Ноғатықтың алғы дақылы және ауыспалы егістегі орны мен топырақ өңдеуі

Ауыл шаруашылық дақылдарын ғылыми алмасулармен арқылы және сүрі жерлерді уақытында егiс айналымды орналастыру. Дақылдардың дұрыс айналымын топырақтың нәрлi заттары мен тыңайтқыштарын енгізу, арамшөптермен күрес, зиян келтiрушiлермен және ауруларды тиімді қолданып, мәдени өсiмдiктерге олардың зиянды әсерiнен басым болуға толықтай мүмкiндiк бередi.

Дақылдарды егiс айналымына орналастыру жақсы фитосанитарлық шарттары қамтамасыз етедi, эрозиядан топырақты қорғаштайды, органикалық заттар қорын үлкейтiп және физикалық қасиеттi жақсартуға мүмкiндiк бередi.

Егiс айналымдарындағы құнарлылықтың шарттарын өте өнiмдi қолданылады және әрбiр агротехникалық шараның тиiмдiлiгi жоғарылайды, осының себебінен барлық дақылдар өңделмеген ауыспайтын күйiне қарағанда жоғары өнiмдер бередi. Егiс айналымы олардың өзара ықпалының есепке алуы бар ауылшаруашылық өсiмдiктердiң өсiруiн технологияны, сонымен бiрге ең жақын негiзiн салушы қолданылған әрбiр қабылдауды зардапты салуға мүмкiншiлiк бередi. Дақылдарды алмастыру тиiмдiлiгiнiң жоғарылауы сондықтан болар, тек қана егiн себетiн жерлердiң құрылымы дұрыс егiс айналымдарының шаруашылығында қолданудың шартында қамтамасыз ете алады, табиғи-климаттық шарттармен өндiрiстi нақты мамандандыру [13].

Ауыспалы егіс. Ауыл шаруашылық өндірістік ғылыми зерттеулерi мәлiмдейді, егiс айналымдарындағы дақылдардың дұрыс алмасуы үшiн мәдени өсiмдiктердiң ауруларымен немесе тiкелей топырақтың агротехникамен қолданудың нәтижеде су, азық-түлiк және әуе тәртiптерi жақсартылады, егістіктегі арамшөптермен күрестердi қамтамасыз етедi.

Ауыспалы егісте ноғатықты екпе сүрі танаптарға пішен және жасыл массасын алу үшін және арнайы егістерде тұқым алу үшін себеді. Мал азықтық ауыспалы егісте оны әр түрлi егістерде себуге болады. Ол негiзiн алғы дақылға аз талапты. Отамалы дақылдардан кейін және жаздық егiс дақылдардан кейін жақсы шығады. Негiзiнен ауыл шаруашылығында алдыңғы жылдағы егісте орналасқан алғы дақыл деп аталады.

Ноғатыққа –жаздық және күздік астық дақылдары және жүгері жақсы алғы дақыл бола алады. Негiзiнде алғы дақылға талғамсыз. Тыңайтқыштарды алғы дақылдарға жақсы енгізеді. Тыңайтылмаған егітерге алғы дақылдамен бірге–Р₃₀–K₃₀ енгізіледі [41].

Ауыспалы егісте ноғатық пен сұлыны пішен алу үшін бірге себеді, ал мал азыққа отамалы дақылдардан кейін шөп алу үшін егеді. Ноғатыққа күздік және жаздық егiстік астық дақылы және отамалы дақылдар жақсы алғы дақылдар бола алады. Ноғатыққа топырақ дәндi-дақыл астында жұмсалады. Күзде орылған егiстердің орынының аршуларынан кейiн жыртады. Көктемде ерте көктемгі тырмалау және қайта өңдеу шаралары өткізеді. Күзде ауыр топырақ қабаттарын қайта механикалық құрам бойынша тығыздап жыртады. Көпшiлiк жаздық дақылдар үшiн негiзiн жақсы алғы дақыл бола алады. Ноғатықтан кейiн егiлетiн дақылдардың өнiмдерi–сұлы араластырса, қоспа, арамшөптен егісті жақсы тазартады және бiрнеше азотпен топыраққа жоғарылауы молайтады. Ноғатық егiстігі астық дақылдары және бұршақ дақылдары, көп жылдық бұршақ шөптерден кейiн, сонымен бiрге зиян келтiрушiлермен аурулардан қауiп-қатерден алдын ала ертерек 5-6 жылдардан кейiн қайтаруға орналастыру керек емес. Ол қанттық аймақта сонымен бiрге топырақ күштi кептiретiн күнбағыстан кейiн орналастыру керек емес.

