Я ЎСТУПАЮ Ў МАРЫНІНА

Усю ноч я пракалаціўся па беразе ракі ў лазе. Раніцой, убачыўшы трох жанчын з кашолкамі, вылез з куста і пашыбаваў следам. Разлік быў просты — жанчыны, відаць, ідуць у мястэчка, што раскінулася на тым бера­зе. Калі іх будзе перапраўляць на лодцы перавозчык, залезу ў лодку і я.

Так яно і выйшла. Пераехаўшы раку, жанчыны сталі разлічвацца, а я саскочыў проста ў ваду і пабег, бо плаціць не было чым.

— А хіба гэта не твой, Хрысціна? — здзівіўся пера­возчык, з плаксівым тварам дзядзька, і пачаў лаяцца мне ўслед. Дужа я цяпер яго баюся. Няхай паспрабуе дагнаць. Цяпер мне сам чорт не брат. Выбраўшыся на пясчаны, разбіты машынамі і фурманкамі шлях, я падаўся ў бок лесу. Каб зноў не наткнуцца на немцаў, трымаюся бліжэй да сасонніку.

Скупое сонца крыху награда дарожны пясок, толькі ў цяньку пад кустамі яшчэ бялее іней. Казычуць у носе грыбныя пахі, блінамі паразлягаліся старый маслякі. Падняў адзін, другі — патачылі чарвякі.

I раптам дарогу мне перагарадзіў павалены тэлеграфны слуп. Пень ад слупа ў мой рост. Ён ашчэрыўся вострымі шчэпкамі. Нейкая невядомая сіла разарвала бервяно на дзве часткі. Падыходжу да другога слупа, і гэты на баку. Таксама раструшчаны, як і першы. Валяюцца на дарозе парваныя, пераблытаныя правады. I трэці і чацвёрты. Ды што ж гэта такое? Не вецер жа іх паламаў. Радасна ёкнула сэрца — партызаны. Гэтаму быў сведкай і мост цераз невялікую рэчку з непраходнымі забалочанымі берагамі, дакладней кажучы, тое, што засталося ад моста. А засталіся ад яго толькі чорныя галавешкі, якія тырчалі з рудой тарфяной вады.

У вёску Марыніна, якая прытулілася на краі сасно-вага бору, я ўвайшоў у баявым, прыўзнятым настроі, як уваходзяць вызваліцелі ў сталіцы. Гэта быў не про­ста я, а перадавы атрад... Праўда, у мяне не было сцяга, і ніхто не вынес мне хлеба-солі. Кішкі ігралі марш. Свіння з двума рабымі парсюкамі, не падазраючы, хто ідзе, разляглася на дарозе. Я даў аднаму парсюку босай нагой выспятка, той завішчаў і адскочыў убок. Жанчына, якая брала ў калодзежы ваду, з цікаўнасцю правіла мяне позіркам, але нічога не сказала.

Меркавалася прайсці вёску без прывалу, хацелася хутчэй у лес — там партызаны. Але каля сельуправы давялося спыніцца. Да вайны тут, напэўна, было праўленне калгаса. У сельуправе ніводнага акна, дзверы, знятыя з завесаў, валяюцца каля ганка. Па дарозе вецер ганяе паперкі з нямецкімі арламі і пячаткамі. На калодах, зваленых супраць управы, сядзіць мясцовы жыхар і старанна калупае ў носе. Яму год шэсць, як і Глыжку.

— Хто гэта так раскалашмаціў? — пытаюся я ў яго.

Мясцовы жыхар глядзіць на мяне шэрымі цікаўнымі вачыма, выцірае рукавом нос і толькі сапе.

— Можа ты не ведаеш?

Хлапчука гэта закранула.

— Ага ж, не ведаю,— пакрыўдзіўся ён.— Партыза­ны. Яны ноччу стралялі.

«Калі так,— думаю,— з гэтай вёскі я не пайду. Яны тут недзе блізка. Дачакаюся. Вернуцца».

Мясцовага жыхара маці паклікала есці крупнік, а я застаўся на калодах. Сяджу, грэюся на сонцы, гляджу на лес, што стаіць сцяной за лужком, і глытаю сліну — з коміна бліжэйшай хаты даносіцца пах свежага хлеба.

Цэлы дзень я мазолю людзям вочы. Хто праходзіць міма — прыглядаецца: незнаемы хлапчук. Чаго ён тут?

Вось ужо і вечар надыходзіць, а партызанаў усё няма. Апускаюцца на зямлю халодныя прыцемкі, луг і лес ахутвае шэрая смуга. Дзесьці на краі вёскі баязліва абазваўся гармонік і адразу ж змоўк. Да калодзежа выйшла баба зачэрпаць нанач вады, і стары журавель рыпіць, нібы скардзіцца на сваю немач. У суседнім двары мужык сварыцца на каня: — Куды ты, воўчае мяса!

Конь узлез на нейкія жэрдкі і грукоча капытамі на ўсю вуліцу.

Веска кладзецца спаць. А партызанаў усё няма. Трэба ісці насустрач.

Стары сасновы бор сустрэў мяне трывожным шумам верхавін. У нерашучасці я пастаяў крыху на паляне і нясмела падаўся па прасецы ў глыбіню. 3 дарогі не сыходжу, можна заблудзіцца.

Гучна патрэскваюць пад нагамі сухія галінкі, ад нечаканасці я кожны раз уздрыгваю і потым падоўгу прыслухоўваюся. Начны лес поўны таямнічых гукаў. Крэкча старая сухастоіна. Вось штосьці піснула ў кус­тах, зашамацела па сушняку, і ў мяне мурашкі пабеглі па спіне.

Я пільна ўглядаюся ў цемрадзь, хачу ўбачыць партызанскія вогнішчы, лаўлю вухам кожны гук, кожны шолах, хачу пачуць грозны вокліч: «Стой! Хто ідзе?» Але не відаць агнёў, не чуваць партызанскага вартавога. Бясконца шумяць над галавой сосны, заблудзіўся ў маладым бярэзніку бесклапотны вецер, і раптам... Не, гэта мне не здалося. Было добра чуваць, як трэснула. Дзесьці ўбаку. Я аслупянеў. Хвіліна, другая. Вось зноў. Толькі ўжо ў другім баку. Мне стала страшна. Хтосьці ходзіць вакол мяне, сочыць за кожным маім кронам. Хто ён? Можа чалавек, а можа і воўк.

Я вярнуўся назад і за марынінскімі агародамі зашыўся пад стог. I сніцца мне Санька. Ён быццам бы прыйшоў да нас у госці. На ім шапка-будзёнаўка і чырвонаармейскі шынель. На баку пісталет, украдзены ў немца. Бабуля з гэтага выпадку пячэ пампушкі. Не тыя чорныя і цяжкія, нібы глей, з дранай бульбы і прымессю саматужнай непрасяванай ячменнай мукі, якія бабуля чамусьці называв «лапонікамі», а сапраўдныя, учыненыя на добрай рошчыне з пшанічнай мукі. Яна кідае пампушкі ў рэшата, а мы крадком хапаем іх з Санькам і ядзім. Толькі па адной праглынулі, аж глядзь — пампушкі пячэ не бабуля, а Няўмыка.

— Хальт! — крычыць ён на Саньку, а потым стаў на карачкі і забрахаў, як сабака:

— Гаў, гаў, гаў!

Ад гэтага гаўкання я і прачнуўся. Проста мне ў во­чы свеціць сонца, а ў вёсцы сапраўды заліваюцца сабакі.

