Эталонная база Республики Казакстан

Эталонная база Республики Казакстан является важнейшим элементом обеспечевания единства измерений в стране. Ее уровень определяет уровень измерений в стране. Основным направлением деятельности по обеспечению единства измерений в Республике Казакстан как суверенном государстве является развитие и совершенствование эталонной базы.Для обеспечения единства измерений и единообразия средств измерений, метрологического обслуживания более 10 млн.средств измерений, в том числе стандартных образцов состава и свойств веществ и материалов, в республике созданы эталонная база и служба стандартных образцов, аккредитуются метрологические службы государственных органов управления и юридических лиц на право поверки и калибровки средств измерений.

На январь 2003 года эталонная база республики состояла из 20 государственных эталонов, в том числе:

• Эталон базы КГЭ (1кг);

• Эталон массы ГЭ-1-1110 (от 0 до 500г);

• Эталон единицы длины (от 0,1 до 100 мм);

• Эталон единицы длины в области измерений отклонений от прямолинейности и плоскостности;

• Шесть эталонов единицы давления (от 0,04 до 0,6 МПа; от0,1 до 6МПа; от 1 до 60 МПа; от 100 до 4*1000 Па);

• Эталон единицы напряжения переменного тока (от 0,6 до 300 В);

• Эталон единицы электрической емкости ММЕ-4 (0,1 пФ-10 мкФ);

• Эталон единицы рН (от 1,68 до 9,68 рН);

• Комплект эталонов удельной электрической проводимости (от 10,0 до 0,01см/м);

• Четыре эталона единицы температуры (от 77 до 273,15 К; от 273,15 до 3К; от 273,15 до 1357 К; от 273 до 2074 К);

• Эталон для средств измерений ускорения при ударном движении (от 50 до 5000м/с);

• Эталон времени и частоты.

Кроме того, в Республике Казакстан применяется 518 рабочих эталонов 1-го разряда, 710 рабочих эталонов 2-го разряда и 879 рабочих эталонов 3-го разряда.

Основные единицы физических величин системы измерений в стране воспроизводятся с погрешностью, не превышающей:

-единица длины (м)-1*10(-8);

-единица массы (кг)-2*10(-2);

-единица времени (с)-5*10(-14);

-единица силы электрического тока (А)-7*10(-6);

-единица термодинамической температуры(К)-0,45*10(-3);

-единица силы света (кд)-2*10(-2);

-единица избыточного давления-1,2*10(-5).

В перспективе программами предусмотрено повышение уровня измерений различных физических величин в стране до мирового уровня.

Эталоны единиц величин применяется только для работ, связанных с передачей размеров (поверки, калибровки, сличения).

Государственные эталоны хранят, исследуют и применяют в соответствии с утвержденными правилами проведения этих работ, а также в соответствии с требованиями государственных поверочных схем.

За соблюдение правил хранения и применения государственных эталонов несет ответственность ученый хранитель эталона.

Особые происшествия с государственными эталонами должны быть зарегистрированы, указаны причины, характер происшествия и даны заключения о необходимых мероприятиях для сохранности государственных эталонов.

Эталоны метрологических служб юридических лиц хранятся и применяются в порядке и условиях, обеспечивающих правильность их использования и надежность при эксплуатации, в соответсвии с требованиями нормативных документов.

Эталоны метрологических служб допускается использовать для проведения высокоточных ихмерений при условии, что их функционирование в качестве эталонов не нарушается.

25 Си жүйесінің бірліктері және олардың анықтамалары.

Си Халықаралық бірліктер жүйесіне 7 негізгі және 2 қосымша бірлік енеді. Қосымша 2 бірлік – жазық және денелік бұрыштардың бірліктері – радиан және стерадиан. Бұл бірліктердің қосымша аталу себебі оларды негізгі бірліктер қатарына жатқызуға болмайды, себебі бұрышпен қозғалуды сипаттайтын шамалардың өлшемділіктерін сипаттауда қиындықтар туындайды. Сонымен оларды туынды бірліктер қатарына жатқызуға да болмайды, себебі, негізгі бірліктерден құралмайды. Жазық бұрыштың өлшем бірлігі - радиан (рад), доғасының ұзындығы радиуске тең екі радиустың арасындағы бұрышқа тең шама.Денелік бұрыштың бірлігі - стерадиан (ср) - төбесі сфераның центрінде орналасқан, сфера бетінде ауданы қабырғасы сфера радиусына тең квадраттың ауданына тең аудан кесетін денелік бұрышқа тең шама. Халықаралық жүйенің қосымша бірліктері бұрыштық жылдамдық, бұрыштық үдеу секілді шамаларды сипаттауда қолданылады. Радиан мен стерадиан теориялық есептерде кеңінен қолданылғанымен тәжірибеде сирек кездеседі. Мысалы, стерадиан көбінесе жарық техникасында ғана қолданылады.

26. Физикалық шамалар арасындағы байланыс теңдеуі.

Негізгі физ. шамалар-фундаменталды қасиетіне байланысты еркін және тәуелсіз таңдап алынады.

Туынды физ. шамалар- негізгі шамалардың көмегімен теңдеулер арқылы анықталады. Физ. шамалар арасындағы байланыс теңдеуі деп- физ. шамалар әріптік символмен берілген теңдеуді айтады,

1)Пропорционалдық коэф. 1-ге тең шамалар:F=ma N=A/t

2)Пропорционалдық коэффицент қандай да бір мөлшерсіз, өлшемсіз сан.

3)Шамалардың арасында коэффцент бар, олардың өлшем бірлігі бар.Негізгі физикалық шаманың бірлігі берілген жүйенің негізгі бірлігі болып табылады. “Физикалық шамалар бірліктері МӨЖ” МЕСТ 8.417-81 ӨЖ бірліктерінің жүйесі пайдаланылады, онда 7 негізгі және 2 қосымша бірліктер қабылданған.

Туынды бірлік – теңдеуді негізгі бірліктермен байланыстыратын, осы теңдеумен құрылған бірліктер жүйесінің туынды физикалық шамасының бірлігі.

27Физикалық шама. Физикалық шаманың сипаттамалары. Негізгі және туынды шамалар.

Физикалық шама дегеніміз-көптеген физ. нысандар үшін сапалық сипатта жалпылама, ал сандық сипатта олардың әрқайсысы үшін индивидуальді болатын физ. нысанның қасиеті.

Мөлшер-физ. шаманың мәні, физ. шаманың сан мәні, шын мәні, нақты мәні.

Физикалық шаманың мөлшері деп-шаманың материялық нысандарға, процесстерге, жүйелеуге қатысты сандық анықталуын айтамыз.

Шаманың мәні деп-шаманың мөлшерінің ол үшін қабылданған бірліктің қандай да бір саны ретінде өрнектелуін айтамыз.

