Бөкей хандығының құрылуы. И.Тайманов пен М.Өтемісов бастаған қазақтар көтерілісі

Бөкей Ор­да­сының құры­луы Исатай мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс. Бөкей Ор­да­сының құры­луы (1801 ж.) XVI­II ғ. соңы мен XIX ғ. ба­сын­да Кіші жүз қазақта­рының едәуір бөлігі Еділ мен Жайық өзен­дерінің сағасын­дағы жер­лерге көшіп бар­ды да 1801 жы­лы Ішкі не­месе Бөкей (өздерінің бірінші ха­ны Бөкейдің есімімен) Ор­да­сының негізін қала­ды. Ол Еділ мен Жайық өзен­дерінің ара­лығын­дағы әске­ри бекіністі шеп­тердің іш жағын­да ор­на­ласқан­дықтан «Ішкі» деп атал­ды. Ішкі Ор­да қазақта­рының ру­лық-тай­па­лық құра­мына адай, бай­бақты, беріш, жап­пас, есен­темір, ноғай, жетіру, масқар, сер­кеш, та­на қызылқұрт, ке­те, таз, төлеңгіт, ру – тай­па­лары енді. Пат­ша үкіметі қазақтар­дың Жайық сыр­ты­на көшуіне рұқсат бе­ре оты­рып, қай­та қоныс­танды­ру мәсе­лесін ұйым­дасты­руды орыс тағына жан -тәнімен берілген, ше­кара­лық пат­ша ше­не­уніктерінің нұсқаула­рын екі ет­пей орын­дай­тын сенімді адамға тап­сы­руды мақұл көрді. Таңдау Әбілқайыр хан­ның не­мересі, Нұра­лы хан­ның ба­ласы Бөкей сұлтанға түсті. Пат­ша ше­не­уніктерінің си­пат­та­уын­ша Бөкей «жоғары мәрте­белі таққа шын берілген» адам болған. Көші-қон жұмыс­та­рын ұйым­дасты­ру ба­рысын­да Бөкей өз мүдде­лерін ұмытқан жоқ. Кіші жүз тағына оты­ру мүмкіндігі мен бе­делі жетіспей жүрген ол орыс би­ле­ушісінің сенімін пай­да­ланып, Жайықтың оң жағала­уын­да өз хан­дығының негізін қала­уды ни­ет етті.1812 жыл­дың ба­сын­да пат­ша үкіметі Бөкейді «Ішкі қырғыз-қай­сақ ор­да­сының ха­ны» етіп рес­ми түрде бекітті.1815 жылғы 12 ма­мыр­да ор­да­ның негізін қала­ушы Бөкей дүни­еден өтті. Ол көзі тірісінде-ақ хан атағын мұра ету құқығын өз ұрпақта­рына ғана бекітіп бер­ген еді. Өлер ал­дындағы өси­етінде хан­дық билігін сол кез­де 14 жас­тағы ба­ласы Жәңгірге қал­ды­раты­нын айтқан бо­латын. Жас Жәңгір кәме­лет­ке толған­ша ор­да­ны Шығай би­леді. Жәңгір хан өкімет билігін қолға алған соң отар­шыл әкімшіліктің өзіне жүкте­ген міндет­теріне сай қазақтар­дың өмірі мен тұрмы­сының және дәстүрлі ел басқару жүйесінің кейбір бағыт­та­рына ба­тыл түрде өзгер­ту енгізе бас­та­ды. Жәңгір көшпелі ха­лықты оты­рықшы­лан­ды­ру мақса­тымен олар­дың егін егуіне жан-жақты қол­дау көрсетті. Орыс ху­тор­ла­ры мен де­рев­ня­лары­ның үлгісі бойын­ша тұрақты қоныс­тар са­луға көңіл бөлді. Жәңгір хан өз ор­да­сынан бас­тап ауыл­дарда мек­тептер, учи­лище­лер мен мешіттер аш­ты. Ол пат­ша өкіметі мен жергілікті қазақ ақсүйек­терінің мүдде­лерін ұштас­ты­ру са­яса­тын жүргізді. 1827 жы­лы На­рын құмы Жасқұс шатқалын­дағы қоныс­ты ор­да ор­та­лығы етіп жа­ри­яла­ды. Ол әле­уметтік-эко­номи­калық бағыт­та Ішкі Ор­да­да фе­одал­дық тәртіп ор­натты. XIX ғ. 30 ж. ор­та­сын­да Ішкі Ор­да­ның тұрғын­да­ры хан мен оның ай­на­ласын­дағылар пат­ша әкімшілігінің аяусыз қана­ушы­лығына ұшы­рады. Исатай Тай­манұлы мен Ма­хам­бет Өтемісұлы бас­таған ша­ру­алар көтерілісі (1836–1838 жж.)Қазақ халқының азат­тық күресінде Иса­тай Тай­манұлы мен Ма­хам­бет Өтемісұлы бас­таған көтерілістің маңызы зор.Ішкі Ор­да­да көтерілістің алғашқы толқыны 1827–1829 жыл­да­ры бо­лып өтті. Қазақ ауыл­да­ры Орал­дың арғы жағына қай­та ора­ла бас­та­ды. Өткір жер да­уы, са­лықтық езгі,