Я ЗДЗІЎЛЯЮ СВЯТЫХ

Першым маім імкненнем было падхапіцца і бегчы ім насустрач. Неяк нават не верыцца, што мне ўсё ж пашанцавала. Добра, што я нікуды не сышоў з гэтай вёскі, а застаўся тут начаваць. Узброеныя людзі ходзяць па вуліцы, снуюць туды-сюды, з-за плятнёў відаць іх галовы і дулы вінтовак. Адзінае, што мяне крыху бянтэжыць,— чаму яны прыйшлі не ноччу, а раніцой. Як я ўяўляў, партызаны павінны дзейнічаць ноччу. Хаця чаму ноччу? Яны з'яўляюцца тады, калі іх вораг не чакае.

Каля стога расце нейкі бур'ян. Сухое бадыллё хістаецца ад ветру перад вачыма і засціць вуліцу. Каб расчысціць агляд, я высунуўся з нары і быццам абвараны шмыгнуў назад.

Яны стаялі за якія-небудзь пяцьдзесят крокаў ад мяне ў канцы агародаў, прыхіліўшыся да плятня. Адзін біноклем абводзіць лес, а другі паглядае на мой стог і ўжо скінуў з пляча вінтоўку. Немцы! Зараз ён сюды пекане, абальешся тут крывёю і загінеш, не паспеўшы ніічога зрабіці. Паміраць не ахвота.

Я выскачыў са сваёй нары і стаў скубці сена. Ліхаманкава мільгаюць у галаве думкі. Галоўнае — не хвалявацца. Калі я не буду ўцякаць, яны ў мяне не стрэляць. Трэба ісці проста да іх, на маім ілбе не напісана, што я шукаю партызанаў. А што потым? Што ты ім скажаш, калі спытаюць, чаго хаваешся пад стогам? Скажу, што вартую сена. Маці загадала вартаваць, бо ноччу хтосьці абскуб стог. А калі спытаюць, дзе твая маці? Тады павяду ў хату. Вось у гэтую хату, што стаіць насупраць у садзе. Над хатай з коміна ўецца сіні дымок. Гаспадыня паліць у печы, гатуе снеданне. Яна пацвердзіць, што гэта яе хлопец.

Калі вырашыў быць гаспадаром, дык трэба ўжо быць гаспадаром. Я не спяшаючыся падграбаю рукамі сена да апошняй травінкі, а немцы моўчкі назіраюць за маімі дзеяннямі. Нарэшце я згроб усё ў абярэмак і панёс у двор.

Перада мной пералаз у сад. Пакратаў я пераламаную жардзіну і паківаў галавой: ай-я-яй, усё развальваецца, трэба будзе неяк паладзіць. Уецца над комінам дымок. Гаспадыня, відаць, пячэ бліны або варыць пшонную кашу. А што, калі тут жыве паліцай ці стараста? Вунь якая даміна, і двор з бярвенняў.

А немцы ўжо комгэркаюць, пальцам ківаюць. Ах, гэта паны, а я і не бачыў, думаў, што тут нікога няма. 3 сенам падыходжу да іх.

— Пан, сена карове нясу...

— Гут, гут,— пахвалілі яны мяне і наперабой залапаталі: — Лапата, лапата. Фарштэен зі?

— Якая лапата? — здзіўляюся я.— Не лапаце сена, а скаціне.— I замычаў бычком: — Му-у!

Я прыкідваюся цялём і быццам не разумею, што ім патрэбна ад мяне. Нарэшце адзін з іх не вытрымаў, рассыпаў мае сена на дарогу і павёў завулкам у вёску. Другі застаўся з біноклем назіраць за лесам. Баяцца ўсё ж такі, каб ім партызаны не падсыпалі гарачых вугалькоў.

На душы ў мяне стала лягчэй. Не здагадаліся, хто я такі. А што на акопы гоняць, дык там будзе відаць, колькі я ім накапаю.

У канцы вуліцы пад бярозамі стаяць дзве падводы. Каля іх ходзяць дзяўчаты, жанчыны, падлеткі. Усе з рыдлёўкамі. Штосьці камандуе, размахваючы рукамі, немец у касцы. Мой канваір лянівы, як біцюг, ісці яму да тых бяроз не хочацца, і ён, склаўшы далоні трубой, загарланіў на ўсю вёску:

— Петэр! Петэр!

Ад падвод адгукнуўся Петэр. Яны перакінуліся парай слоў, і я атрымаў штуршок у спіну: бяжы, маўляў, сам, вадзіцца яшчэ тут з табой. Добра з хрэнам, добра і так, як гаворыць мой дзед Мікалай. Петэр махае ру­кой — хутчэй. А мне што, на пажар? У мяне не гарыць. Петэр адвярнуўся. Я валакуся, як нежывы, нага за нагу чапляецца. Азірнуўся назад — немец, які прывёў мяне сюды, таксама не глядзіць у мой бок.

«Знайшлі дурня»,— падумаў я, у адзін момант сігануў за вугал і набег з усіх ног. Зараз добра было б заскочыць у які двор ці агарод, пераседзець гэтую навалу, а там ужо буду больш асцярожны. Навучылі. Хопіць.

Мне на вочы трапілася царква. На паперці то адчыняюцца, то зачыняюцца дзверы. За імі хаваюцца бабкі ў чорных, напушчаных на самыя вочы хустках, у доўгіх святочных спадніцах, падпяразаных белымі расшыты­мі фартухамі. А хто мне не дае забегчы крыху памаліцца?

— О госпадзі,— шарахнуліся ўбакі дзве старэнькія багамолкі, якіх я ледзь не збіў з ног, і нават перахрысціліся. А мне не да іх, мояга там за мной ужо бягуць. Я рвануў за клямку і, нарабіўшы грукату, нібы чорт, уляцеў у храм.

На клірасе маладзіцы і два белабародыя дзяды распяваюць малітвы. Пахне воскам і яшчэ нечым прытарна-салодкім. На грукат аглянулася адна з жанчын і праняла мяне з ног да галавы строгім позіркам. Мабыць, хацела адгадаць, чый я: Хрысцінін, Маланчын ці Парасчын. Здзівілася, што не ведае такога, і бязгучна заварушыла губамі — зашантала малітву.

Трэба і мне маліцца, а то, чаго добрага, прагоняць. I па прыкладу строгай цёткі таксама старанна заварушыў губамі. Я шапчу, што ў галаву прыйдзе: і немцам пагражаю, і партызанаў прашу, каб хутчэй выйшлі з лесу, і нават песню мармычу. Ды, мабыць, крыху перастараўся, бо на мяне пачалі ўсё часцей азірацца. Каб як-небудзь выправіць становішча, я перахрысціўся, але, мусіць, не ў той бок або не той рукой. 3 кліраса адзін з дзядоў пускае ў мой бок маланкі. Са здзіўленнем глядзяць на мяне са сцен посныя твары святых: што гэта за багамолец такі знайшоўся?

Не дачакаўшыся канца богаслужэння, выйшаў на вуліцу. Немцаў у вёсцы ўжо не было, і гадзіны праз дзве я ўжо далека за Марынінам пёк у гарачым прысаку бульбу.

Цэлы тыдзень я блудзіў па лясных дарогах, начаваў пад стагамі то каля адной вёскі, то каля другой, разоў дзесяць адседжваўся ў прыдарожных хмызняках, калі на шляху раўлі нямецкія машыны, а партызанаў знайсці не мог. Аднойчы, пачуўшы страляніну, я кінуўся цераз хмызнякі туды, дзе грымеў бой, але заграз у балоце. Давялося вярнуцца назад. Калі, абышоўшы багну, я выбраўся на дарогу, там ужо ўсё скончылася. У кана­ве коламі дагары ляжала чорная легкавая машына, а крокаў за дзесяць ад яе дагараў бронетранспарцёр. У яго стальным чэраве трашчалі патроны. Забраўшыся ў густы сасоннік, я доўга плакаў ад злосці, праклінаючы свой нешчаслівы лес.