Шаманың сан мәні-мәнге беретін қандай да бір нақты бір сан.

Шын мәні-идеалды мән. Идеалды мәнді практика жүзінде дәл анықтау мүмкін емес.

Нақты мән-шаманың мәнін эксперимент жүзінде анықтайтын мән.

Негізгі физ. шамалар-фундаменталды қасиетіне байланысты еркін және тәуелсіз таңдап алынады.

Туынды физ. шамалар- негізгі шамалардың көмегімен теңдеулер арқылы анықталады. Туынды бірлікті анықтау үшін:

- оның бірліктері негізгіге қабылданатын, физикалық шаманы таңдау керек;

- осы бірліктердің өлшемін анықтау керек;

- шамаларды байланыстыратын теңдеуді таңдау керек;

- пропорционалдылық коэффициентін бірге (немесе басқа тұрақты санға) теңестіру керек.

Туынды бірліктер когерентті және когерентті емес болуы мүмкін.

Когерентті деп жүйенің басқа бірліктерімен онда сандық көбейткіш бірге тең болып қабылданған теңдеумен байланысқан, физикалық шаманың туынды бірлігі аталады.

Физ. шамалар арасындағы байланыс теңдеуі деп- физ. шамалар әріптік символмен берілген теңдеуді айтады,

1)Пропорционалдық коэф. 1-ге тең шамалар:F=ma N=A/t

Ғылымда, техникада және күнделікті өмірде адам бізді қоршаған физикалық объектілердің әртүрлі қасиеттерімен кездеседі. Бұл қасиеттерге объектілердің бір-бірі арасындағы өзара әсерлесу процестері жатады. Олар тікелей физикалық шамалармен беріледі. Әрбір объект үшін физикалық шамамен берілген қасиеттерін мөлшерлі көлемде орнату үшін метрологияда олардың өлшемдері мен мәндері деген ұғым енгізілген.

Физикалық шаманың мәні – ол оның бірлігі түрінде алынған қандай да бір сан түрінде берілген өлшемін бағалау. Оны өлшеу нәтижесін немесе ФШ-ның Q мәнін q санды мән мен өлшем бірлігі таңдап алынған [Q] араларын байланыстыратын Q = q[Q] негізгі өлшеу теңдеуіне сәйкес есепті шешу нәтижесінен аламыз. Өлшем бірлігіне байланысты ФШ-дың сандық мәні өзгереді де, өлшемі сол күйінде қалады.

Физикалық шамалардың бірліктері – бұл белгілі өлшемдегі ФШ, оның өлшемі бірге тең, ол біртекті ФШ-ды мөлшерлі түрде беру үшін қолданылады. ФШ бірліктерінің өлшемдері мемлекеттік метрологиялық басқармалардың заңға сәйкес бекітілген жолдарымен қойылады.

Жалпы еркін түрде негізгі деп аталатын бірнеше ФШ дә-лелденген, қалған туынды деп аталатын шамалар негізгі бірліктермен арасындағы белгілі бір байланыс теңдеуі негізінде анықтала-ды. Туынды шамаларға мысал болып: заттың тығыздығы, ол көлем бірлігі болып табылады және заттың массасы ретінде анықталған, уақыт бойынша жылдамдықтың өзгеруінің үдеуі және т.б. жатады.

Физикалық шамалар жүйесінде негізгі шамалардың символдары қолданылады. Мысалы, негізгі шамалар болып ұзындық (L), масса (М) және уақыт (Т) алынатын механикалық шамалар жүйесі LMT жүйе деп аталады.

ФШ-дың ережелерге сәйкес алынған негізгі және туынды бірліктер жиынтығы физикалық шамалардың бірліктер жүйесі деп аталады. Негізгі ФШ-дың бірлігі жүйенің негізгі өлшем бірліктері болып табылады.

ФШ бірлік жүйесіне размерлік деген ұғым тән. Размерлік деп - туынды шамалардың негізгі шамаларға байланыстылығын символмен белгілеуді айтады. Егерде санның біреуінің дәрежесі нөл тең болса, оны размерсіз ФШ деп атайды.

ФШ-ны өлшеу деп ФШ-лар шкаласын сақтау және қайталану үшін қолданған техникалық құралдар жиынтығын атайды. Өлшенетін шама деп оның бірлігі немесе шкаласымен, немесе оның өлшем бірліктерін физикалық салыстыру процессін айтады. Егер Q -өлшенетін шама, [Q]- оның өлшем бірлігі, q- өлшенетің шаманың сандық мәні болса, олардың қатынасын мынадай формула көрсетеді: Q = q [Q].

Өлшеу тәсілдері мен түрлері: тура, жанама, тұтас, бірге өлшеу. Метрологияны практикалық, жалпы, теориялық және эксперементтік деп бөледі.

Бірлік жүйесін құруда еркін таңдалған бірлікті негізгі бірлік дейді. Олардың негізгісі: ұзындық, уақыт, масса, заттың мөлшері, жарық күші, электр тоғының күші, температура; қосымша бірлігі: жазық және кеңістік бұрыштар, онымен қатар туынды, жүйеден тыс, еселік және үлестік ФШ бірліктері. Негізгі өлшем бірліктері: метр, килограмм, секунд, ампер, кельвин, кандела, моль; қосымша – жазық бұрыш - радиан, кеңістік бұрыш - стерадиан.

28.СИ Халықаралық бірліктер жүйесі, оның кезінде СССр-ға кіргізілу тарихи этаптары

1956 жылы қазанда Халықаралық салмақ пен өлшем комитетінде Халықаралық бірліктер жүйесіне арналған алғашқы ашылуы болды. Бірақ, физикалық бірліктердің унификациясы негізінде КСРО да 1955 ж Халықаралық бірліктер жүйесі құрылды.Стандарт және өлшеу құралдары бойынша комитет КСРО Министрлер кеңесінің шешімімен физикалық бірліктердің өлшемдеріне арналған стандартты бекітті (1955 ж механикалық бірліктерге, 1956 ж электрлік,жарықтық және магниттік бірліктерге, 1957 ж жылулық бірліктерге, 1958 ж акустикалық бірліктерге).

Бірліктердің Халықаралық жүйесі 1961 жылдан бастап КСРО да енгізілді. Ғылым саласында, техникада, халық шаруашылығында және білім саласында да қолданыла бастады.1964 ж физикалық өлшемдердің бірліктеріне арналған Мемлекеттік стандарт жасала бастады,қабылданғанды ГОСТ9867-61 ге ауыстыру және өлшеудің әр саласындағы бірліктерге 7 мемлекеттік стандарт қабылданды. Бұл стандарттың негізіне Халықаралық бірліктер жүйесі алынды.

