ХІХ-ХХ ғғ. басында орыс зиялыларының қазақтардың тарихы, мәдениеті мен тұрмысын зерттеуге қосқан үлесі

Қазақстанды игеру барысында үлкен роль атқарған орыс ғалымдары Семен- Тяньшанский Алтай, Жетісу, Орта Азия жерлеріне В.В. Родлов Іле алқабын Жетісу алқабына саяхаттар жасады. Шоқан Уәлихановтың әлемге әйгілі еткен еңбегі «Қашқарияға сапары». Бүкіл қазақ халқының этнографиясын зерттей отырып қазақтарды әлемге әйгілі етті.

Қазақстнадағы халық ағарту ісі өте нашар дамыды. Троицк қаласында, Қазалы форд орыс- қазақ мектептері ашылды. Білім берудің басты аудандары Орал, Семей, Торғай, Ақмола, Сырдария, Жетісу өңірлері болды.

Ыбырай Алтынсаринның қазақ халқына сіңірген еңбегі мектептер ашу. Ең алғаш Ырғызда қыздар мектебі, мұғалімдер даярлау мектебі, орыс қазақ мектептерін ашты.

Ресейдегі азаттық күресінің Қазақстандағы өкілдері Тросс, Мурашкин, Шварц т.б. Қазақстанның этнографиясымен, салт- дәстүрі, әдет ғұрпымен таныса отырып өз еңбектерін жазды.

Орыс демократиялық мәдениеті және қазақтың ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов, В.В.Родлов, Іле, Жетісуды зерттеушілері М. Красовский «Сібір қырғыздарының облысы». Л. Мейердің «Орынбор ведомствасындағы қырғыз даласы», А. Добрамысловтың «Торғай облысы» тарихи очерк, Ш. Крафт, В.Н.Витевский, Н.А. Макшеев, Л.Ф. Костенко, Украин халқының ақыны Т.Г. Шевченко шығармалары.

ХІХ ғ ІІ жартысы орыс демократиялық мәдениетінің көтерілген кезеңі. Қазақстанды игерудің барысы және орыс-қазақ қатынастарының тереңдеуі өлкені зерттеуді кеңейту қажеттігін туғызды. Өлке тарихын зерттеуді ғылыми жолға қоюда 1845 ж ашылған орыс географиялық қоғамын Орынбор, Омбы, Семей және басқа ірі қоныстардағы бөлімдер мен бөлімшелері рөл атқарды.

Шоқанның жас шағынан ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс зиялылары, өкілдерімен тығыз байлнысты болуы үлкен әсер етті. Академик А.И.Шренк, С.М.Семенов, А.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Сотников, Н.Ф. Костыленский, Сейфулин сияқты білімді адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болып қайтқан.

Ыбырай жас кезінен білімге құштарлығын байқатты. Мектепте орыс, араб, татар, парсы тілдерінен және басқа да пәндерден үздік нәтиже көрсеткен болашақ ағартушы Орынборда айдауда жүргенде текті зиялы қауым өкілдерімен танысты. Шығыстану ғылымының көрнекті өкілі Б.В. Григорев, орыс демократиялық оқу жүйесінің тәжірибесін белгілі педагог ғалым Ушинскийдің, Психомировтың,Булаковтың, Фармаковскийдің, ұлы жазушы Л.Н.Толстойдың т.б ойшылдардың педагогикалық мұрасын пайдаланды.

Семейде кездескен, кейінгі жылдары байланысы үзілмеген орыс зиялы қауымының өкілдері де Абайға жан- жақты ықпал етті. Ресей азаттық қозғалысының Семейде айдауда болған белгілі өкілдері Михаэлис, Монтьев, Гросс, Долгопосов т.б оның ақындық шығармашылық демократиялық бағытта қалыптасуына себепші болды.