әкеп соғады.Өсімдіктер топырақтан аммоний және нитрат тұздарын қабылдайды. Органикалық азотты қосылыстардың көпшілігін өсімдік сіңіре алмайды. Өсімдіктер топырақтан аспарагин, кейбір амин қышқылдары мен нуклеин қышқылдарын да сіңіре алады. Атап өткен азотты қоректік заттар өсімдікке тиімді түрде болғанымен, олардың жалпы мөлшері жеткіліксіз болады. Ж,Буссенго көрсеткендей, молекулалық азот атмосфера құрамында мло болғанымен, өсімдіктерге сіңірілмейді.

Фосфорлы Тыңайтқыштарды сипаттаңыз Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент. Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады.

Фосфорсыз хлорофилл түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады. Фосфор тыңайтқыштары суда еритін, ерімейтін болып бөлінеді

Өсімдік тіршілігінде кальцийдің маңызы Өсімдік жасушасында әр түрлі күйде болады және көптеген міндеттер атқарады Оның ең белсенді және жылжымалы бөлігін катион түоінде оның қасиеті мен қвзметін көптеп анықтаитын плазмалық жарнақтар тұтқан Кальций катионы тотықтану тотықсыздану және гидролитикалық үдерістергеиқатысатын бірсыпыра ферменттік жүйелерді белсендіреді Кальцийдң бачым бөлігі жасуша қабырғаларының тақта ортасының пектин заттармени байланысқан Бұл да осы әуелінің әжертеуір қозғалмалы түрі Соңында жасушалар қартайғанда немесе олардығ метоболиттік блсенділігі төменегенде кальций цитоплазмдан вакуольге жылжтды да онда қымыздық лимон және басқа да органикалық қышқылдардың ерімеитін тұздары түрінде жиналады

Калий тыңайтқыштарын сипаттаңыз КАЛИЙ ТЫҢАЙТҚЫШТАРЫ – өсімдік қорегі ретінде қолданылатын құрамында калийі бар минералды заттар. Калий тыңайтқыштары табиғи калий тұздарынан алынады Калий тыңайтқыштары суда жақсы ериді, өсімдіктер тез сіңіреді, түрлі ауруға төзімділігін күшейтеді және дақылдар өнімділігін арттырады. Картоп, қант қызылшасын, көкөніс, темекі дақылдарына Калий тыңайтқыштары көбірек қажет. Калий картоп құрамындакрахмалдың, тамыр-түйнекті дақылдарда қанттың, жемшөпте протеин мөлшерін арттырады. Калий тыңайтқыштарын топырақтың құрамына, тыңайтылатын дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, тыңайтқыштардың химиялық қасиеттеріне байланысты әр түрлі мөлшерде шашады. Негізгі тыңайтқыш ретінде күзде не көктемде жер жырту не культиваторлау кезінде қолданады. Қант қызылшасын, картоп, жүгері және кейбір көкөніс дақылдарын Калий тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді.

Күрделі тыңайтқыштарды сипаттаңызТыңайтқыштар деп құрамында мәдени өсімдіктерге қажетті қоректік элементтері бар минералды, органикалық және биологиялық заттарды айтады. Оларды минералды, органикалық және бактериялы деп бөледі.Минералды тыңайтқыштарда қоректік заттар минералдық тұздар түрінде болады. Фосфорлы және калийлі тыңайтқыштар химия өнеркәсібінде табиғи қазбаларды өңдеу арқылы алынады, ал азотты тыңайтқыштардың өндірілуі негізінен ауа азотының сутегімен әрекеттесуінен аммиактың түзілуіне негізделген. Барлық минералды тыңайтқыштарды шартты түрде тікелей және жанама әсер етушілер деп бөледі. Азотты тыңайтқыштар. Азоттық қосылыстардағы түрлеріне қарай азотты тыңайтқыштар нитратты, аммонийлі және аммиакты, аммонийлі-нитратты, амидті болып бөлінеді. Нитратты тыңайтқыштарда азот нитратты түрде болады Фосфорлы тыңайтқыштар. Бұлар үш топқа бөлінеді: фосфоры суда ерігіш түрде болатын тыңайтқыштар /жай және қос суперфосфат/, фосфоры суда ерімейтін және әлсіз қышқылдарда нашар еритін тыңайтқыштар / преципитат, томасшлак, фторсыз және т.б./. Фосфор аталған тыңайтқыштарда өсімдікке сіңімді түрде болады. Араластырылған /қоспа/ тыңайтқыштар. Араластырылған тыңайтқыштардың маңызы ауылшаруашылық дақылдарын қарқынды технологиямен өсіргенде арта түседі. Қоспаны сақтаған кезде физикалық қасиеттері /кесектеліп қалуы, дымқылдануы/ нашарлайтындықтан, оларды топыраққа енгізер алдында дайындайды.