29 Халықаралық, мемлекетаралық және ұлттық эталондар

Эталон — деп бұл басқа өлшем құралдарына мөлшерді беру мақсатымен шама бірліктерін сақтау жəне жаңғыртуға арналған жоғары дəлдікті өлшем. Эталоннан шама бірліктер дəрежелік эталонға беріледі, ал одан жұмыс өлшеу құралдарына беріледі. Эталондары бастапқы, екінші және жұмыс деп топтастырлады.

Бастапқы эталон — деп бұл берілген өлшем аумағында қазіргі жағдайдағы ғылыми-техникалық жетістіктерін қолданып физикалық шама бірлігін жоғары дəлдікте беретін эталон. Бастапқы эталон ұлттық (мемлекеттік) және халықаралықболу мүмкін.

Ұлттық эталонды елдін метрология бойынша ұлттық ұйымдарында бастапқы өлшеу құрал ретінде бекітеді. Ресейде ұлттық (мемлекеттік) эталондарды РФ Мемлекеттік стандарты бекітеді.

Халықаралық эталондарды Халықаралық өлшем жəне салмақ бюросында (ХӨСБ) сақталады жəне қарастырады.

ХӨСБ əрекетінің маңызды міндеті халықаралық эталондары мен əртүрлі елдердің ірі метрологиялық зертханаларында ұлттық эталондарын жүйелік халықаралық сəйкестендіру, сондай-ақ бір-бірімен сəйкестендіру. Ол халықаралық экономикалық байланыстардың шарттардың бірі ретінде өлшемнің дұрыстығын, дəлділігін жəне бірлігін қамтамасыз етуге қажет. Сəйкестендіруге СИ жүйесінің негізгі шамалармен қоса, сондай-ақ туынды шамалардың эталондары да жатады. Сəйкестендірудің белгілі кезеңдері белгіленген. Мысалы, метр жəне килограмның эталондарын сəйкестендіру əр 25 жыл сайын, ал электр жəне жарық эталондарын – үш жылда бір рет.

Физикалық шамалардың халықаралық бірлік эталондары Халықаралық шама

жəне салмақ бюросында (ХСШБ) сақталады.

Халықаралық заттық шама-эталондарына килограмның прототипі платиндік-иридиялық кір тасы кіреді. Бірақ сондай заттық эталондары бұзылу жəне уақытқа сай өзгеру мүмкін. Сондықтан метрологтар таза заттардың қасиеттерін немесе табиғидене жəне құбылыстарын қолданып, физикалық шамаларының бірлігін жаңғырту əдістерін табуға əрдайым ұмтылады. Эталондарды сақтауы күрделі метрологиялық кешенді жұмыстар болып табылады.

Бір жағынан, эталонның сақталуын жоғары деңгейде қамтамасыз ету, екіншіден –эталоннан бірліктер шамасы жан-жақтағы аумақтарда қолдану үшін қажетті дəлдігімен берілуі тиісті.

Мемлекеттік эталондары Мемлекеттік стандарт комитетімен бекітіледі жəне мемлекеттік эталондардың орталығы немесе бас орталығы болатын елдің метрологиялық институттарында сақталады. Халықаралық СИ жүйе бірлігінің негізгі бірліктерін жаңғыртуы мемлекеттік эталондардың көмегімен, яғни орталықтандырылған тəртіппен іске асырылады. Қосымша жəне туынды бірліктерді жаңғыртуы технико-экономикалық мақсатқа лайықты екі əдістің біреуі мен іске асырылады:

1) орталықтандырылған – бүкіл ел үшін бірдей мемлекеттік эталонның көмегімен;

2) децентрализацияланған – метрологиялық қызметтерінде үлгілі аспаптардың көмегімен орындалатын, жанама өлшеу арқылы.

30.Өлшеудің негізгі теңдеуін қорыту.

Абстракциялық есеп.

1м 1,25м

[L]-L L < 2[L]

L/q[L]=5/4=1.25 2L < 3[L]

L=1.25[L] 3L < 4[L]

L=q[L] 4L = 5[L]

nL < m[L]

L/[L]=m/n=q

q - физикалық шаманың сан мәні.

31.Метрологияның аксиомалары(постулаттары).

Метрологияның негізгі пластулаттары-өлшеу нәтижелері кедейсоқ сандар болып табылады. Метрологияның 1-ші аксиомасы (пластулаты) эксперименттің алдында міндетті түрде априорлы информация болуы қажет. Априорлы информация –экспериментке дейін нысанға қатысты барлық информациялар. 2-аксиома. Өлшеу әрқашанда салыстыру арқылы жүргізіледі.3-аксиома. Өлшеу нәтижелері кездейсоқ сандар болып табылады. Өлшеу үшін – физ. шаманың өлшем бірліктері қажет. Қазіргі заманда ешқандай қиыншылық тудырмайды.

Өлшеу теориясының постулаттары

Өлшеу теориясы олардың алғашқы аксиомаларын сипаттайтын, постулаттар негізінде құрылады. Бүгінгі күні олар аяқталмаған, нақтыланып және толықтырылып отырады.

Бірінші α постулаты: зерттеу объектісінің қабылданған моделінің шеңберінде белгілі өлшенетін физикалық шама және оның шынайы мәні бар. Модель объектіге барабар болып танылғанша, өлшенетін шама мәнінің маңызы болады. Зерттеудің әр түрлі мақсаттары кезінде берілген объектімен әр түрлі модельдер салыстырылуы мүмкін, онда α постулатынан α₁ салдары шығады: өлшеу объектісінің берілген физикалық шамасы үшін өлшенетін шамалар жиыны бар болады. Осыдан, объектінің өлшенетін қасиетіне оның моделінің қандай да бір параметрі сәйкес келу керек. Бұл параметр өзгермейтін болып саналу керек, әйтпесе өлшеу тексерілген бола алмайды. Көрсетілген факт екінші β постулатымен сипатталады: өлшенетін шаманың шынайы мәні тұрақты.

Айнымалы физикалық шаманы өлшеу үшін тұрақты параметрді таңдау немесе ерекшелеу және оны өлшеу керек. Жалпы жағдайда мұндай параметр қандай да бір функционалдың көмегімен енгізіледі. Мұндай тұрақты параметр-лердің мысалы орташа түзетілген немесе орташа квадраттық мәндер болып табылады. Берілген аспект β₁ салдарында көрсетіледі: айнымалы физикалық шаманы өлшеу үшін оның тұрақты параметрін, яғни өлшенетін шаманы анықтау қажет. Өлшеу объектісінің математикалық моделі қасиеттердің толық сипаттамасын бермейді. Ол берілген есепті шешу үшін мәні бар, олардың кейбіреулерін белгілі жуықтау дәрежесімен сипаттайды.