На другім тыдні ледзь жывы прывалокся дамоў. Бабуля доўга плакала, яна думала, што я пару ўжо дзе-небудзь зямлю, а потым пачала грэць у свіным чыгуне ваду, каб, хоць з большага, абмыць з мяне бруд.

37. «ЗА МЯНЕ СТАНЬ - НЕ ТАК ВЕЦЕР БУДЗЕ»

3 другога допыту Іван Лебяда не вярнуўся. Яго справы кепскія — затрымалі на станцыі з толам. Не вярнуўся і дзед Ахрэм, як звалі тут усе шырокабародага старога. На яго данёс стараста — Ахрэм вазіў па начах у лес партызанам харчы. А затым паклікалі і Санькавага новага таварыша Міколу.

— Не хвалюйся, Санька,— сказаў ён на развітанне.— Адкруцімся. Я ім такіх баек нагавару, галава закружыцца...

Не дапамаглі, відаць, байкі — не прыйшоў назад і ён.

А Саньку вадзілі яшчэ два разы і абодва разы білі. Цяпер не абяцалі цукерак і не набіваліся падарункамі. Але нічога новага не выбілі. Ён мармытаў распухлым ад смагі языком адно і тое ж:

— Вераб'ёў страляць...

Пасля апошняга допыту яго зацягнулі волакам у другое памяшканне. Больш нішто не палохала. Раней ён баяўся смерці, асабліва, калі выклікалі ўпершыню.

Цяпер і з гэтым змірыўся. Калі б у Санькі спыталі, што ў яго баліць, ён, мабыць, не змог бы адказаць. Балела ўсё — рукі, ногі, спіна, на якойі не было жывога месца. Хутчэй бы ўсё гэта як-небудзь скончылася.

Але крыху адляжаўшыся, ён пачынаў думаць інакш. Цяпер яму не падыходзіла як-небудзь. Хацелася жыць. Як і многія хлапчукі, ён марыў стаць ваенным, хоць яшчэ не ведаў, што яму больш падабаецца — быць пагранічнікам, як Карацупа, ці лётчыкам або мараком. А цяпер што будзе? Прыйдуць нашы, а яго, Санькі, ужо няма. Далей думкі губляліся і хацелася плакаць.

— Супакойся, унучак, супакойся, дурненькі,— гладзіў яго па галаве дзед Ахрэм. У цемры Санька не заўважыў, што стары тут. Тут аказваецца і Мікола. Цяпер яго не пазнаць. Пад вокам вялізны сіняк, про­ста крывёй наліўся. I Лебяда ляжыць ніц, падклаўшы пад галаву сваю адзіную руку. Многа людзей і незнаемых.

Санька хоча спытаць у дзеда, навошта іх перавялі, ды цяжка варочаць языком. Ён і так здагадваецца па хмурых тварах людзей, што будзе нешта нядобрае, страшнае.

Было ўжо цёмна, калі за дзвярыма зараўла машына, загрукаў замок. Дзед Ахрэм узяў Саньку за руку і сказаў:

— Ты не бойся, унучак, не бойся. Яны цябе адпусцяць.

А Санька і не баіцца. Ён ступае чужымі, здранцвелымі нагамі, нібы ў страшным сне, калі ўцякаеш ад нябачанай пачвары: хочаш бегчы, а не бяжыцца, хочаш крыкнуць, а не крычыцца.

На двары ад дзвярэй да машыны стаяць па баках эсэсаўцы. Каля кузава грузавіка, крытага брызентам, сонным, стомленым голасам лічыць афіцэр:

—...Драй, фір, фюнф, зэке... айн упд цванцык, цвай унд цванцык...

Другі побач пыхкае цыгарэтай. Чырвоны агеньчык асвятляе яго востры нос, чорны бліскучы казырок.

Санька з прагнасцю хапіў глыток свежага паветра, глянуў на чорнае неба. Там спакойна мігаюць зоркі. Іх не датычыцъ тое, што робіцца на зямлі.

Калі надышла Санькава чарга лезці ў машыну, дзед Ахрэм сказаў афіцэру:

— Пан афіцэр, дзіцё гэта. Навошта ён вам. Няхай жыве. Па дурасці ён зрабіў гэта. Адпусціце.

Афіцэр нешта гаркнуў. Да Санькі падскочыў дужы эсэсавец і кінуў яго ў кузаў.

— Фір унд цванцык,— падбіў рахунак афіцэр.

За Санькам залез дзед, сеў побач і суцешыў:

— Нічога. I яны пахаркаюць крывёй...

Недзе ашалела закрычаў певень, быццам яму прысніўся паганы сон. Гыркнуў грузавік, крануўся з месца.

Не думалася Саньку, што ўсё так скончыцца, не спадзяваўся ён так дарэмна загінуць, калі ў першыя дні вайны рыхтаваўся ў паход, калі збіраў патроны і грана­ты, каб пайсці ў партызаны не з пустымі рукамі.

— Як справы, таварышы камандзіры? — успомніўся яму паранены камісар, які ляжаў у Міронавым бліндажы.— Яны за ўсё заплоцяць. Прыйдзе Чырвоная Армія, і заплоцяць...

Маці шкада. Гараваць будзе... Маці заўсёды гаруе, калі Санька трапляе ў бяду, а бяда за Санькам заўсёды следам ходзіць. То ў калгасную веялку палец укруціў, то дыфтэрыя на яго напала, то калёсамі нагу пераехала, то італьянская граната ледзь не забіла. Санька адсапецца, адляжыцца, а маці наплачацца.

Маці, маці, колькі слёз пралілі вашы вочы, колькі начэй недаспалі, калі вы, схіліўшыся над сынамі, адганялі ад іх бяду. Толькі нязгасныя вашы сэрцы, трапяткія і мужныя, пяшчотныя і суровыя, поўныя любві і гневу, могуць перажыць такія трывогі, якія выпадаюць на вашу долю. Рана адцвітаюць вашы вочы, пакрываюцца маршчынамі родныя твары, але не трэба вам ніякай узнагароды за гэта: жывіце толькі, дзеці, не памірайце, няхай вас міне хвароба, няхай не кране бяда-гора. Жывіце!

А машына тым часам раве і раве. Кідае яе на ўхабах разбітай, раскоўзанай дарогі, і Санька стукаецца галавой аб драўляную рэйку. Моўчкі сядзяць на выхадзе двое аўтаматчыкаў. Астатнія едуць следам на другім грузавіку. Яго прытушаныя, падслепаватыя фары клапатліва аглядаюць дарогу, выхопліваюць з цемры махнатыя лапы рэдкага сасонніку, заглядаюць у кузаў, дзе сядзяць асуджаныя. У кузаве ўсе маўчаць. Маўчыць і Санька, сцяўшы зубы.

За сасоннікам машына прытармазіла і пачала пералічваць коламі бярвенні старога мастка: раз, два, тры, чатыры...

— Канава,— сказаў нехта ў цемры, здаецца, Лебяда, і ўсе зразумелі: блізка.

Калі высаджвалі з машыны, дзед Ахрэм яшчэ раз папрасіў:

— Адпусціце дзіця, каты!

I атрымаў прыкладам у плечы.

