Кеңестік дәуірдегі отандық философия

Кеңес дәуірінің бастапқы кезіндегі ахуалды біз жоғарыда әңгіме еткен болатынбыз. Әрине, кеңес заманын сынаржақты бағалауға болмайды. Көп нәрсені жоғалтқанымызбен бірге жетістіктеріміз де аз болған жоқ. сіресе 50-ші жылдардың аяғынан бастап, жеке тұлғаға табыну әшкереленгеннен кейін, қоғамның өрлеуі басталды. Қазақстандағы тың игеру үрдісі елді көп ұлттық қоғамға келді. Жер байлығы игеріліп, жаңа қалалар, жоғары оқу орындары, театрлар мен кітапханалар, мұражайлар бой көтерді.

Философия саласына келер болсақ, Қазақ Мемлекеттік университетінде арнаулы факультет ашылып, кәсіби философия дүниеге келіп, олар зиялылар тобының ішінде ерекше орынға ие болды. Сонымен ұлттық тарихта классиқалық философия дискурсының үлгісімен қалыптасқан философиялық ой-өріс дүниеге келді.

Қазақ философтары маркстік парадигманың (үлгінің) шеңберінде әсіресе 60-шы жылдары үлкен жетістіктерге жетті. Біршама Дарынды жас философтар жоғарыдан түсірілетін «тапсырмалы тақырыптардан» бас тартып, сол кездегі саяси жағынан алғанда Қауіпсіз логиқа саласына өз назарын аударады. Олардың айрықша көзге көрініп, дүниежүзілік деңгейге көтерген философия саласы -ол диалектиқалық логиканың категориялық құрылымын байытып, тереңдетуге арналған зерттеулер еді. Бұл зерттеулерге аса қомақты үлес қосқан Ж.Абділдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов, олардың шкірттерін айтуға болады. Философия мен жаратылыстану саласындағы байланыстарды зерттеуге Қ.Рахматулли М.Сәбитов, З.Мұқашев, А.Балғымбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б ғалымдар өз улесін қосты.

Неміс классиқалық философиясының (Г.Гегель, И.Фихте) қойған адам мәселесі онын еріктігі мен жасампаздық іс-әрекеті жаттану, т.с.с. мселелерін терен талдап, маркстік тұрғыдаң дамытқан көрнекті ғалым Қ.Әбішевті және оның шәкірттерің ерекше атауға болатын сиякты.

Қазақ философиясында ерекше орны бар түлға - А.Қасымжанов. Ол алғашқылардың бірі болып, Әл-Фарабидің философиясын зерттеп, оны өз халқымен тағы да қауыштырды. Сонымен қатар өз халқынын тағдыры, қазақ, жалпы туркі руханиятына арналған онын еңбектері - ғалымнан болашақ ұрпақтарға қалған асыл мұра.

Философияның өзекті салалары саналатын этика ғылымының отандық философиядағы іргесін қалаған Г.Ақмамбетовті, э стетиқа бойынша Б.Қазыханова, Қ.Нүрланованы және олардың шәкіртте-рінің қызметін атап кетуге болады.

Енді әлеуметтік философияға келер болсақ, қазақ халқының тарихына алғашқылардың бірі болып философиялық сараптау жасап, көшпенділіктен жаңа өмірге өту үрдісін мазмұнды талдаған Д.Кішібеков болды. Қазақ халқының ғасырдың аяғында тағы да бір өтпелі кезеңнен өту үрдісіне байланысты ғалым бүгінгі таңдағы өзгерістерді сараптап, нақтылы да тиімді ұсыныстар берді.

Қоғамның әлеуметтік құрылымын терең талдап, бүгінгі өтпелі қоғамдағы әлеуметтік рестратификация (қайта құрылу) мәселесін зерттеуге қомақты улесін қосып журген М.Әженовті және онын шәкірттерін атаймыз. Бұл тұлғанын философиялық кадрларды дайындауға қосқан үлесі де ерекше.

Қазақстанның кеңес заманында «халықтар достығының лабораториясына» айналуына байланысты ұлт аралық қатынастарды зерттеуге ерекше көңіл бөлінген болатын. Бұл мәселені зерттеуге қомақты үлес қосқан Н.Жанділдин, М.Сужиқов, А.Айталы, Т.Срсенбаев, Р.Абсаттаров, Н.Байтенова, Н.Малинин т.б ғалымдарды атауға болады.

60-80-ші жылдары қоғамдық қатынастардың нормативтік табиғатын, дәстүрлі мәдениеттің даму жолдарын зерттеп, өзіндік ізін қалдырған кернекті галым Н.Срсенбаевты атау керек.

80-ші жылдардан бастап әлеуметтік таным методологиясын дамытуға өз қомақты үлесін қосқан, сонымен қатар отандық философия тарихын зерттеуге атсалысып жүрген ғалым А.Қасабек - зиялы қауымға жақсы таныс. Осы кезде ғылыми-техниқалық революция және тұлғаның дамуына байланысты .Тұрғынбаевтың біршама нәтижелі енбектері жарық көрді.

Саяси және кұктық философияға өз үлесін қосқан Л.Байделдинов, Т.Мустафин, М.Баймаханов, Л.Вайсбергті атап өтуге болады.

Бұл жылдары қоғамның рухани өмірі, қоғамдық сана мәселелері де зерттеуден тыс қалған жоқ. Оған ерекше ізін қалдырған ғалымдар Қ.Шүлембаев, С.Темірбеқов, О.Сегізбаев, Е.Шехтерман, Л.Славин т.б. ғалымдар болды.

Әрине, кеңес заманында өмір сүріп, шығармашылық тұрғыда еңбек еткен ғалымдардың бәрін атап, олардың еңбектеріне талдау жасау мүмкін емес, ол үшін арнаұлы кітап жазу керек. Жоғарыда аталған түлғалардың өздері-ақ еліміздегі кәсіби философияның биік деңгейде болғанын көрсетеді деген ойдамыз.