Азақстан аумағында түрік кезеңінде ислам дінінің таралуы

Түріктер Көкке, Жерге, Суға табынды. Түрік қағандары Көк тәңірінің желеуімен билік жүргізді. Түрік-ң діни түсінігінде Көктен кейін отбасы-ң және бала-ң қамқоршысы Ұмай құдай ана киелі саналған. XIV-XIғ-да Қаз-да мекендеген тайпа-р арасында буддизм, христиан, манихейлік, зороастризм діндері таралған. Бұл дін-ге тән өлікті жерлеу түркі тілдес тайпа-р арасында VI-IXғ болған. Қаз аум-ғы осындай діндерді ислам діні ығыстырған. IX-Xғ қазақ жерін мекендеген халық-р арасында ислам діні кең тарай бастады.

Ислам діні қазақ жеріне VIII ғ бастап ене басатады. Ислам алдымен, оңт Қазақстанмен Жетісу жерінде таралды. X ғ ислам діні Қарахандар мемлекетінің ресми дініне айналды. Оңт жақсы дамыған қала мәдениеті мұсылманшылықтың орнығуына оңды ықпал етті. Ислам діні – өте икемшіл дін. Ол құранда жазылған уағыздар, шариғатта кқрсетілген талаптарды халық бойна сіңіре отырып, сол халықтардың жергілікті әдеп-ғүрыптарына икемделеде білген, олрамен санасқан мұсылмандық: суннит, шийттік болып екіге бөлінеді. Қазақтар оның сунниттік бағытына жатады. Ислам дінінің қазақ жеріне орнауы халықтың рухани, идеялық жағына бірігуіне, ынтымақтасуына жағдай жасады. Мұсылмандық: кентті өңірлерде, ең алдымен оңт содан соң Жетісуда таралып, орнықты. Орталық, шығыс, солт батыс аймақтарындағы көшпелі, жартылай көшпелі қазақтар арасында ислам діні XII ғ дейін біртіндеп таралды. Мұсылмандық этикасының, мәдениетінің өазаө жеріне таралына әл-Фараби ат-түрки, әл-Жаухари, Исхан әл-Фараби, әл-Қимани, Бақырғани, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, т.б. өлшеусіз еңбек етті. Ислам діні – қазақ халқын мұсылмандық мәдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, әдебиеттің дамуына да оң әсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі – өалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуна жағдай жасады.

Қожа Ахмет Яссауи(1103-1167) орта ғ-ғы қазақ поэзия-ң сопылық бағытын дамытқан тұлға. Ахмет Яссауи XIIғ өмір сүрген. Өмір-ң көбі Сайрам мен Иасыда өтеді. Бұхара қаласында діни білім алған ол, Түркістан қаласында ислам дінін уағыздайды. Бұл кез Қаз-н жеріне ислам діні-ң жаңадан тарала бастаған уақыты болатын. Яссауи-ң басты шығармасы “Диуани хикмет” 4 томнан құралған. Ол 63 жасқа, Пайғамбар жасына жеткеннен кейін өзінше о дүниеде өр сүреді. Бір сөзбен айтқанда, жер асты қапаста қалған өмірін өткізеді. Ахмет Яссауи өзі-ң ұстазын Арыстан бабты қатты құрметтеген. XIVғ Ақсақ Темір Түркістан қаладағы Қожа Ахмет Яссауи бейіті-ң басына үлкен мазар салғызған. Сондықтан бұл жер мұсылман-ң “екінші Меккесі” аталған. “Медениеде Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет”деген сөз содан қалған.