Өлшенетін шама қабылданған модельдің параметрі ретінде анықталады, ал оның мәні өлшенетін шаманың шынайы мәні ретінде қабылданады, яғни объектінің қасиеттерін идеалдандыру болады, ол модель параметрі мен объекті-нің нақты қасиеті арасындағы сәйкессіздікті себептейді, бұл сәйкессіздік табалдырықты деп аталады. Табалдырықты сәйкессіздік ұғымының сипаты үшінші γ постулатымен анықталады: өлшенетін шаманың объектінің зерттеле-тін қасиетіне сәйкессіздігі бар болады. Сәйкессіздік өлшеудің қол жеткізетін дәлдігін шектейді. Өлшеулерді және өлшеу мақсатын нақтылауды объектінің моделін нақтылау үшін жүргізеді. Модельдің енгізілген параметрі табалдырық-ты сәйкессіздікпен анықталатын қателіктерге тең қателікпен өлшенуі мүмкін, яғни объектінің абсолюттік барабар моделін салу мүмкін емес және табалдырықты сәйкессіздікті жоюға болмайды. Осыдан γ₁ салдары пайда болады: өлшенетін шаманың шынайы мәнін іздеп табу мүмкін емес.

Модельді априорлы ақпарат бар болған кезде салуға болады. Сонымен бірге ол неғұрлым артық болса, модель неғұрлым аса барабар болса, оның параметрі соғұрлым дәлірек болады, яғни априорлы ақпараттың ұлғаюы табалдырықты сәйкессіздікті өзгертеді. Бұл жағдай γ₂ салдарында өрнектелген: өлшеудің қол жеткізілетін дәлдігі өлшеу объектісі туралы априорлы ақпаратпен анықталады.

Келтірілген постулаттар және олардың салдары өлшеудің теориялық іргетасын салу ұмтылыстарының бірі болып табылады, және де оларды соңғы инстанциядағы ақиқат деп санаудың керегі жоқ.

32 Гаусс функцияның қасиеттері

33.Өлшеу. Өлшеудің құрылымдық элементтері.

Өлшеу – бірқатар құрылымдық элементтердің өзара қарым-қатынасын қамтитын күрделі процесс. Оларға жататындар: өлшеу міндеті, өлшеу объектісі, қағидасы, әдісі, өлшем құралы және үлгісі, өлшеу жағдайлары, өлшеу субъектісі, өлшеу қателіктері мен нәтижелері.

Өлшеу әдістері дегеніміз - нақты бір өлшеуіш міндет үшін таңдалған өлшеу қағидалары мен құралдарын пайдалану іс-әрекеттерінің жиынтығы. Өлшеу әдісі түсінігіне өлшеу қағидаларын теориялық негіздеумен қатар, өлшеу құралдарын қолдану іс-әрекеттерін әзірлеу де кіреді.

Өлшеу әдістері классификациясының ішінен өлшеу қағидалары мен құралдарын пайдалану іс-әрекеттерінің жиынтығы бойынша классификация кеңінен қолданылады. Бұл классификация бойынша тікелей бағалау әдісі және салыстыру әдісі ажыратылады (22-сурет)
Тікелей багалау әдісі арқылы өлшеген кезде шаманың ізделетін мәні сәйкес бірліктерде градуирленген өлшем құралының есептеуіш құрылғысы бойынша анықтайды. Мысалы, циферблатты таразыда өлшеу, бұйым мөлшерін микрометр көмегімен анықтау немесе қысымды серіппелі манометрмен өлшеу.
Шамамен салыстыру әдісі - өлшенетін шаманы өлшемнің жаңғыртатын шамасымен (мысалы, рычагтық таразыда массаны салыстыру) салыстыратын әдіс. Салыстыру әдістерінің ерекше белгісі өлшемнің өлшеу процедурасына тікелей қатысуында. Ал тікелей бағалау әдісінде өлшем өлшеу процесіне қатыспайды, оның мөлшері градуирлеу кезінде өлшем құралына алдын ала өлшеуіш құрылғысына беріліп қояды. Салыстыру әдісі кезінде салыстыру құрылғысы міндетті болуы қажет.

Өлшеммен салыстыру әдісінің бірнеше түрі бар:
Нөлдік әдіс
Дифференциалды әдіс
Алмастыру әдісі
Сәйкес келу әдісі

Нөлдік әдіс - салыстыратын құрылғыға өлшенетін шаманың нәтижелі әсер етуі эффектісі мен шаманың қарама-қарсы әсері нөлге келтірілетін өлшеммен салыстыру әдісі.

Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мұнда таразыға тх массаның әсері токір массасымен толық теңестіріледі (23, а-сурет).
Дифференциалды әдіс кезінде толық теңестіру жасалмайды, ал өлшенетін шама мен өлшемнің жаңғыртатын шамасының арасындағы айырма аспап шкаласы бойынша есептеледі. Дифференциалды әдіс дене температурасы мен қаттылығы сияқты шамаларды өлшеуде пайдаланылмайды.

Мысал. Иықтары тең таразыда массаны өлшеу, мұнда таразыға тх массаның әсері токір массасымен біршама ғана теңестіріледі, ал массалардың айырмасы масса бірліктерінде градуирленген таразы шкаласы бойынша есептеледі (23, б-сурет). Бұл жағдайда өлшенетін шаманың мәні, мх = м0 + Δм, мұнда Δм - таразы көрсеткіші.
23-сурет. Салыстыру әдістері
Алмастыру әдісі — өлшенетін шаманы өлшемнің жаңғыртатын белгілі шамасымен алмастыру арқылы өлшеммен салыстыру әдісі. Мысалы; бұйымның мөлшерін рычагты микрометрмен өлшеу немесе электрлік шамаларды айнымалы ток көпірлері көмегімен өлшеу.

Мысал. Серіппелі таразыда өлшеу. Өлшеу екі іс-өрекетпен жасалады. Алдымен таразыға өлшенетін массаны салады және таразы көрсеткішінің жағдайын белгілейді. Сонан соң тх массасы то кір массасымен алмастырылады. Мұнда таразының көрсеткіші алғашқы жағдайдағы орынға келуі керек. Сонымен қатар мх = м0 (23, в-сурет).
Сәйкес келу әдісінде өлшенетін шама мен өлшеммен жаңғыртылатын шама арасындағы айырма шкала белгілерінің немесе периодты белгілердің сәйкес келуін пайдалану арқылы өлшейді.

34.Өлшеу нəтижесінің сапасы.

Өлшеу құралдары мен нәтижелерінің сапасын, қателіктерін көрсете отырып, сипаттау қажет. “Қателік” деген ұғымды енгізу мыналар сияқты үш ұғымдарды анықтау және нақты шектеуді қажет етеді: өлшенетін физикалық шаманың шын және нақты мәні мен өлшеу нәтижесі. Физикалық шаманың шын мәні – берілген объектінің мөлшерлі түрдегі және сапасы жағынан қасиетін бейнелейтін идеалды мәні. Ол біздің сана сезімімізге тәуелді емес, идеалды шама болып табылады. Тәжірибеде бұл абстракталы ұғымды “ақиқат шама” деген шамамен алмастырған жөн. Физикалық шаманың нақты мәні – бұл тәжірибеден алынған және мақсатқа сай сол бір керекті шын мәнге жақын шама болып табылады. Өлшеу нәтижесі - өлшеу жолымен алынған шаманың шын мәнін өзінше жуықтап бағалау.

35 Орта мəннен ауытқудың қосындыларының 0-ге тең екенін дəлелде.

36.Жанама өлшеу нəтижелерін математикалық өңдеу.

Жанама өлшеулер - бұл тура өлшеулер барысында алынған мәндерге математикалық операциялар қолдану нәтижесінде ізделінді шаманы алу. Мысалы, цилиндрдің көлемін цилиндрлік өткізгіштің кедергісін формулалары арқылы есептеу.

*Жанама өлшеу – ізделінген шаманың тікелей өлшеу нәтижесінде алынған мәндеріне математикалық өңдеу жүргізу арқылы алынған зерттеу объектісінің жорамал өлшеуі.

37.Метрологияның нысандары. Олардың анықтамалары. Метрологияға қатысты негізгі ұғымдар.

Шама бірліктері, шама бірліктерінің эталондары,шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары, өлшем құралдары, өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелері, өлшем құралдарына, әдістемелеріне қойылатын талаптар, өлшемдерді орындау әдістемелері, өлшем бірліктерін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік басқару органдарының, жеке, заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерінің жұмысы. өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің объектілері болып табылады.

Шама бірлігі - 1-ге тең сандық мән шартты түрде берілген белгіленген мөлшердің физикалық шамасы.

Шама бірліктерінің эталондары-уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген тәртіппен бекітілген, мөлшерін осы шаманың басқа өлшем құралдарына беру мақсатында шама бірлігін жаңғыртуға және сақтауға арналған өлшем құралы.

Шама бірлігінің мемлекеттік эталоны-уәкілетті органның шешімімен ҚР аумағында бастапқы деп танылған шама бірлігінің эталоны.

Өлшем құралы-өлшем жүргізуге арналған және нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құрал.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру – өлшем құралының белгіленген және метрологиялық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау мақсатында мемлекеттік метрологиялық қызмет.

Өлшемдерді орындау әдістемесі-орындалуы өлшем жүргізудің осы әдістемесімен белгіленген дәлдікпен өлшем нәтижелерінің алынуын қамтамасыз ететін операциялар мен ережелер жиынтығы.

Физикалық шаманың өлшемі – берілген объектінің “физикалық шама” деген ұғымға сәйкес алынған қасиетінің мөлшерлі мәні. Мысалы, әрбір дененің нақты бір массасы болады, осыдан денелерді массасы бойынша ажыратуға болады, яғни бізді қызықтыратын ФШ-ның өлшемі бойынша.

Физикалық шаманың мәні – ол оның бірлігі түрінде алынған қандай да бір сан түрінде берілген өлшемін бағалау. Оны өлшеу нәтижесін немесе ФШ-ның Q мәнін q санды мән мен өлшем бірлігі таңдап алынған [Q] араларын байланыстыратын Q = q[Q] негізгі өлшеу теңдеуіне сәйкес есепті шешу нәтижесінен аламыз. Өлшем бірлігіне байланысты ФШ-дың сандық мәні өзгереді де, өлшемі сол күйінде қалады.

Физикалық шамалардың бірліктері – бұл белгілі өлшемдегі ФШ, оның өлшемі бірге тең, ол біртекті ФШ-ды мөлшерлі түрде беру үшін қолданылады. ФШ бірліктерінің өлшемдері мемлекеттік метрологиялық басқармалардың заңға сәйкес бекітілген жолдарымен қойылады.

38.Өлшеудің_қателігі.Қателіктің_түрлері.Абсолют_жəне_салыстырмалы қателіктер.Жүйелік,кездейсоқ_жəне_дөрекі_қателіктер(тек анықтамаларын беру керек).

“Қателік” деген ұғым “өлшеу нәтижесінің қателігі” және “өлшеу құралдарының қателігі” деген түсініктемелерден тұратын метрологияның ең маңызды мәселесі. Өлшеу нәтижесінің қателігі -ол өлшеу нәтижесі Х пен өлшенетін шаманың ақиқат (немесе нақты) мәні Q арасындағы айырымы:
Х = X – Q. Эксілдігңн эксперименттің дәлдігін шамалу үшін оның салыстырмалы қателігін есептеу керек. Өлшенген шаманың шын мәнінің үлесімен өрнектелген шаманы салыстырмалы қателік деп атайды. δ=∆х/хнемесе δ= ∆х/х*100%. Абсолют өлшеу қателігі -деп өлшеу кезіндегі жіберілетін максимал қателікті айтады.

Жүйелік қателік деп—бір шаманы қайталап өлшегенде тұрақты болып қалатын немесе белгілі бір заңдылықпен өзгеретін қателіктін бөлігін айтамыз. Систематикалық қателікті эксперимент арқылы анықтауға болады. Ол үшін берілген нәтижені басқа әдіспен алынған өлшеулер нәтижесімен салыстыру керек. Өлшеу аспаптардың дәл еместігі нәтижесінде пайда болатың жүйелік қателікті құралдық қателік деп атайды. Таңдалған өлшеу әдісінің жетілмегендігі нәтижесінде пайда болатын жүйелік қателікті әдіс қателік деп атайды.

Дөрекі қателік (қате жіберу) – бұл өлшеу қатарына кіретін жеке бақылау нәтижесінде алынатын кездейсоқ қателік, ол берілген шарттарда осы қатардың басқа нәтижелерінен лезде ерекшелене алады. Олар, ереже бойынша, оператордың қателігі немесе дұрыс емес әрекеттерінен (оның психофизиологиялық жағдайы, дұрыс есептемеуі, жазба немесе есептеуде кеткен қателіктер, аспаптарды дұрыс қоспауы немесе олардың жұмыс кезіндегі бөгеттер және т. б.) пайда болады.

39.Өлшемділік.Өлшемділіктің теңдеуін қорытып шығару.

Физикалық шаманың сапалық сипаттамасы-физикалық шаманың өлшемділігін өлшемділік теңдеуімен көрсетеді.Өлшем бірліктердің теңдеуі-туынды шамалардың өлшем бірлігінің негізгі өлшем бірлігімен байланыстырады.

Физикалық шаманың негізгі сипаттамасы оның өлшемдігі “dim Q” болып табылады – берілген шаманың негізгі физикалық шамалармен байланысын көрсететін, дәрежелі көпмүше түріндегі өрнек; ондағы пропорционалдылық коэффициенті бірге тең болып қабылданған.

мұнда L, M, T, I – берілген жүйенің негізгі шамаларының шартты белгілері;

- тұтас немесе бөлшек, оң немесе теріс заттық сандар.

Оған негізгі шаманың өлшемдігі шығарылған дәреженің көрсеткіші, өлшемділік көрсеткіші деп аталады. Егер барлық өлшемділік көрсеткіштері нөлге тең болса, онда мұндай шаманы мөлшерсіз деп атайды.

Өлшемділік ұғымы кеңінен пайдаланылады:

- бірліктерді бір жүйеден екіншіге ауыстыру үшін;

- теориялық тұжырым нәтижесінде алынған, күрделі есептік формулалар-дың дұрыстығын тексеру үшін;

- шамалар арасындағы тәуелділікті айқындау кезінде;

- физикалық ұқсастық теориясында.

Объектілердің қасиеттері арасындағы шамалар тіліне ауыстырылған өзара байланыс модельді құрайды, ол өзінің жиынтығында физиканың белгілі бөлімін сипаттайтын, теңдеулер жүйесі болып табылады.

Мұндай теңдеулердің келесі 2 типін ажыратады:

1) Шамалар арасындағы байланыс теңдеулері – табиғат заңдарын сипаттайтын теңдеулер, оларда әріптік символдардың астарында физикалық шамаларды түсінуге болады. Теңдеулер оларға кіретін физикалық шамалардың өлшем бірліктерін таңдауға байланысты болмайтын түрде жазылуы мүмкін.

K коэффициенті шамалар арасындағы байланысты анықтайды және өлшем бірліктерін таңдауға байланысты болмайды. Мысалы: үшбұрыштың S ауданы L негіздің h биіктігіне көбейтіндісінің жартысына тең:

К=0,5.

0,5 коэффициенті өлшемдер бірліктерін емес, фигуралардың өздерінің пішіндерін таңдауға байланысты пайда болды.

2) Физикалық шамалардың сандық мәндері арасындағы байланыс теңдеулері – оларда әріптік символдардың астарында таңдалған бірліктерге сәйкес келетін шамалардың сандық мәндері түсіндірілетін теңдеулер. Осы теңдеулердің түрі таңдалған өлшем бірліктеріне байланысты болады. Олар мына түрде жазылуы мүмкін:

,

мұнда K_e - таңдалған бірліктер жүйесіне тәуелді болатын, сандық коэффициент.

Мысалы: үшбұрыш ауданының сандық мәндері және оның геометриялық өлшемдері арасындағы байланыс теңдеуі, аудан – квадратты метрмен, ал негізі мен биіктігі – метрмен және миллиметрмен өлшенуі шартында мына түрде болады.

а) , яғни

б) , яғни

.Физикалық шамалардың өлшемділігі – берілген физикалық шамалардың басқа негізгі шамалармен байланысын көрсететін берілген бірліктер жүйесінде негізгі етіп алынған шама бірлігі өзгерген кезде шама бірлігі қанша есе өзгеретіндігін көрсететін өрнек.

Өлшемділік белгілі көрсеткішке дәрежеленген негізгі физикалық шамалар символдарының көбейтіндісі түрінде жазылады. Мысалы, күш (символы F) үшін өлшемділік: [F]=M*LT–2, мұндағы,M-массаның L – ұзындықтың, Т – уақыттың (2) дәрежеде өлшемділік символдары. Барлық негізгі шамалар нөлдік дәреже арқылы енетін шамаларды өлшемсіз шамалар деп атайды.

Мысалы, гравитациялық тұрақты (символы G) үшін өлшемділік: [G]=M*LT–2*L2/M2, мұндағы,M-массаның L – ұзындықтың, Т – уақыттың (2) дәрежеде өлшемділік символдары. Барлық негізгі шамалар нөлдік дәреже арқылы енетін шамаларды өлшемсіз шамалар деп атайды.

Мысалы, жұмыс (символы A) үшін өлшемділік: [A]=M*LT–2*L, мұндағы,M-массаның L – ұзындықтың, Т – уақыттың (2) дәрежеде өлшемділік символдары. Барлық негізгі шамалар нөлдік дәреже арқылы енетін шамаларды өлшемсіз шамалар деп атайды.

40 Өлшеу əдістерінің класификациясы. Өлшеу әдістері – өлшеуге қолданылатын амалдар мен тәсілдер жиынтығы. Өлшеу әдістері 6 түрге классификацияланады.

Тікелей өлшеу әдісі – тікелей өлшеуге негізделген.

Жанама өлшеу әдісі – жанама өлшеуге арналған.

Контактілік әдіс – өлшеу құралының объектісінің сезімтал элементі өлшеу объектісімен бірден контактіге келетін құбылыс. Мыс: термометрмен температураны өлшеу.

Контактілік емес әдіс – егер өлшеу құралының сезімтал элементі өлшеу объектісімен бірден контактіге келмейтін құбылыс. Мыс: радармен өлшеу.

Бірден бағалау әдісі – шаманың мәнін тікелей прибордың көрсеткіші арқылы анықтау. Негізі практикада осы өлшеу әдісі қолданылады. Бір кемшілігі- қателік үлкендеу болады.

Дәлдікті арттыру үшін қолданылатын әдіс – мөлшермен салыстыру әдісі. Мөлшермен салыстыру әдісі деп – мөлшер жаңғыртатын шама мен өлшенетін шаманы салыстыруды айтады. Мөлшермен салыстыру әдісінің 5 түрі бар.

Қарама –қарсы қою әдісі. Қарама –қарсы қою әдісі деп өлшенетін шама мен мөлшер жаңғыртатын шаманы салыстыру арқылы өлшеу приборына бір мезгілде әсер етіп олардың арасындағы қатынас орнатылады.

Дифференциалдық әдіс. Дифференциалдық әдіс – өлшенетін шама мен мөлшер жаңғыртатын шаманың айырымын өте аз шамаға жеткізу.

Нөлдік әдіс. Нөлдік әдіс – өлшенетін шама мен мөлшер жаңғыртатын шамалардың салыстыру приборына эффектісін нөлге келтіру.

Дәлдестіру әдісі. Дәлдестіру әдісі – шкала көрсеткіштерін дәлдестіру арқылы айырымды мейлінше азайту.

Алмастыру әдісі. Алмастыру әдісі – Өлшенетін шама мен мөлшер жаңғыртатын шаманы алмастыруды айтады.

41 Өлшемділікке анализ. Өлшемділік, физикалық шамалардың өлшемділігі – берілген физикалық шамалардың басқа негізгі шамалармен байланысын көрсететін өрнек; берілген бірліктер жүйесінде негізгі етіп алынған шама бірлігі өзгерген кезде шама бірлігі қанша есе өзгеретіндігін көрсететін өрнек.Өлшемділік белгілі көрсеткішке дәрежеленген негізгі физикалық шамалар символдарының көбейтіндісі түрінде жазылады. Мысалы, үдеу (символы а) үшін өлшемділік: [а]=ЛТ–2, мұндағы Л – ұзындықтың, Т – уақыттың (2) дәрежеде өлшемділік символдары. Барлық негізгі шамалар нөлдік дәреже арқылы енетін шамаларды өлшемсіз шамалар деп атайды. Физикалық шаманың сапалық сипаттамасы-физикалық шаманың өлшемділігін өлшемділік теңдеуімен көрсетеді.Өлшем бірліктердің теңдеуі-туынды шамалардың өлшем бірлігінің негізгі өлшем бірлігімен байланыстырады.

Физикалық шаманың негізгі сипаттамасы оның өлшемдігі “dim Q” болып табылады – берілген шаманың негізгі физикалық шамалармен байланысын көрсететін, дәрежелі көпмүше түріндегі өрнек; ондағы пропорционалдылық коэффициенті бірге тең болып қабылданған.

мұнда L, M, T, I – берілген жүйенің негізгі шамаларының шартты белгілері;

- тұтас немесе бөлшек, оң немесе теріс заттық сандар.

Оған негізгі шаманың өлшемдігі шығарылған дәреженің көрсеткіші, өлшемділік көрсеткіші деп аталады. Егер барлық өлшемділік көрсеткіштері нөлге тең болса, онда мұндай шаманы мөлшерсіз деп атайды.

Өлшемділік ұғымы кеңінен пайдаланылады:

- бірліктерді бір жүйеден екіншіге ауыстыру үшін;

- теориялық тұжырым нәтижесінде алынған, күрделі есептік формулалар-дың дұрыстығын тексеру үшін;

- шамалар арасындағы тәуелділікті айқындау кезінде;

- физикалық ұқсастық теориясында.

Объектілердің қасиеттері арасындағы шамалар тіліне ауыстырылған өзара байланыс модельді құрайды, ол өзінің жиынтығында физиканың белгілі бөлімін сипаттайтын, теңдеулер жүйесі болып табылады.

Мұндай теңдеулердің келесі 2 типін ажыратады:

1) Шамалар арасындағы байланыс теңдеулері – табиғат заңдарын сипаттайтын теңдеулер, оларда әріптік символдардың астарында физикалық шамаларды түсінуге болады. Теңдеулер оларға кіретін физикалық шамалардың өлшем бірліктерін таңдауға байланысты болмайтын түрде жазылуы мүмкін.

K коэффициенті шамалар арасындағы байланысты анықтайды және өлшем бірліктерін таңдауға байланысты болмайды. Мысалы: үшбұрыштың S ауданы L негіздің h биіктігіне көбейтіндісінің жартысына тең:

К=0,5.

0,5 коэффициенті өлшемдер бірліктерін емес, фигуралардың өздерінің пішіндерін таңдауға байланысты пайда болды.

2) Физикалық шамалардың сандық мәндері арасындағы байланыс теңдеулері – оларда әріптік символдардың астарында таңдалған бірліктерге сәйкес келетін шамалардың сандық мәндері түсіндірілетін теңдеулер. Осы теңдеулердің түрі таңдалған өлшем бірліктеріне байланысты болады. Олар мына түрде жазылуы мүмкін:

,

мұнда K_e - таңдалған бірліктер жүйесіне тәуелді болатын, сандық коэффициент.

Мысалы: үшбұрыш ауданының сандық мәндері және оның геометриялық өлшемдері арасындағы байланыс теңдеуі, аудан – квадратты метрмен, ал негізі мен биіктігі – метрмен және миллиметрмен өлшенуі шартында мына түрде болады.

а) , яғни

б) , яғни

.Физикалық шамалардың өлшемділігі – берілген физикалық шамалардың басқа негізгі шамалармен байланысын көрсететін берілген бірліктер жүйесінде негізгі етіп алынған шама бірлігі өзгерген кезде шама бірлігі қанша есе өзгеретіндігін көрсететін өрнек.

Өлшемділік белгілі көрсеткішке дәрежеленген негізгі физикалық шамалар символдарының көбейтіндісі түрінде жазылады. Мысалы, күш (символы F) үшін өлшемділік: [F]=M*LT–2, мұндағы,M-массаның L – ұзындықтың, Т – уақыттың (2) дәрежеде өлшемділік символдары. Барлық негізгі шамалар нөлдік дәреже арқылы енетін шамаларды өлшемсіз шамалар деп атайды.

42 СИ жүйесінің негізгі жəне қосымша бірліктерінің анықтамалары.

Си Халықаралық бірліктер жүйесіне 7 негізгі және 2 қосымша бірлік енеді. Қосымша 2 бірлік – жазық және денелік бұрыштардың бірліктері – радиан және стерадиан. Бұл бірліктердің қосымша аталу себебі оларды негізгі бірліктер қатарына жатқызуға болмайды, себебі бұрышпен қозғалуды сипаттайтын шамалардың өлшемділіктерін сипаттауда қиындықтар туындайды. Сонымен оларды туынды бірліктер қатарына жатқызуға да болмайды, себебі, негізгі бірліктерден құралмайды. Жазық бұрыштың өлшем бірлігі - радиан (рад), доғасының ұзындығы радиуске тең екі радиустың арасындағы бұрышқа тең шама.Денелік бұрыштың бірлігі - стерадиан (ср) - төбесі сфераның центрінде орналасқан, сфера бетінде ауданы қабырғасы сфера радиусына тең квадраттың ауданына тең аудан кесетін денелік бұрышқа тең шама. Халықаралық жүйенің қосымша бірліктері бұрыштық жылдамдық, бұрыштық үдеу секілді шамаларды сипаттауда қолданылады. Радиан мен стерадиан теориялық есептерде кеңінен қолданылғанымен тәжірибеде сирек кездеседі. Мысалы, стерадиан көбінесе жарық техникасында ғана қолданылады.

43 Өлшеудің тұтастығын қамтамасыз ету. Метрологияға қатысты негізгі ұғымдар (анықтамаларын беру керек).

Өлшем тұтастығы-нәтижелері заңдастырылған шама, бірліктерінде көрсетілген және өлшем қателігі берілген ықтималдылықпен белгіленген шектегі өлшемнің жай күйі.

Өлшем тұтастығын қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі-өлшеу тұтастығын қамтамасыз ету саласында жұмыстарды өз құзіреті шегінде жүзеге асыратын объектілердің мемлекеттік басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың жиынтығы.

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңдар ҚР-ның Конституцичсына негізделеді.Осы заңның қолданылу аясы ҚР аумағында өлшем бірлігін қамтамасыз етуге байланысты қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік басқару органдарына, сондай-ақ жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.

Қазақстан Республикасы «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету» Заңының 6-бабына сәйкес өлшем бірлігі жүйесі құрылысы 3 компоненттен тұрады: ұйымдастыру, техникалық және нормативтк негіздер. Бұл Заң мемлекеттік өлшем бірліктерін қамтамасыз етуді, елде өлшем дәлділігін сақтауды, өлшем құралдары мен бірліктерге метрологиялық заңдылықты қолдануды, орнатуды әрі заңды және жеке тұлғалар арасындағы қатынастарды реттейді.

Мемлекеттік өлшем жүйесінің объектісі ретінде шаманың бірлік эталоны, өлшем құралдары, өлшеу әдістері мен нәтижелері және құралдарына талаптар, өлшеуді орындау әдістемелері, және нормативтік құжаттары қарастырылады. Мемлекеттік өлшем жүйесі құрылымының ұйымдастырушылық негізін құрушы метрологиялық қызмет, мемлекеттік бірлік эталоны және техникалық негізді құрайтын өлшем құралдары және өлшем бірлігін қамтамасыз ететін жұмыс тәртібі мен ұйымдастыруды реттейтін нормативтік құжаттар кіреді.

2000 жылы 7 маусымда Қақастан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтің үкімімен Қазақстан Республикасының стандартизация, метралогия және сертификация жөніндегі өкілетті роганның «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» модальды заң негізінде жасалған «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң қабылданды.

Бұл заң Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің құқықтық-эканомикалық және ұйымдастыру негіздерін орнатады, метрология саласында мемлекеттік басқару органдарымен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы метрологиялық қызмет саласындағы қатынастарды реттейді және ол азаматтар мен Қазақстан Республикасының заңды мүдделерін, өлшеулердің дұрыс емес нәтижелердің салдарынан қорғауға бағытталған.

Заң әрекетінің таралу салаларына мемлекеттік басқару органдары жатады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының тераториясындағы өлшем бірлігін қамтамасыз етумен байланысты жүзеге асырылатын әрекеттер мен жеке және заңды тұлғаларға таралады.

Қақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің нормативтік негізін, нормативтік құжаттар комплексі құрайды. Олар Қазақстан Республикасындағы қажетті өлшем дәлдігі мен бірдейлікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін регламенттейтін, бірдей нормалар мен ережелерді бекітеді. Метрологияның негізгі ұғымдары Метрология дегеніміз (греч. "метро" - өлшем, "логос" - оқу) — өлшемдер, олардың бірлігімен талап етілетін, дəлдігін қамтамасыз ететін əдістер мен құралдар тұралы ғылым.

Заманауи метрологиясы

- теориялық метрология

- тарихи метрология;

- заңнамалық метрология;

- қолданбалы метрология.

Теориялық метрология - өлшеудің жалпы теориялық проблемаларын қарастырады.

Тарихи метрология – оның даму барысы

Заңнамалық метрология – өзара байланысты жалпы ережелерді, талаптар мен

нормаларды, сонымен қатар мемлекет тарапынан бақылау мен регламенттеуді қажет ететін басқа да мəселелерді қамтиды.

Қолданбалы метрология – өлшеу құралдары мен əдістерді тəжірибелік қолдану

мəселелерімен айналысады.

Метрологияның негізгі қызметтеріне:

 Мемлекеттік эталондардың жəне үлгілік өлшеу құралдарының (ӨҚ) физикалық шама бірліктерін орнату;

 теорияларды, əдістерді, өлшеу құралдары мен бақылауды дайындау;

 Өлшеу бірыңғайлығын жəне бірүлгілік ӨҚ-н қамтамасыз ету;

 қателіктерді, ӨҚ-ның жағдайын бағалау жəне бақылау əдістерін дайындау;

 Жұмысшы ӨҚ-на эталондардан немесе үлгілік ӨҚ-нан физикалық бірліктердің өлшемдерін беру əдістерін дайындау кіреді.

Физикалық шама – бұл көптеген физикалық объектілер үшін сапалық қатынаста

жалпы құрам, бірақ сандық қатынаста əрбір объекті үшін жеке құрам.

Физикалық шама: активті

пассивті

Активті физикалық шамалар – бұл көмекші энергиялар көздерінің келтіруінсіз,

өлшеуге болатын шамалар, мысалы, электр тогының күші.

Пассивті физикалық шамалар – бұл өлшеу үшін көмекші энергия көздерін

қолдануды қажет ететін шамалар, мысалы, электр кедергісі.

ӨҚ-ның бірліктері негізгі жəне қосымша бірліктерден алынады, он деңгейлік

қысқартылған бірліктер қолданылады:

1018 - экса (Е, Э) 10-2 - санти (с, с)

1015 - пета (Р, П) 10-3 - милли (m, м)

1012 - тера (Т, Т) 10-6 - микро (м, мк)

109 - гига (G, Г) 10-9 - нано (п, н)

106 - мега (М, М) 10-12 - пико (р, п)

103 - кило (к, к) 10-15 - фемто (р, ф)

102 - гекто (h, г) 10-18 - атто (а, а)

101 - деци (d, д)

Негізгі терминдер мен анықтамалар:

1. Өлшеу – арнайы техникалық өлшеу құралдарының көмегі арқылы тəжірибелік жолмен

физикалық шаманың мəнін анықтау.

Нəтижесінде физикалық шаманың мəнін анықтайды:

Q= q · U

q – қабылданған бірліктегі физикалық шаманың санды мəні

U - Физикалық шаманың бірлігі

2. Өлшеу бірлігі – нəтижелері заңды бірліктермен көрсетілген жəне өлшеудің қателіктері

берілген ықтималдылықта анықталынған өлшеу қалпы.

3. Техникалық бақылау (ТБ)- бұл орнатылған техникалық шартқа (ТШ) объектінің сəйкестігін тексеру.

Техникалық бақылау объект, бақылау құрылғысы, орындаушы, нормативтік құжаттама сияқты негізгі элементтердің жиынтығы мен техникалық бақылаудың бірыңғай жүйесін (ТБЖ) құрады.

ТБЖ-нің қызметтерін орындау негізгі екі кезеңнен тұрады:

1. Бірінші реттік ақпарат

2. Осыған сəйкес түзету туралы шешім қабылдау

4. Сынау – бұл объекті құрамының сапалық жəне сандық сипаттамаларын сараптамалық анықтау жəне объектіні модельдеу, құру кезінде оған əсер ету нəтижелеріне сынау жүргізу.

5. Техникалық жобалау – нақты дəлдікпен объектті жоюалаудың техникалық жағдайын анықтау үрдісі. Жобалаудың нəтижесі техникалық объекттің жағдайы туралы, қажет болған жағдайда ақаудың орнын, себебін жəне түрін қоса алғандағы қорытынды болып таб