СӘкен ҚазаҚ кеҢес балалар ӘдебиетініҢ негізін салушы

Сәкен Сейфуллин қазақ кеңес балалар әдебиетінің негізін қалаушы, балалардың сүйікті жазушысы. Онық «Маузер» (1929), «Бандыны куған Хамит» (1922), «Бұлшық ет» (1923), «Балалар (1925), «Келіншектің бесік жыры» (1926), «Пионерлер» (1929), «Октябрь күні» (1929), «Біз комсомол» (1935), «Ананын хаты» (1925), «Анаға жауап» (1926) деген социалнстік реализм әдісі-мен жазылған өлең-әңгімелері кеңес өкіметінің алғашқы орнаған жылдарынан бастап-ақ өзінің жаңашылдығымен балалардың сүйіп окитын шығармаларына айналды. Сәкеннің бұл шығармалары — балалар әдебиетінің социалистік реализм жолымен қайта дамыған жаңа дәуірінің бет ашары болды.

Сәкен «Бұлшық ет» деген өлеңінде еңбек еткен адамның еңбегінің табысын сүйсіне жырлайды. Соны жас өспірімдерге үлгі етіп ұсынады.

Боянған түрлі шырайлы Сұлу емес сырлы бет. Ширатылған түйіндей, Шын сұлу күшті бұлшык ет.

Балғын білек балтыр да.

Ширатылған түйіндей.

Бұлтылдаса бұлшық ет,

Кім турады сүйсітібей. Көк темір кұрыш болатпен, Асусыз асқар тау кешкен....

(С. Сейфуллин. Өлеңдері мен поэмалары, 1957 жыл 126-бет). Кайда жүрсе де біздің елде еңбек еткен адам сыйлы да болды, құрметке де бөленді. Отанын да, халқын да сүйсіндіріп, әрқашан даңққа бөлеп отырғанын жас өспірімдерге үлгі-өнеге етіп көрсетті. Еңбекке жаңа көзқарас 20 шы жылдар әдебиетінің қолға алған ең күрделі де ұтымды бет алысы болды. Осыған орай мектептерде еңбек тәрбиесін колға алу кеңес педагогикасы-нын басты міндетіне айналды. Коммуналар мен интернаттарда және шаруа жастар мектептерінде политехннкалық оқудың іске асуыиа байланысты балаларды еңбекке социалистік көзқараста болуын үйретті. Ол кездегі политехникалық оқудың міндеті балаларды өндіріс пен ауыл шаруашылық ісіне негізделген еңбектін түрлі салаларымен таныстырып, үйретіп отыру көзделген еді. Сәкен «Калаушылар жыры» деген өлеңінде:

Қолда калақ шот аяқ, Сұрғылт балшық үстіміз Жігерлі сүр қалаушы — Жігерлі сүр түстіміз.

Жас өспірімдердің еңбекпен айналысуы, сондай-ақ олардың әр түрлі ауыл шаруашылық жұмыстарына тікелей араласып кетуі балалардың ой-өрісін кеңейтеді, Оларды тентек мінезділіктен арылтып, саналы да тәртіпті адам болуға икемдейді. Сонымен қатар оларға практикалық іскерліктер мен сапалы дағдылар туғызады. Мұнымен бірге еңбек балаларды әр нәрсені білуге талаптандырып, қазіргі материалдық дүние жөнінде реальдық ұғым берді. Сондықтан Сәкен еңбек еткен азаматтардың кұлшына кіріскен ерлік істеріне сүйсініп, балалар мен жас өспірімдердің рухын көтеретіндей дәрежеде суреттеді:

Шаттық, қызық енбекте, іс істейміз сүйсіне. Темір қалақ үн қосар, күшті колдың биіне.

Көкке өрлетіп калаумен,

Қышыл кышты тізілту. Қызыл күннің астына, Орпатамыз кызыл ту...

(Сәкен Сейфуллиннін. өлеңдері мен поэмалары, 1957 ж. 309-бет).

Бұл елеңде балаларды еңбекке тәрбиелеу, соған баулумен қатар, социалистік қүрылыстың озаттарын, ондағы жас құрылысшыларды мадақтап, олардын еңбегін, Отанға бсрілгендік ынтасын жыр еткен. Барлық игі жұмыстар солардың жарқьш болашағы үшін істеліп жаткандықтан, бұған жастардың өздері де белсене ат салысуы керектігі айтылған. Балаларды еқбек тәрбиесіне баулудағы бүл елеңнің күшті де әсерлі болатыны осынысында.