Іх паставілі ў рад. За спіной супрацьтанкавы роў — наперадзе яркія фары машын. Рэзкае святло б'е ў вочы, аж выступаюць слёзы. Немцы там, за святлом, у цем­ры. Санька іх не бачыць. Чуваць толькі, як бразгае зброя.

Ноч сырая, золкая, і ў Санькі дрыжыць кожная жылка. Дзед Ахрэм прытуліў яго адной рукой да сябе, другой гладзіць па галаве:

— За мяне стань, за мяне,— шэпча ён,— не так вецер будзе.

Санька нічога не разумеў. Пры чым тут вецер? Хіба не ўсё роўна?

Калі клацнулі затворы аўтаматаў, дзед пасунуўся шчыльней да Лебяды і на нейкі момант засціў перад Санькам фары.

Затым усё пераблыталася. Апякло агнём плячо, закружыліся ў вачах зоркі, і Санька паляцеў у чорную бездань. Зверху на яго хтосьці наваліўся, прыціснуў да зямлі. Ён ужо не бачыў, як, пераступаючы цераз лю­дзей, фашысты свяцілі кішэннымі ліхтарыкамі і стралялі з пісталетаў у таго, хто здаваўся ім яшчэ жывым.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Санька апрытомнеў ад холаду. Падняў набрынялыя свінцовым цяжарам павекі і застагнаў. Нельга было паварушыць ні рукой, ні нагой. Сцяўшы зубы, ён зрабіў спробу ўзняць галаву, і не змог. Галава чыгунная. Паварушыў рукой, і пякучы боль працяў усё цела да пятак. У вачах замільгалі чырвоныя і сінія кругі.

Так-сяк Санька выбраўся з-пад старога Ахрэма. Выбраўся і сеў. Пакратаў свае плячо і скрыгануў зубамі. Побач ляжыць Лебяда і кірпаты Мікола.

Дзед Ахрэм застыў у такой позе, быццам збіраўся падхапіцца. Адну нагу падцягнуў пад сябе, рукой абапёрся на пясок, а вуха прыклаў да зямлі, нібыта слухае, б'ецца яшчэ ў яе сэрца ці не. Вецер пяшчотна перабірае пасмы яго шырокай барады.

Сабраўшы сілы, Санька пабег. Пабег, не выбіраючы дарогі. Ён бег, затым ішоў, потым поўз па лазе, па бульбянаму, няўбранаму полі. Босыя ногі заходзяцца ад іною, які пакрывае зямлю. Санька здымае з галавы сваю падраную шапку, хавае ў яе ступні ног.

Ён страціў пачуццё часу: то дзень, то зноў ноч, то крычаць у халодным небе дзікія гусі, то равуць бамбардзіроўшчыкі.

Лежачы дагары ў бульбе, Санька праводзіць іх ва­чыма. Гэта нашы бамбардзіроўшчыкі. На іх крылах чырвоныя зоркі.

I зноў засцілае вочы цемра — нічога не відаць і не чуваць.

Позна вечарам Санька прыпоўз да нейкай вёскі. Дабраўшыся да крайняй, урослай па вокны ў зямлю старэнькай хаты, ён слабай рукой пачаў драпаць дзверы.

38. «ХОЦЬ I НЕМЕЦ, А ЧАЛАВЕК»

У Плёсах на хлопцаў, што пасвілі кароў, немцы зрабілі аблаву. Многія паўцякалі, пакідаўшы жывёлу, а чалавек пяць, у тым ліку і Міцьку-Мангола, прывезлі людзі ў вёску на падводзе. Праўда, Міцька аддаў сваё жыццё недарма, ён усё ж пекануў са свайго ржавага кулямёта, і адзін з фашыстаў лёг касцьмі. Толькі Малашыху гэта не суцяшае. Пахаваўшы сына, яна ўсім скардзіцца, што яе хлопец чамусьці не прыходзіць абедаць. Кажуць, на яе нешта найшло.

Мая бабуля абяцае пасадзіць мяне на ланцуг разам з Жукам, каб не ўцякаў з двара.

— Глядзі, мой хлопец, мухі восенню балюча кусаюцца,— папярэджвае кожны дзень.

Гэта яна пра немцаў так. Бабуля падобная на квактуху, растапырыла, нібы крылы, над намі свае натруджаныя рукі, нос яшчэ больш завастрыўся, быццам дзюба, губы глыбока запалі, вочы насцярожаныя. Вось-вось гляне на неба і пачуецца трывожнао:

— Кыр-р-р!

Хавайцеся, маўляў, пад мяне, каршун кружыцца.

I раптам высяленне! Прайшлі салдаты па вуліцах, выгналі людзей з хат і калонай пад канвоем павялі іх кудысьці на захад. Дарогай некаторыя паўцякалі, разбрыліся па знаёмых і родзічах, што жылі ў іншых вёс­нах, а некаторыя крадком начамі вярталіся дамоў. Што датычыць нас, дык мы і зусім нікуды не выбіраліся.

— Куды гэта нас панясе супраць зімы? — абурылася бабуля, — калі даведалася пра высяленне.— Хіба я зусім ашалела, каб кінуць-рынуць хату ды ісці ў белы свет? Не пойдзем!

Мы хуценька перацягнулі клункі з манаткамі ў бабульчьш бліндаж, залезлі туды самі і сцішыліся. Старая села на выхадзе, каб мы з Глыжкам не высоўвалі насоў. Назіранне за ворагам яна вядзе сама і перадае нам кароткія звесткі:

— Топчуцца ў двары... Панясло, каб іх нячыстая сіла насіла.

I вось ужо цэлы месяц снарады з лютым завываннем дзяўбуць мёрзлую зямлю на агародах. Па начах то на адной, то на другой вуліцы палаюць хаты. Днём, амаль чапляючыся за коміны, носяцца над стрэхамі нашы самалёты-штурмавікі.

Спачатку было страшнавата, а потым неяк прызвычаіліся. Нават бабуля прывыкла да баявой абстаноўкі і перастала божкаць пры кожным выбуху. Яна па гуку навучылася вызначаць, дзе ўзарвалася: далека ці блізка. Грымне так, што за каўнер сыплецца з бабульчынага накату пясок, а яна супакойвае нас:

— На Скокавым агародзе. Асколашны.

Заходзіць ходырам зямля, а бабка зноў:

— Бач ты... бомбу скінулі.

Я спачатку лез спрачацца — мне ж больш вядома,— толькі старая ў спрэчкі не ўвязваецца:

— Ну, няхай міна.

Махне рукой, абы адчапіўся.

Калі страляніна крыху сціхае, мы з Глыжкам прабіраемся ў хату і пачынаем кухарыць: намываем у чыгункі бульбы, запальваем у печы агонь. У вокнах ніводнай шыбы, па хаце гуляе вецер, завываюць снарады, праносяцца штурмавікі, а ў нас кіпіць бульба. Самае галоўнае — данесці яе ў бліндаж. Гэта не заўсёды ўдаецца. Аднойчы на суседнім агародзе метраў за сто ад нас упалі два снарады. Глыжка з перапуду ткнуўся носам у разору, і па зямлі пакаціўся гарачы чыгунок, рассыпалася бульба.

— Эх ты, салдат! — папракнуў я малога.— Табе толькі паклоны біць.

— А ты шалдат! — пакрыўдзіўся Глыжка, старанна падбіраючы бульбу.— Шам дык поўжаеш...

Але пасля гэтага выпадку пахрабрэў. Калі ўжо і падаў, то бярог чыгунок.