Өсімдіктер үшін мырыштың физиологиялық маңызы Жоғары сатыдағы өсімдіктердің өсуі үшін мырыштың қажет екендігі анықталды. Ол әсіресе хлорофилге бай органдарда көп болады. Мысалы, сұлы жапырағында ондағы мырыштың жалпы мелшерінің 20—30 проценті кездеседі. Құрамында мырыш элементі мол топырақты жерлерде өсетін өсімдіктерде бұл микроэлемент ерекше көп болады. Мырыш жетіспеушілігі ең алдымен өсімдіктің өсуіне әсер етеді, мұндай жағдайда буын аралықтарының өсуі тоқтап, өсімдік аласа болып қалады, сондай-ақ жапырақ мезофилі де өзгереді. Палисадты паренхима клеткалары қысқа және енді болып, өте тығыз орналасады, клетка арасындағы кеңістік мүлде дерлік болмай қалады. Хлоропластардың мөлшері мен саны кемиді де, олар топтасқан күйінде жабысып қалады. Мырыш жетіс-пеушілігі углевод, фосфор және белок алмасуына әсер етеді. Мырыштың бұлайша әсер етуі ферменттік системаларға байланысты. Ол системаларда мырыш ферменттін, құрамдас бөлігі болып, оны-мен берік байланысады немесе активатор болып табылады.

Өсімдіктер үшін марганец физиологиялық маңызы Марганец ферменттердің құрамына кірмейді, бірақ активатор ретінде оның болуы көптеген ферменттер үшін қажет. Кребс цикліндегі декарбоксилаза, сондай-ақ малатдегидрогеназа, изо-цитратдегидрогеназа сияқты ферменттердін, активтілігін арттыруда марганец зор роль атқарады. Бұл микроэлемент сондай-ақ гликолиздің гексокиназа, фосфоглюкомутаза, энолаза сияқты бірқатар ферменттерінің активтілігін арттыру үшін де қажет. Осы аталған жағдайлардың барлығында да марганец ферменттің белоктық бө-лігімен комплекс түзеді және басқа металмен алмастырыла алады. Алайда мұндай алмасу нәтижесінде ферменттің активтілігі кемиді Марганец жетіспеушілігі көптеген өсімдіктердің фотосинтез қарқындылығына тікелей әсер етеді. Пирсоң балдарларда марганец жетіспеушілігіне сәйкес фотосинтез де кемитінін атап көрсетті. Марганец фотосинтез кезінде судан оттегінің бөлініп шығу процесіне әсер ететіндігі анықталды..

Өсімдіктер үшін фосфордың физиологиялық маңызы Фосфор — барлық тірі организмнің құрамына кіретін маңызды элемент. Фосфор ферменттердің, дәрумендердің кұрамында болады.

Фосфорсыз хлорофилл түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда болып, өсімдіктің гүлденуі мен пісуі баяулайды

. Өсімдіктер үшін күкірттің физиологиялық маңызы

Күкірт өсімдіктерде әажетті негізгі элементтердіҢ біріне жатады. Кзкірт

өсімдікке негізінеҢ сульфат кЗйінде енеді. гсімді ұлпаларындағы мөлшері онаша қөп болмайды -0,2-1 проц. шамасында. БЗршаә тЗәымдастар, әсіресе крестгзлділер, басәа өсімдіктерге әарағанда, кзкірті көбірек өажет етеді. Төпыраәта кЗкірт анорганиәалыө және органиәалыә тзрде кездеседі. Минералдыә сульфат және тЗздар немесе иондар тзрінде болуы мұмкін. Гсімдіктерде кзкірт минеральдыә сульфат және тотыәсызданған тзрде болады кзйінде кездеседі. Бұл екеуінҢ жалпы м^лшері және араіөатнасы өсімдік органдарындағы процестеге байланысты ^згереді. Гсімдікке сінген кұкірттіҢазғантай бөлігі тамырдан транспирация ағынымен ксилема, одан жас, өсіп тұрған органдаға аысады да зат алмасу процесіне енеді.

Өсімдіктер үшін калийдің физиологиялық маңызы Калий. ОныҢ өсімдік ұлпаларындағы мөлшері әұрғао затына есептегенде 0,5-1,2 проц. шамасында болады. гсімдіктіҢ жас, өсіп тұрған бөліктерінде көбірек кездеседі, _өте жылжымалы. Бұл элемент ферменттердіҢ, немесе басоа физиологиялыә ырыәты әосындылардыҢ әЗрамынатікелеі енбесе де, өсімдіктегі энергетикалыә процестерге әажет әұрамына екендігі кірсетілген. КалийдыҢ топыраәтағы әоры фосфорға әарағанда ұ-40 есе, азотта 5-50 есе артық

Макроэлементтерге жатады олардың өсімдіктерде мөлшері магний -0.02-0.03Натрий -0.02-0.03 кальций 0.04-2.00 темир -0.01-0.015Калий-0.15- 0.20 кукирт-0.15-0.20Фосфор-0.20-1.00 хлор-0.05-0.10

Микроэлементтерге жатады олардың өсімдіктерде мөлшері Мырыш-0.0003Мыс-0.0002Йод-0.0001 Фтор-0.0001

Ультромикроэлементтерге жатады олардың өсімдіктерде мөлшері Ультрамикроэлементтер деп атала-тын үшіншітопқаөсімдіктерденесіндепроценттіңмиллионнанбірбөлігінедейінгімөлшердекездесетінэлементтеркіреді. ОларғаСs, Sе, Сd, Нg, Аg, Ru, Ca элементтеріжатадыi.Өсімдіктердің элементтік құрамын анықтау минералдық қоректену теориясының негізі болды.