әле­уметтік қысым, отар­шылдық қанау 1836 жы­лы

көтеріліске әкелді. Көтерілісті белгілі ба­тыр Иса­тай Тай­манұлы

мен ақын Ма­хам­бет Өтемісұлы басқар­ды.1836

жыл­дың ақпа­нын­да Ішкі Ор­да қазақта­рының

Жәңгір ханға қар­сы

ашық күресі бас­талды. Оған сыл­тау болған Иса­тай­дың хан ор­да­сына шақыры­луы еді. Ол ба­рудан бас тарт­ты және өзінің ауыл­да­рын қыс­та­удан көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен ла­герін

жи­нады.Хан мен оның ай­на­ласын­дағылар жа­ла жа­буға көшті. Ба­рым­та кезінде біре­улер бақта­шы шал­ды өлтірген бо­латын. Қара­уылқожа жүргізген тер­геу ісі Иса­тай­дың және оның жақтас­та­рының өлімге қатыс­ты­лығын дәлел­де­уге ты­рыса­ды. 1836–1837 жыл­да­ры 15 қара­шада таң ал­дында Тастөбе елді ме­кенінде көтерілісшілер мен жа­зала­ушы­лар­дың ара­сын­да кескілес­кен соғыс бол­ды. Шайқас­та көтерілісшілер жеңіліп, ора­сан көп мал­да­ры қырыл­ды, он­даған адам қаза тап­ты. Бірақ аз­даған қосын­мен Жайықтың сол жағасы­на өтіп Иса­тай мен Ма­хам­бет құты­лып ке­теді.Енді көтеріліс Жайықтың сол жағасын­да жалғаса­ды. 1838 жылғы 12 шілде­де Кіші жүз жеріндегі Қиыл өзенінің бойын­да көтерілісшілердің жа­зала­ушы­лар­мен ке­зекті шайқасы өтіп, осы ұрыс­та Иса­тай мерт бо­лады.Иса­тай мен Ма­хам­бет бас­таған көтерілістің негізгі қозғаушы күші көшпелі ру­лар бол­ды. Қозғалыс­тың сти­хи­ялығы, нақты бағдар­ла­масы­ның бол­ма­уы, ұйым­шылдықтың жетіспеуі жеңіліске әкелді.Ма­хам­бет Өтемісұлы ха­лық көтерілісінде маңыз­ды рөл атқар­ды. Ол жа­лын­ды жыр­ла­ры арқылы ха­лықты пат­ша үкіметі мен отар­шы­лық билікті жақтаған хан­дарға қар­сы күрес­ке шақыр­ды