Толькі, нягледзячы на нашу з Глыжкам мужнасць, мы не заўсёды вярталіся ў бліндаж з ежай. Двойчы бульбу ў нас адбіралі немцы. Адзін проста высыпаў у крысо шыняля і пабег па агародах, а другі выхапіў чы­гунок і даў нам кожнаму па выспятку.

Неўзабаве бабуля і зусім забараніла такія вылазкі. Здарылася гэта пасля гібелі дзеда Мірона. Ён сядзеў у хаце з бабай Гапай і снедаў. Раптам забег немец, вывеў дзеда на агарод і загадаў легчы. Стары Мірон лёг.

— Не так,— паказаў яму фашыст рукамі.— Лажыся ніц.

Дзед лёг ніц. Немец стрэліў з пісталета ў патыліцу і пайшоў.

Выбегла баба Гапа на агарод, залямантавала на ўсю вуліцу, праклінаючы і гэтых нелюдзей, і Гітлера, і ўсю Германію. Яна цяпер не баялася смерці, няхай заб'юць і яе. А той нават не азірнуўся, паціху пайшоў за агароды на гарадзішча, дзе былі іх траншэі.

Ноччу асабліва люта грымеў бой. Стралялі зусім блізка. 3 аўтаматаў. Мабыць, нашы ўварваліся ў вёску. Успыхваюць ракеты, заліваючы наваколле халодным сіняватым святлом, гараць хаты. Вось ужо настала і раніца, а наверсе робіцца штосьці незразумелае. Страляніна то набліжаецца, то аддаляецца, то сціхае, то разгараецца з новай сілай.

Мне не сядзіцца. Бабуля сварыцца і ўвесь час цягне за зашмальцаваны рукаў маёй світкі, але хіба ты вытрымаеш і не высунеш носа?

Ён быў далекавата, але я адразу зразумеў, што гэта наш баец.

— Баба, нашы! — радасна крычу я ў бліндаж.

— Сядзь, нячысцік! — цягне бабуля мяне за бурак. Баец пераскочыў агароджу і ўпаў у разору. Замерла сэрца — няўжо забілі. Але праз хвіліну адтуль абазваўся аўтамат. Баец страляе то ў адзін, то ў другі бок. Яго акружаюць.

Вось адзін з немцаў зялёнай яшчаркай паузе па бульбе.

— Паглядзі, паглядзі сюды,— прашу я байца. Ён нібыта пачуў. Паглядзеў і даў кароткую чаргу. Яшчарка ўгаманілася.

Баец падхопліваецца з разоры і, кідаючыся то ў адзін, то ў другі бок, бяжыць на вуліцу. Хоча заскочыць у двор. Каля самых варотцаў пахіснуўся і, абдымаючы шула, асеў на зямлю.

Немцы асмялелі. Іх некалькі. Яны падняліся з зямлі і, прыгінаючыся, пачалі перабягаць да Міронавага двара. Вось зноў пападалі. Баец страляе з невялікага дашчанага хлеўчука.

Немцы ракетай падпалілі страху. Я размазваю па шчоках брудныя слёзы. Лютае, ненажэрнае полымя са звярынай радасцю ахапіла салому, затрашчала, зараўло, аблізваючы пачарнелыя галіны верб. Але і цяпер баец не дае немцам падняць галавы. То доўгія, то кароткія чэргі аўтамата прыгінаюць ворагаў да зямлі. Толькі тады, калі з грукатам праваліўся дах, узняўшы высокі слуп іскраў, аўтамат змоўк.

Я ціха споўз у бліндаж. Усё скончана. Загінуў.

— Нашы плыйшлі? — пытае мяне Глыжка.

Я шморгнуў носам і кіўнуў галавой..

— I плаўда? — узрадаваўся ён.

Яго асадзіла бабуля:

— Праўда — крыўда. Памаўчы. Немцы ходзяць.

Яна як у ваду глядзела. Забразгалі жалезныя бляшанкі процівагазаў. Усё бліжэй і бліжэй. Спыніліся каля нашай нары. Відаць толькі дзве пары салдацкіх ботаў.

Адзін з фашыстаў нагнуўся, і я сустрэўся з ім позіркам. Гэта было рудое, даўно няголенае мурло, з нейкімі туманнымі, патухлымі вачыма. Ён махнуў рукой — вылазь.

Другі — чарнявы, худы. У каўняры салдацкага мундзіра змесцяцца дзве яго шыі. Ён пасвяціў у наш бліндаж кішэнным ліхтарыкам і, не знайшоўшы нічога падазронага, адышоў убок.

Мурло агледзела мяне з ног да галавы: вялікая дзіравая шапка спаўзае мне на вочы, звісаюць доўгія рукавы, на нагах буркі — ім ужо ідзе трэцяя зіма. Твар у мяне, як у качагара, адны вочы блішчаць. Тут кожны дзень не наўмываешся. Гэта ўсё дало падставу немцу зазначыць, што я «русіш швайн» — руская свіння.

А пасля гэтага ён хутка, з пагрозай штосьці такое загергетаў. Я разабраў толькі некалькі слоў:

—...Цвай русіш зольдатэн...

— Не разумею,— паціснуў я плячыма.

Мурло нібы звар'яцела. Яно загарланіла так, што ў мяне зазвінела ў вушах. На крык высунулася з бліндажа бабуля і запанкала:

— Пан, паночак, сірата ён, не вінаваты ён, ён тут сядзеў...

I пачала плакаць.

Мурло толькі пакасавурылася на старую і ткнула мне пад нос пісталет:

— Пістоль фарштэен?

— Пістоль фарштэен,— пацвердзіў я кіўком галавы.

Я здагадваюся і пра астатняе. Яны шукаюць двух нашых салдат. Магчыма, разведчыкаў.

Немец паказаў мне пісталетам у бок плота, і я пайшоў. Усё гэта як скрозь нейкі туман. Страляць ён хоча мяне, ці што?

— Айн... цвай... драй...— лічыць мурло мае крокі, а перад вачыма старыя, гнілыя дошкі плота. Яны бліжэй і бліжэй. На адной зялёныя лішаі, другая трэснута ўдоўж, ледзь трымаецца на ржавым цвіку. Пад плотам густы, мяккі мурог. Тут была высокая трава, ды бабуля сярпом павыжынала... Чаго яна там галосіць? Абы не балюча было. Абы адразу. Калі ў галаву, то добра...

— Хальт!

Стаю. Чакаю. Што ён там робіць? Цэліцца?

Замест стрэлу зноў:

— Ком гэр!

I ўсё пачынаецца спачатку:

— Цвай русіш зольдатэн?

— Нікс фарштэен...

— Пістоль фарштэен?

— Фарштэен...

I зноў:

— Форвэрц!

I зноў:

— Айн, цвай, драй...

А бабуля ўсё лямантуе, ламае рукі:

— Мяне застрэльце, дурную,— просіць яна.—Гэта я тут прыдумала застацца. Мяне забіце. Я нажылася, мне і так паміраць. А яго за што?

А ім трэба, каб было за што? Захацелася ім. Мурло зноў кліча да сябе. Што ён, бясконца так будзе?

Нарэшце, той, другі, не вытрымаў. Ён штосьці хутка і горача загаварыў свайму напарніку. Мурло не хоча яго слухаць, а хапае мяне за плечы і штурхае зноў да плота. Я з іх спрэчкі разабраў толькі некалькі слоў:

—...гер-гер-гер... кляйне... гер-гер... кнабе...

— гер-гер-гер... алее... гер-гер... швайн... гунд...

Але больш чым са слоў, зразумела па вачах, па тварах, па ўзмахах рук: яны спрачаюцца, страляць мяне ці не. Мурло, відаць, не перакрычыш. Ён стаіць на сваім. Значыць, мне — капцы. Не, другі хапае яго за руку з пісталетам. I зноў:

— Ком.

На гэты раз за каўнер мяне бярэ худы. Ад моцнага штуршка каленам ніжэй спіны я ластаўкай лячу ў бабульчын бліндаж. Мабыць, таму, што пры палёце трэснуўся лбом аб бервяно, раскалваецца на часткі, як стары гліняны глёк, галава. Мабыць, ад таго, што доўга прастаяў на холадзе, мяне калоціць ліхаманка. Вы думаеце, я спалохаўся? Не, магу і ўсміхнуцца. Толькі усмешка нейкая касабокая.

Следам за мной залазіць у бліндаж бабуля.

— Хоць і немец, а чалавек,— гаворыць яна пра чарнявага.— Той бы застрэліў.

ІДУ ДОБРААХВОТНІКАМ

Нашы прыйшлі ціха. Раніцой я вылез паглядзець, што робіцца на белым свеце, і здзівіўся: навокал глыбокая, цяжкая, дымная цішыня. Там-сям курэлі яшчэ галавешкі на пажарышчах, паветра было горкае ад пахаў попелу, ад сіняватай, едкай смугі. Белая, усыпаная снегам зямля ў чорных язвах варонак. Згарэла Міронава хата, пагарэлі і многія іншыя, некаторыя немцы разабралі на бліндажы. Вуліца стала шчарбатая: двор цэлы, пяць двароў — адны коміны. А наша жытло ўцалела. Толькі задняй сцяны ў сенцах няма — нязвыкла бачыць з агароду дзверы ў хату, абабітыя саламянымі матамі.

Бягуць па агародах людзі, вяртаюцца з бежанцаў. Вунь Малахі пайшлі, вунь яшчэ нехта — далека. Хто радуецца, хто галосіць, у залежнасці ад таго, што засталося ад двара.

— Няма немцаў, прагналі! — крыкнуў я ў бліндаж і трушком пабег на шашу. Там грукоча войска. Пагля­дзець трэба. За мной наплёўся Глыжка, з плачам просіць пачакаць. Вось навязаўся на маю галаву! Без яго, як без солі.

Прыйшлі яшчэ хлапчукі. Стаім і глядзім, абменьваемся ўражаннямі.

— Ух ты! Во, машына! Ды не туды глядзіш — вунь, што пад брызентам.

— То можа «кацюша» тая?

— А ты думаў? Канечне, яна.

— Гранаты, глядзі, гранаты якія. Рабрыстыя.

— Гэта каб лаўчэй кідаць...

— Ведаеш ты! Гэта каб больш асколкаў было...

Але больш за ўсё нас уразіў хлопец у ладным кажушку, у шапцы з зорачкай і нават... з карабінам.

— Хіба і такіх бяруць?

— Добраахвотнік гэта.

Хлопец ехаў у кузаве грузавіка і глядзеў на нас з гонарам, як і належыць глядзець чалавеку, якому абавязаны людзі сваім вызваленнем.

Я іду дамоў, а перад вачыма ўсё той хлопец, і крыўда мяне бярэ: хіба я горшы за яго?

Праз дзень у нашай хаце размясціўся штаб. У двары наблытана правадоў, у парозе на ўслоне, дзе раней стаяла ражка, сядзіць салдат і ўвесь час крычыць у тэлефонную трубку:

— Рэзеда! Рэзеда! Паглухлі там, ці што?

Памаўчыць крыху і зноў:

— Рамашка! Ало, Рамашка!

А па двары з новай бацькавай сякерай ходзіць Сяргеіч, пажылы, вусаты дзядзька ў шынялі, падпяразаным ніжэй хлясціка. Ён шукае якую-небудзь дошку, каб збіць хоць часовы стол. Наш, калі мы сядзелі ў бабульчыным бліндажы, хтосьці паламаў. Што старога салдата завуць Сяргеіч, я ад бабулі пачуў. Яна з сябе корчыць вялікую гаспадыню — бегае за ім следам і ва ўсё ўмешваецца:

— Ты гэтай дошкі не руш, Сяргеіч, вунь тую лепш вазьмі. Гэтай столь замосцім, праламалі, гады паўзучыя.

Я злуюся на старую: усюды яна свой востры нос уткне. Тут вайна ідзе, а ёй дошкі шкада. Асмялела. Немцам так не камандавала.

— Вырас пад неба, а дурань як трэба,— адказала мне на гэта бабуля. — То ж немцы, а то свае.

Глядзі ты, Сяргеіч яе слухаецца. Ён абяцае сам залатаць столь: пяць хвілін страху.

— А гэта твой гаспадар, Матрона Яўсееўна? — цікавіцца ён, ківаючы на мяне.

— Ат! — махае рукой бабуля. Ды як махае! Варта, маўляў, на яго звяртаць увагу.— Без бацькі толку не будзе, скруціць галаву. Доўга цяпер?

— Прыйдзе бацька,— абнадзейвае Сяргеіч і спрытна чэша дошку. Трэсачкі адскакваюць роўныя, акуратныя.

— Дай жа бог, — уздыхае бабуля.

Вось прычапілася да чалавека і мне слова не дае ўставіць. Я пакрыўджана зноў іду ў хату, сноўдаюся там з кута ў кут, блытаюся ў штабных пад нагамі. Мяне абыходзяць, просяць не перашкаджаць.

Глыжка сядзіць на печы і грызе чорны салдацкі сухар, ажно іскры з-пад зубоў. А мне не сядзіцца, пагрэўся крыху і зноў блытаюся пад нагамі, прыкідваю, у каго б лепш спытаць пра добраахвотнікаў: бяруць іх ці не?

Чорны гарбаносы капітан, хутаючыся ў шынель, сядзіць над паперамі і п'е нейкія жоўтыя пілюлі. У яго малярыя.

Сяргеіч яго просіць:

— Кладзіцеся на ўслон ды ўкрыйцеся маім кажухом.

Капітан адмоўна круціць галавой і каторы раз пытае тэлефаніста:

— Кузьмін, першы маўчыць?

— Маўчыць,—вінавата адказвае Кузьмін.

Капітан мне падабаецца: мужны, шыракаплечы, падцягнуты. Чхаць ён хоча на малярыю. Нашым малярыя хоць бы што. Вось толькі ён ужо занадта строгі. 3 маім пытаннем да яго не паткнешся. Тэлефаністу таксама не да мяне.

— Рэзеда, рэзеда! — крычыць ён без пярэдыху.

Па хаце ходзіць малады лейтэнант. Шынель на ім з іголачкі, фарсістыя боты гармонікам і новая шапка насунута на адно вуха. Лейтэнант вясёлы і гаваркі.

— Як сухары, братва? — спытаў ён у Глыжкі, а по­тым пачаў песню спяваць:

Темная ночь, только пули свистят по степи,

Только ветер гудит в проводах...

Вось хіба да яго падысці?

— Што? — не зразумеў спачатку лейтэнант.— Добраахвотнікі? Якія добраахвотнікі?

А потым, калі ўцяміў, ва ўсмешцы паказаў мне свае белыя зубы.

— То, мабыць, быў сын палка. Бываюць такія,— растлумачыў ён, калі я расказаў пра хлопца з карабінам, і раптам сур'ёзна спытаў:

— Ты да дзяўчат на танцы яшчэ не ходзіш?

— Не,— пачырванеў я.

— Нічога страшнага,—супакоіў мяне лейтэнант.— Падрасцеш, будзеш хадзіць...

I зноў за свае:

Темная ночь, только пули свистят по степи,

Только ветер гудит в проводах...

Яшчэ насміхаецца! У самога, напэўна, адны дзеўкі ў галаве, дык ён і пра другіх так думае. Камісар дык не смяяўся. Вось то быў чалавек — усё разумеў... А гэты...

Темная ночь, только пули свистят...

— Вы начальнік сувязі ці оперны спявак? Чорт вас вазьмі! — раззлаваўся раптам капітан.—У вас заўсёды толькі вецер у правадах!

Лейтэнант вінавата змоўк. Так яму і трэба, дзяўчатніку гэтаму. Вось зараз ён яму дасць! На ўсялякі выпадак я падаўся на двор. Калі справа не ладзіцца — лепш не блытацца тут.

А на двары Сяргеіч выкапаў ровік, прымасціў на цаглінах вялікую каструлю і варыць штабу абед. Вось у яго спытаць бы. Дык бабуля тут душу злівае:

— Усё чыста забралі, усё пад венік вымелі. Якая бульбіна была, якая адзежына. Засталіся ў чым стаім.

Сяргеіч крывіцца ад дыму, памешвае лыжкай кашу.

— Немцы, Матрона Яўсееўна, што ты хочаш?

— А і нашы добрыя,— не згаджаецца бабуля,— гэтыя самыя ласаўцы. Любяць ласавацца...

— Уласаўцы,— умешваюся я.

— Адчапіся,— ставіць мяне старая на месца,— дай з чалавекам пагаварыць. Дык вось я і кажу: увесь двор швайкамі ўспаролі, усё да зярнятка зглумілі...

— Эх, Матрона Яўсееўна,— уздыхае Сяргеіч,— палову Расіі зглумілі, не тое што...

— А Расія з каго састаіць? — пытае бабуля і тут жа сама адказвае: — 3 нас жа, вось з такіх сірат, і састаіць...

Яна хацела яшчэ нешта сказаць, але тут выбег на ганак сувязіст:

— Матаем вуды, Сяргеіч! — крыкнуў ён і пачаў адчэпліваць свае правады.

Так і не давялося мне спытаць у старога салдата пра добраахвотнікаў. Але я і сам не лыкам шыты: добраахвотнікі таму так і называюцца, што ідуць самі па добрай ахвоце. А мне яе не пазычаць. Выбраўшы зручны момант, калі ля штабной машыны нікога не было, я ўскочыў у будку, схаваўся пад лаўку і накрыўся не то брызентам, не то мяшком. Будзеш прасіцца — не возьмуць, а калі ад'едуць далека — не выганяць. Скажу, дарогі дамоў не знайду. Так і застануся. Яны вымушаны будуць даць мне ўсё: і адзежу, і карабін. Вось тады я разлічуся і за Саньку і за Міцьку, і за ўсе свае выспяткі, і за «русіш швайн».

Пад брызентам душна. Вельмі няёмка ляжаць пад лаўкай, скруціўшыся ў тры пагібелі. Пад самым носам тупаюць боты Сяргеіча. Ён увесь час нездаволена бурчыць:

— Чортава жыццё. Трэці дзень не даюць кашу зварыць...

— Немцаў вінаваць, Сяргеіч, што так уцякаюць.— Гэта лейтэнантаў голас.

Вось ён зноў зацягнуў:

Темная ночь, только пули свистят по степи,

Только ветер гудит в проводах,

Только звезды мерцают...

Кузаў пада мной уздрыгнуў, хістануўся на ўхабе, і машына пайшла. Добра, што я такі хітры. Стаў бы прасіцца — не ўзялі б. А цяпер — усё. Галоўнае, далей ад хаты ад'ехаць.

I раптам я войкнуў ад пякучага болю. Хтосьці наступіў мне на пальцы. Як я высунуў руку з-пад лаўкі — зразумець не магу,

— Што гэта яшчэ такое? — здзіўляецца Сяргеіч і сцягвае з мяне маскіроўку. Першае, што я ўбачыў, гэта вясёлага лейтэнанта, які сядзеў насупраць за прымацаваным да сценкі столікам. Спачатку вочы яго сталі круглыя, а потым бліснулі зубы, і вось ён ужо заходзіцца бязгучным смехам. Сувязісты заглядваюць пад лаўку і таксама перасмейваюцца.

— Вылазь,— строга камандуе мне Сяргеіч. Тут нічога не зробіш, трэба вылазіць.

— Ну, што скажаш? — пытае стары салдат без ценю усмешкі.— Чаго ты сюды зашыўся?

Я стаю, пасапваю і маўчу. У мяне адна думка: вы­ садзяць ці не? Што б ім такое сказаць, каб не высадзілі?

— Можа гэта шпіён? — не то сур'ёзна, не то жартам устаўляе Кузьмін, які ўсё выклікаў у парозе «рэзеду».

Лейтэнант аж задыхаецца. Твар яго стаў чырвоны, як пераспелая вішня.

— Які ён шпіён? — скрозь смех заступаецца лейтэ­нант за мяне.— Добраахвотнік ён...

Хтосьці пастукаў у сценку супраць кабіны. Машына спынілася. I тут я не вытрымаў.

— Яны Саньку забілі. Яны... Я з вамі паеду. I выцер здрадніцкую слязу.

Лейтэнант перастаў смяяцца. На яго нібы хмара найшла — пачарнеў. У першы раз ён загаварыў сур'ёзна:

— Рана табе, Ванюха. Мы самі ўправімся. I за сябра твайго доўг аддадзім...

I зноў засвяціў белымі зубамі.

— Каб ты хоць да дзяўчат хадзіў...

Ляпнулі дзверцы кабіны.

— Што там яшчэ такое? — пачуўся нездаволены голас капітана.

— Добраахвотнік тут падсеў, таварыш капітан! — далажыў начальнік сувязі.— Трэба высадзіць.

Сяргеіч сунуў мне ў рукі чорствую цагліну хлеба, бляшанку кансерваў і дапамог вылезці.

— Бяжы, брат, да бабулі, ёй дапамагай. I ў школу хутка табе...

У двары патух ужо касцёр. У хаце Глыжка з бабуляй налягаюць на пакінутую штабам пшонную кашу.

— У вас папелі, а ў нас паелі.— Бабуля так заўсёды сустракае мяне, калі я спазняюся на абед.

Я прамаўчаў. Падумаеш, напалохала. У чалавека не такое гора. Моўчкі падаўся на печ.

БАЦЬКАВА ПІСЬМО

Бульба зазімавала ў полі. Не да яе было: людзей выганялі ў бежанцы, а мы сядзелі ў бабульчыным бліндажы. Тую, што паспелі на агародах сханіць, паелі, а за­раз ходзім на поле з ламамі, б'ём імі зямлю, адварочваем цяжкія глыбы, капаем мёрзлую. На полі чорна ад лю­дзей, і бабуля баіцца, што нам не хопіць, таму яна водзіць з сабой не толькі мяне, але і Глыжку. Праўда, помачы ад яго небагата — пасінее, сагнецца крукам.

Бабулі мёрзлая бульба больш па смаку, чым з-пад падлогі, якая засталася на насенне, сядзе лупіць — хваліць:

— Глядзі, як лупіцца, што вараная!

Стане мыць — зноў хваліць:

— Глядзі ты, і белая трапляецца, як і немарожаная. I драць на драчцы яе не трэба, бо сама распаўзаецца, высушыш — крухмал крухмалам, толькі сырамаццю пахне. I пампушкі, ці, як кажа старая, «лапонікі», з яе атрымліваюцца добрыя. А што крыху гніллю нясе, дык няма чаго нам насамі круціць.

— Бач, паны якія! Можна падумаць, што, апроч пячэння, яны нічога і не бачылі.

Ходзяць па вёсцы чуткі: то той пісьмо прыслаў, то гэты. Гавораць людзі, што Пятро-каваль і сам прыйшоў. Праўда, без рукі, але дзякуй і за гэта — усё ж такі мужык, усё ж такі гаспадар у доме. Не баба. Бабе куды ні павярніся — усё прасіць трэба: ці дроў прывезці, ці агарод засеяць. А з мужыком у доме яно лаўчэй, хоць няхай ён будзе і без рукі.

Так мяркуе ўся наша хата. А ў хаце цяпер чатыры сям'і пагарэльцаў. Пакуль тыя зямлянкі выкапаюць, але ў цеснаце — не ў крыўдзе. Я, Глыжка і бабуля, як гаспадары, спім на печы, а астатнія ўпокат на падлозе.

— Ці гэта наш пра дзяцей забыўся, ці ён думае, што я сто гадоў пражыву,— уздыхае старая, калі заходзіць гаворка пра гэтыя самыя пісьмы.

— Адзавецца,— супакойвае яе баба Гапа, а наша бабуля не верыць.

— Ага ж, адзавецца. Можа зямлю парыць ужо. Ён такі ж дурны, як і гэты хлопец, дзе якая ні хвароба — і ён туды лезе, галаву сваю пхае.

Дурны хлопец — гэта я. Толькі не пра мяне размова, а пра бацьку. Мне крыўдна, што бабуля думае пра яго так. Вунь камісар казаў, танк падпаліў. А старая камісаравых слоў слухаць не хоча: дурыў, маўляў, ён нас, а мы вушы развесілі.

Аднойчы ў нядзелю прыйшоў да нас дзед Мікалай. Снег з шапкі абцерушыў, нагамі ў парозе патупаў і неяк па-святочнаму вусы пагладзіў — спачатку адзін вус, потым другі. А пад вусамі усмешка.

— Табе што, Мікалай, абаранак далі? — здзіўляецца бабуля, а сама чыгун ставіць на чалеснікі.

— Пісьмо вам,— паведамляе дзед,— ад бацькі. Ішоў міма сельсавета — забраў.

I на мяне:

— Злазь з печы, грамацей, чытаць будзем.

Ён дастаў з нетраў сваей бяздоннай кішэні невялічкі, зашмальцаваны трохкутнік, прашыты зялёнымі салдацкімі ніткамі.

Хто яго ведае, як людзі дазнаюцца пра навіны. Не паспеў я ніткі ўспароць, прыбягае цётка Марына.

— Пісьмо, кажуць, Кірыла прыслаў?

Разгарнуў я пісьмо, зноў дзверы — рып. На парозе Чмышыха-манашка.

— Прыслаў пісьмо Кірыла?

I вось я сяджу ў цэнтры ўвагі. Вакол мяне, хто дзе прымасціўся, суседзі і радня.

«Драствуйце, родныя і блізкія,— чытаю я,— драствуйце, суседзі... Пішу і не ведаю, ці ёсць каму гэта пісьмо атрымоўваць, ці застаўся хто жывы».

Тут першая ўсхліпнула цётка Марына. Яна ўспомніла маю маці.

— Ой, бедная, не дачакалася, парыць сырую зямельку.

— Ды хопіць, хопіць,— супакойваюць яе, а цётцы ад гэтага яшчэ горш.

— Не магу я, не магу...

Вось гэтую манашку я з хаты выгнаў бы, каб мог. Стаіць, каркае:

— Прыйдзе, мачыху возьме...

Плача баба Гапа. Толькі ў яе свае. Усё па Мірону плача. I ад сына Васіля няма звесткі.

— А ты чытай,— не церпіцца дзеду Мікалаю. «Калі нікога з сям'і няма, адзавіцеся вы, дарагія суседзі. Я жыў-здароў, чаго і вам жадаю, хаця сербануў усякага: і выходзіў з акружэння, і двойчы ледзь не трапіў у палон, і пад Масквой ледзь танк мяне не затаптаў».

Тут я пераможна паглядзеў на бабулю: што, дурыў камісар? Праўда, я чамусьці не падумаў пра тое, што, калі камісар ляжаў паранены, немцы ад Масквы яшчэ былі далека. Хаця гэта можа і другі выпадак. Пра ўсё не напішаш. Зразумела, бацька яго падбіў, інакш затаптаў бы сапраўды.

— Чытай, чытай,— падганяе мяне дзед.

«Але пакуль што, відаць, у Германіі на мяне куля не адліта. Як там наша хата, ці цэлая? Можа ўсё па ветру пайшло?»

— А лічы, што і пайшло. Адны сцены засталіся,— адгукнулася бабуля.

Яе перабіла Чмышыха:

— Не гняві бога, Матрона...

«Зараз я зноў у шпіталі. На гэты раз, відаць, апошні. Адваяваў я сваё. Як рана зажыве, відаць, дамоў пусцяць».

— Ну і слава богу. Цяпер мне і паміраць можна,— узрадавалася бабуля.

А дзеду гэта не спадабалася:

— Слава богу, слава богу,— перадражніў ён ста­рую,— а куды паранены? Можа, без рукі ці без нагі...

— Не напісана,— адказаў я.

— А ты пільней чытай! — не паверыў стары.

— Абы галава цэлая! — не здалася бабка.

«Так што адпішыце, як вы там. Як сыны...»

— Рогі растуць,— уставіла старая

«...як ты, Адарка...»

Тут і я шморгнуў носам, і ў горле нешта перасела, аж голас змяніўся. Цётка зноў у слёзы.

«...як дзядзька Мікалай і цётка Матрона...»

— Дзякуй, напішы, што мацуемся,— загадаў дзед.

«Усім нізка кланяюся. А яшчэ перадайце, калі ёсць хто ў жывых, давялося мне сустрэць Івана Макавея».

— Гэ, дык гэта ж Санькаў бацька! — здагадаўся я.

«Мінулай вясной разам у шпіталі ляжалі. Праўда, ён выпісаўся раней і паехаў у сваю часць. На тым застаюся К. Сырцоў».

— Усё?

— Усё,— уздыхцуў я.

— А Васіля майго ён не сустракаў? — спытала баба Гапа, быццам яна і не чула пісьма.

— Не піша.

— А ты, дзетка, будзеш адпісваць, то спытай,— папрасіла Міроніха.

Доўга я пішу бацьку адказ, да самага вечара. Мне падказваюць з усіх бакоў, ад каго перадаваць паклоны, пра каго яшчэ спытаць апрача Міронавага Васіля: пра мужа, пра брата, пра кума.

Пра Саньку я таксама наведаміў. Нядаўна з Ярылавіч пераказалі людзі, што Санька там і каб за ім прыехалі. Яго падабрала тады на парозе сваіх сенцаў адна старая жанчына і доўга лячыла гаючымі травамі.

Калі выпаў добры снег, цётка Марфешка ўзяла санкі і прывезла сына дамоў саматугам. Зараз мой сябра ходзіць па хаце. Мне спіну сваю паказваў: уся ў шра­мах, а на левай лапатцы яшчэ і зараз сядзіць вялікі струп, з-пад яго цячэ сукравіца.

— Добрую яны табе пакінулі памяць, хай ім грэц! — гаворыць Санькава маці.

Дык хіба ж толькі яму? Усім людзям на доўгія гады.