Ноғатықтың өнімділігіне, оның дәнінің сапасына алғы дақылдардың тигізетін әсері зор. Қазақстанда ноғатық егісі негізінен солтүстік және батыс облыстарда орналасқан.

Таза сүрі жерде ылғалдың және қоректік заттар қорының мол болуы, арамшөптердің аздығы жаздық бидайдың әр гектарынан алынатын өнімнің артуына бірден–бір қолайлы жағдай туғызады.

Таза сүрі жердің әсері тек бір жылмен шектеліп қоймайды. Сол себепті, ноғатықты жаздық бидайдан соң себеді [43].

Топырақ өңдеу. Топырақ өңдеудің негізгі мақсаты–танапта ылғал қорын жинау, оны сақтау және тиімді пайдалану, арамшөптерді жою, топырақ эрозиясын болдырмау. Сондықтан топырақ өңдеу жүйесі жердің топырақ–климат ерекшеліктеріне сәйкестендіре жүргізілуі керек.

Негізгі өңдеуді күзде жүргізген тиімді, онда күзгі-қысқы жауын-шашындар толық қолданылады, сондықтан топырақтың құрлымын жақсартатын жағдайлар туындайды.

Ноғатық өнiмдiлiгiн арттыру, оны егу, күтiп-баптау жөнiндегi агротехникалық шаралармен тығыз байланысты. Ал қолданылатын агротехника ноғатықтың сортына, физиологиялық ерекшелiктерiне, аймақтың табиғат-климат жағдайларына және т.б. талаптарға сай болуы тиiс.

Ноғатық егiлетiн басты аудандарда қолданылатын осы агротехникалық жүйелердiң бiрден-бiр мақсаты-топырақты жел эрозиясынан сақтау [25].

Өсiмдiктi ауыл шаруашылық өндiрiс жағдайында күтiп-баптауда егiншiлiктiң теориялық негiзiн қалайтын бiрқатар жағдайларды ескерген жөн. Мәселен, өсiмдiктiң дамуы ойдағыдай өту үшiн көптеген қажеттi жағдайлардың болуы шарт.

Олардың әрқайсысының орны ерекше, бiрiнiң орнын екiншiсi толықтыра алмайды.

Айталық, топырақтағы судың тапшылығы қоректiк заттармен, жылуымен, жарықпен немесе тағы басқа факторлармен толықтыру мүмкiн емес.

Сондықтан әртүрлi агротехникалық шаралар жүргiзу арқылы осы факторлардың әсерiн, олардың ара қатынасын өсiмдiктiң талабына сай өзгертiп отыруға болады.

Сондықтан, әрбiр шаруашылықта егiн алқабының пайдаланылу тарихына арналған кiтап болған жөн.

Бұл кiтапта әрбiр егiс танабына жыл сайын егiлген дақыл түрлерi, берiлген тыңайтқыштардың түрлерi мен мөлшерi, қолданылған агротехникалық шаралар, егiстен алынған өнiм мөлшерi, соңғы 3-4 жылдан бергi егiлiп келген дақыл түрлерi т.б. мәлiметтер жазылып отыруы тиiс.

Осы мәлiметтердi талдап зерттеп, дақылдардың тiршiлiк ерекшелiктерiн ескере отырып, әрбiр егiн танабына тиiстi агротехникалық шаралар белгiленедi. (Қосымша Ә.1).

Ноғатықтан мол өнім алу үшін жеңіл, қара топыраққа себу керек. Тыңайтқыш қолдану, негізгі және тұқым себу алдындағы топырақ өңдеу жүйесі асбұршаққа ұқсас [38]. (кесте 1).