МАУЗЕР» ПОЭМАСЫ

Сәкен «Маузер» поэмасында 1917—1922 жылдар арасындағы революциялық күрестерде ерлік, табандылық көрсеткен қазақ еңбекшілерініқ жарқын бейнесін жас өспірімдерге әсерлі түрде суреттеп берген. Отаны, елі, өз халқының азаттығы үшін қан майданда ауыр жараланып, әл үстінде жатқан азамат өзінің ақтық сөзін анасына, жас жарына, баласына, еркіндік жолында күрескен майдандас достарына арнайды.

Тастамады қолынан Қан аққан ер маузерін «Босамандар» деді де қанын сүртті аузының дегендері В. И. Ленин идеясын іс жүзіне асыру жолында қан майдан күрестерінде жүрген басты кейіпкердің сондайлық беріктігін, табандылығын көрсетеді. Мұнда халық азаттығы үшін революциялык күрес үстінде ауыр жараланған азаматтың Отанға деген сүйіспеншілігі, өлім халінде жатса да жауға деген қаталдығы, оған берілмейтін қайсарлығы жас өспірімдер санасына козғау сала-тындай дәрежеде әсерлі суреттелген.

Анама сәлем дегейсін, Егілмесін күйініп, Тап үшін өлді баласы, Болаттай болсын түйініп. Бұл поэманы социалистік реализм әдісі негізінде туған қазақ кеңес балалар әдебиетіндегі революциялык дастан дәуірімізге де болады. Өйткені мұнда Кеңестік революцияның жағымпаздық идеясы күштарлықпен, партиялық пафоспен бейнеленген еді. Ондағы «Анама сәлем дегейсің» деген бір ауыз сөз Бүкіл оқырмандар жүрегін дір еткізіп, бірге соқтырып тұр. «Маузер» поэмасының табысқа жету құпиясын ең алдымен оның осындай жаңа формада жасалуына себеп болған мазмұнынан іздесек керек. «Жаңа өнер жана кейіпкерден басталады»,— деген М. Горький сөзінің ақиқаттығы міне осыдан көрінеді. «Маузер» поэмасында кейіпкерді қуанышта да, қиыншылықта да өмірмен, халықпен, коллективпен байланыстыра көрсету жаңашылдығы бар. «Маузер» кейіп-керінің бейнесінде оның өзге адамдармен ортақтығы және сонымен бірге оның жеке басының қайталанбас ерекшеліктері тайға таңба басқандай боп қалыптасып қалған, Мұндай көркем бейнені типтік бейне деп атайды.

Айтқайсың жолдас, жарыма, Жас бала қалды колында. Көз қырын салар ерлер көп, Екбекші тап жолында —

Өзі өлсе де ол жалғыз емес екенін, әкесіндей қамқоршы Лениндік Коммунистік партияның барлығын, бала-шағасының жетімдік көрмейтінін, оларға өз қолымен ұлт азаттығын, бостандықты әперіп кеткенін естеріне салып, соны өзіне берік сүйеніш етеді. Ол езі өлсе де арманына жетіп өлгеніне риза, өйткені өз ұрпақтарына еркіндік тұрмыс орнатты, бас бостандығын әперді, оларды шаттық өмірге кенелдірді. Сондықтан да шығармаңың бас каһарманы:

Бесіктегі жас ұлым,

Ер жетсе өсіп балдырған,

Мына кекті маузерім,

Соған мұрам қалдырған. Октябрьдің күнінде, Туғандығын ақтасын! Мына кекті маузерді, Дұшпанға арнап сақтасын!—

Революция жауларының қолынан құрбан болған азаматтың жауынгерлік образын жасай отырып, оған карсы күрестерді жалғастыра беру керектігін Сәкен жас өспірімдерге көбірек ескертеді. Ол өлсе де өз ізін суытпайтын, оның ой-арманын болашақта іске асырып, ілгері дамыта беретін ұрпағына, өмірінің жалғасына, мыиа біздерге тапсырган. К,ан мен тер төгіліп, жеңіспен орнатылған кеңес екіметін, өз Отанын ішкі, сыртқы жаулардан көздің қарашығындай сақтай білсін деп өзінің акырғы сөзің санатын жас нәрестесінің колына зор сеніммен, үміт іттыра тапсыруды өтінеді. Өйткені жас ұрпақ болашақ екендігі дүниесінің қожасы деп біледі. «Маузер» поэмасында таптық күрестің жанды картицалары жасалуы арқылы оқиға бірден-бірге күрделене береді.Тап жауының қолынан каза тапқан қаһарманның ерлігіне сүйсінген оқырман оның оптимистік сеніміне ризалық білдіреді.

Корыта айтқанда, балаларға арналған Сәкен әңгімелері жас өспірімдерді, пионерлерді коммунистік рухта тәрбиелеудің және оны Кеңестік реализм бағытында жазу-дың үлгілерін көрсетті. Сәкен балалар әдебиеті тақырыптарына қалай жазу керектігін, қандай тақырыптарға жазуға болатынына жол салып берді.