Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы

Адам ағзасы сыртқы және ішкі орта туралы ақпаратты сезімтал (сенсорлы) жүйелер (талдауыштар) көмегімен асады. «Талдауыш» терминін физиологияға И.П. Павлов 1909 жылы енгізді және ол әр түрлі сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерді қабылдап, талдайтын сезімтал құрылымдар жүйелерін белгіледі. Қазіргі көзқарасқа сәйкес сезімтал жүйелер бұл – ақпараттық өңделуі жүретін, бірге топтастырылған, орталық жүйке жүйесінің жасушаларын (сезімтал орталықтар), шеткері жатқан рецепторларды (сезім мүшелері, сезімтал мүшелер) және олардан тарайтын жүйке талшықтарын (өткізуші жолдар) қоса алғандағы жүйке жүйесінің арнайы бөліктері. Сезімтал мүшелерді келесі түрде жіктеуге болады: Сенсорлы мүшелерді келесідей жіктеуге болады:

1)Экстерорецепторлар – ағзаға сыртқы ортадан әсер ететін тітіркенулерді қабылдайды: жылудың, жарықтың, дыбыстың және басқа да сигналдардың қабылдануы. Олар сыртқы орта туралы барабар ақпараттың қажетті көлемімен қамтамасыз етеді және соны талдаудың негізінде бейімделу тәртібі қалыптасады.

2)Интерорецепторлар – ағзаның ішкі ортасынан келетін тітіркенулерді қабылдайды: мүшелерден, сұйық орталардан, тканьдерден. Олар ағзадағы реттелу үрдістерінің өтуінің негізі болып табылады.

3) Проприорецепторлар – бұлшықеттердің басаңсуы және қысқартылу дәрежесінің өзгеруі салдарынан пайда болатын тітіркенулерді қабылдайды. Яғни, дененің әр түрлі бөлімдерінің жағдайы туралы ақпараттың түсуі қамтамасыз етеді.

Анализатордың негізгі сипаттамасы – рецептордың сезімталдығы болып табылады, яғни қоздырғыштарды қабылдау мүмкіндігі. Қоздырғыштардың барлық түрінде және сезім мүшелерінің барлық түрінде минимальды сезгіштікті шақыру үшін стимул интенсивтіліктің минимумына жетуі керек. Бұл интенсивтілікті бастама сезім немесе сезгіштіктің абсолюттік бастамасы деп аталады. Бір стимул басқасынан өзгешеленеді, өйткені олардың айырмашылығы адамдармен қабылданатын болуы керек, оларды дифференциалды бастама немесе айырмашылық бастамасы (қарқындылығы, ұзақтылығы, жиілігі, қалпы және т.б. бойынша) деп аталады. Қоздырғыштардың әсерінен бастап сезім пайда болғанға дейігі уақытты латентті кезең деп аталады.

Жүйе деп - жүйе алдында тұрған мақсаттардың арасындағы адекватты әсеріндегі элементтердің жиынтығын айтамыз. «Адам – қоршаған орта» бинарлы жүйесі көп мақсатты болып келеді. Бұл жүйенің алдында тұрған мақсаттардың бірі – қауіпсіздік, яғни адам денсаулығына қауіп төндірмеу. Сыртқы орта мен организмге кері салдарды жою үшін «адам - орта» жүйесінің қалыптасуының белгілі шарттарын қамтамасыз ету керек. Адам сипаттамасына сәйкес тұрақты сыртқы орта элементі тым кең шектеулерде реттелуге беріледі. Сәйкесінше, «адам - орта» жүйесінің қауіпсіздік сұрақтарын шеше отырып, ең алдымен адам ерекшелігін есепке алу қажет.

Адам қауіпсіздік жүйесінде үш түрлі рөл атқарады:

- қорғаныс объектісі болып табылады;

- қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құралы ретінде шығады

- қауіп-қатердің қайнар көзі болуы мүмкін.

Қоршаған ортаның көптеген факторлары физикалық, химиялық, тiршiлiкке қатысты логикалық немесе әлеуметтiк табиғаттың, адамның ыңғайланған мүмкiндiктерiнiң түбегейлi белгiсі болып қалыптасады. Сондықтанда ғылыми өңдеу факторлар қауіпінің тууы негізгі факторлар ортасында перспективті, профилактикалық массалық ауруларды (жүрек-өкпе ауруларын, жүйке жүйелер ауруларын және т.б.) тудырады.

Адамзаттың ерекше адаптациясы организмнің физикалық даму қасиеті жасанды қабілеті мен оның қызығушылығына байланысты болады. Әдістер мен құралдарды өңдеу, төтенше әсер организм мүмкіндіктерінің компенсаторы, адаптациялы мүмкіндіктердің деңгейлері және факторлар ортасына зиян келтіретін концентрациясы қайта оқытуға бағытталған.

Қоршаған ортаны басқару сапасы және жағымсыз органикалық әр түрлі әсері оның организмге маңызды белгілері, гигиеналық нормасы болады. Қоршаған ортаның денсаулық үшін қауіпсіз факторлары гигиеналық регламент ретінде орналастырылған.

Әлеуметтік-биологиялық теңестіру. Гигиеналық нормативтерде денсаулық үшін норманы сақтау, өндірістік өнімдердің пайдасы, нормаға байланысты дена­турациялық ортаның денсаулыққа зияны және денсаулыққа зияны норманы сақтау шығындары мен қанағаттандыру мүмкіндігінің төмендеу: