Р Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының әдістерін ашыңыз

Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдісі құқық салаларын ерекшелеудің негізгі критерийлерінің бірі болып табылады.

Құқықтық реттеудің әдісі дегеніміз - заң шығарушымен қоғамдық қатынастардың белгілі кешенін тиімді реттеуге қолданылатын тәсілдердің жиынтығы.

Негізгі теорияда, ең алдымен, императивті және диспозитивті әдістер аталады. Императивті әдіс субъектілердің әрекеттеріне бағынбауға болмайтын, альтернативасы берілмейтін нұсқаларды анықтаумен сипатталады. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығындағы императивті әдістің мысалы ретінде, құқығы бар субъектіге әлеуметтік қамсыздандырудың тиісті түрін беруден бас тартуға жол берілмейтін, мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының міндеттерін реттеуді келтіруге болады.
Диспозитивті әдіс арқылы құқық нормасының мүмкін болатын әрекеттердің белгілі бір қатары танылады, субъект олардың арасынан біреуін қалауы бойынша таңдай алады. Мысалы, азаматтардың кейбір санаттары үшін зейнетақымен қамсыздандырудың түрін таңдау құқығы беріледі (егер олар зейнетақының екі түріне құқылы болса), әлеуметтік қызмет етуден бас тарту және т.б.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы әдістерінің ерекшеліктері:

1) құқықтар мен міндеттерді орнатудағы орталықтанған және жергілікті тәсілдерді үйлестіру.

Орталықтанған түрде реттеу - заңдарды және мемлекеттік биліктің орталық органдарының заңдарды іске асыруға бағытталған құқықтық актілерін қабылдау арқылы;

жергілікті деңгейде реттеу - тиісті нормативті актілерді шығару арқылы.

2) Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының әдістеріне құқықтық қатынастардың мазмұнын анықтауда өзіндік тәсілдер тән. Құқықтар мен міндеттер тек нормативтік емес, кейде келісімшарттық жолмен де орнатылуы мүмкін. Мысалы, әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы қатынастарды келісімшарт арқылы реттеу нақты кәсіпорын шегінде болуы мүмкін. Біріншіден, ұжымдық шартта ағымдағы заңнамамен салыстырғанда жеңілдіктер ескерілуі мүмкін (зейнетақыға үстеме, зейнетке жасынан бұрын шығу және т.б.), екіншіден, әлеуметтік қорғаудың кепілдіктері жеке еңбек шартында да бекітіле алады, тараптар бұл ретте қамсыздандырудың құқық нормаларымен салыстырғанда жоғары мөлшерін, қосымша түрлерін, жағдайларын орната алады (еңбек демалысына кету жағдайында материалдық көмек көрсету, жыл сайынғы санаторийлық-курорттық демалыс, ауру жағдайында тегін дәрілік көмек және т.б.)

Келісімшарттық реттеуде анықалған жағдайлар, қызметкердің жағдайын заңдармен салыстырғанда нашарлатпау керек, әйтпесе олар заңсыз деп танылады. Ал егер мәселе жеңілдіктері бар қамсыздандыру туралы болса, бұл жерде толық бостандық беріледі.

3) Әлеуметтік қамсызданыдру құқығында құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі, тоқтатылуымен байланысты заңдық айғақтардың ерекшелігі көрініс тапқан.
Бұл салада барлық заңдық айақтар - әрекеттер емес, адамдардың еркінен тәуелсіз және объективті түрде пайда болатын оқиғалар. Олардың нәтижесінде қажетті өмірлік құралдарымен дербес қамтамасыз етуге мүмкіндік жоғалтылады немесе бұл құралдар жеткіліксіз болады (кәрілік, мүгедектік, жұмыссыздық, асыраушысынан айырылу, өлім және т.б.

Әлеуметтік қамсыздандыру бойынша құқықтық қатынастар көбінесе заңдық фактілердің жиынтығы болғанда пайда болады, олардың ішінде: қамсыздандырудың құқықтық негізі; оған ие тұлғаның ерік білдіруі; құзыретті органның азамат талап етіп отырған қамсыздандыру түрін тағайындау туралы шешімі.

4) Әлеуметтік қамсыздандыру құқығында азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру субъектісі ретіндегі құқықтарының абсолютті сипаты бекітілген.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқықтық қатынастарының жалпы заңды мәртебесі оның субъектілерінің арасында бағыныстылықтың да, теңдіктің де болмауымен сипатталады. Мемлекет өзінің органдары арқылы міндетті субъект болады. Мүліктік құқықтар азаматтарға тиесілі, ал тиісті міндеттер мемлекеттік және басқа да құзыретті органдарға жүктеледі.

4. Қағидалары:

Құқықтың барлық жүйесінің, оның ішінде әлеуметтік қамсыздандыру құқығының да, негізі - құқықтың маңызды белгілері сипатталатын оның құқықтық қағидалары болып табылады.

Теорияда қағида деп құқықтың мәні мен мазмұнын, оның ішкі құрылымы мен дамуын сипаттайтын негізгі идеялар, бастамалар танылады.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының әрекет ету аясындағы қағидалары жіктеледі:

- барлық құқық салаларына тән жалпы құқықтық;

- бірнеше құқық салаларының ортақ белгілерін сипаттайтын салааралық;

- нақты құқық саласының ерекшелігін сипаттайтын салалық;

- жеке сала институттарын сипаттайтын салаішілік.

Жалпықұқықтық қағидаларға: адам, оның құқықтары және бостандықтары жоғары құндылық болып табылады; адам мен ащаматтың құқықтары мен бостандықтарын мойындау, сақтау және қорғау - мемлекеттің міндеті; адам мен азаматтың құқытары мен бостандықтарын мойындау және оларға кепілдік беру; адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарының оған туғанын тиесілігі және одан айырмау; барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі; әйелдер мен еркектердің теңдігі мен олардың өз құқықтарын жүзеге асырудағы тең мүмкіндіктер; әркімнің өмір сүруге құқығы; әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғау құқығы; әркімнің мемлекеттік билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттер нәтижесінде келтірілген залалды мемлекетпен өтету құқығы жатады.

Салааралық қағидалар негізінен бір бірімен екі (немесе одан да көп) құқық саласын қамтиды (мысалы, әлеуметтік қамсыздандыру құқығы, отбасы құқығы және еңбек құқығы). Салааралық қағидалар құқықтың жалпы қағидаларынан абсолютті өзгеше болмайды. Керісінше бұлар соларға негізделеді, солардың кейбіреулерін нақтылайды және құқық саласының өзгешілігін емеспке ала отырып құқықтың мазмұнын насихаттайды. Салааралық қағидаларға: жұмыссыздықтан қорғалу құқығы; денсаулықты қорғауға құқық; отбасыны, баланы және ананы мемлекеттік қолдау; қарт азаматтардың, мүгедектердің әлеуметтік қорғалуға құқығы және т.б. жатады.

Салалық қағидалар әр құқық саласының жалпы құқықтық және салааралық қағидалардан бөлек, өзінің, тек өзіне тән құқықтық қағидалардың негізінде құрылуымен сипатталады. Салалық қағидалар жеке құқық саласы нормаларының мәнін айқындайды.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының салалық қағидаларына келесі қағидаларды жатқызуға болады:

- жалпыға ортақтылық;

- міндеттілік;

- мемлекеттік бюджет пен зейнетақы қорлаы есебінен қаржыланыдру;

- еңбек жағдайы, еңбектің табиғи-климаттық жағдайлары, орташа еңбекақы деңгейі, еңбек өтілінің ұзақтығы, жасқа және т.б. байланысты ақшалай төлемдерді төлеу негіздерінің көптүрлілігі;

- әмбебаптылық;

- кешенділік.

Салаішілік қағидалар - құқық саласының жеке институттарының қағидалары. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығында адрестілік, қолжетімділік, еріктілік, әлеуметтік қызметті кәмелетке толмағандарға көрсетудегі басымдылық, конфиденциалдық және т.б. сияқты салаішілік қағидалар бар.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының мынадай қағидаларын атап көрсетуге болады:

- әлеуметтік қамсыздандырудың жалпыға ортақтылығы және қолжетімділігі;

- әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің жан-жақтылығы мен көптүрлілігі;

- әлеуметтік қамсыздандыру мемлекет экономикасының сол мезеттегі деңгейіне сәйкес мөлшерде берілуі;

- әлеуметтік қамсыздандыоу арнайы осы мақсатқа бағытталған қаражат есебінен қаржыландырады;

- қамсыздандырудың әлеуметтік маңызды жағдайлардың негізінде түрленуі.