Кесте 1–Топырақ өңдеу

1 кестеде көрсетілгендей сепкенге дейін танапты арамшөптерден жақсылап тазарту қажет. Оған аңызды ерте сыдыра өңдеу, терең және уақытында сүдігер жырту жатады

Себілетін тұқымынды, яғни, тұқымдық материалды жоғары өнімді танаптардан дайындайды. Олар ірілігі бойынша сорттайды: диаметрі орташа және орташадан жоғары тұқымды себуге пайдаланады.

Тұқымның сапасы тұқым жиналған уақытта анықталады. Дақылдың өнімділігін арттыруда үлкен рөлді тұқымдарды улы химикаттармен өндеу атқарады.Тұқымды улау міндетті алдын алу шарасы болып табылады. Бұл шара тұқымды зарарсыздандырып қана қоймай, өсімдіктің өсуі мен дамуын реттейді, өсу энергиясын күшейтеді, тұқымды және өскіндерін саңырауқұлақ ауруларынан және топырақты мекендейтін зиянкестерден қорғайды [10].

Біздің шаруашылықта тұқымды себуге дайындауда мынадай шаралар жүргізіледі:

1. Себуге дейін тұқымды тазалап, сұрыптауды аяқтайды.

2. Жылы күндер шыққанда тұқымды ашық алаңға шығарып, 5-10 күн ауалық жылужасаймыз.

3. Тұқымның өміршеңдігінің төмен екендігін ескеріп, улаймыз.

Тұқымды машинамен дәрілегенде келесі талаптарды орындау керек:

1. Препараттың шығыс нормасын;

2. Тұқымға препараттың біркелкі орналасуын;

3. Тұқымға препараттың сіңуі;

4. Дәріленген тұқымдар көктеуге ешқандай зиянын келтірмейді және зиянды инфекцияларға қарсы тұрады.

5. Дәрілегеннен кейін тұқымның ылғалдылығы 1 % аспау керек.

Ерте себілген ноғатық жоғары өнім беруімен қатар, зиянкестерге және ауруларға жақсы қарсы тұрады. Тұқымды себуден 30 күн бұрын 80%-дық ТМТД препаратымен (3-5 кг/га), ал себер күні нитрагинмен өңдейді.

Ноғатықты ерте мерзімде алайда жауын–шашынның түсу ерекшелігін ескеріп оны аймақта мамырдың 15-25 аралығында сепкен жөн және жаппай қатардағы немесе тар қатарлы тәсілдермен себеді. Ірі тұқымды ноғатықтың 1 га себу мөлшері 2-2,5 млн (120-130 кг), ұсақ тұқымдарда 2,5-3,0 млн (80-100 кг) өнгіш тұқым.

Тұқым сіңіру тереңдігі–жеңіл топырақта–4,5 см, ол топырақтың жоғарғы қабатында ылғал жеткіліксіз жағдайда 7 см-ге дейін жеткізіледі. Бұл шара СЗС–2,1 сепкіштерімен жүзеге асырылады.

Жоғары жалпы түсім алу үшін өнімді жылдам жинауды ұйымдастыру өте маңызды. Пішенге жинау кезінде пішендемені жаныштағыш шөп шапқыш машина міндетті түрде қолданған жөн. Сабақтарды жаныштағаннан кейін қақтау және табиғи кептіруді белсенді түрде жүреді [41]. (кесте 2).

Кесте 2–Тұқымдық және себу материалын даярлау

Кесте 2-детұқымды себер алдында тазалау, кептіру, іріктеу және дәрілеу жұмыстары а.ш. машиналарымен атқарылады.

Тұқым себілгеннен кейін танапты тығыздайды. Ноғатықтың көгі шыққанға дейін және көктеп шыққаннан соң өсімдік биіктігі 6-7 см болғанда, себу бағытына көлденең егістікті тырмалайды және арамшөптерге қарсы химиялық препараттарды қолданады.

Вегетациялық уақытында арамшөптерге дейiн (өрмелеуiш бидайық, қаулен, тiкенқурай дала және т.б.) жаздық егiс ластанып, көп жылдық арамшөптер егiске қолайлы келесi препараттарды қолданады: глифоган, 360 г/л. сом-шы, 0-6, 0 л/га, глиалка, 360 г/л. сом-4-6 л/га, раундап, 360 г/л. сом-4-6 л/га, доминатор, жалған айтқан–4-6 л/га; раундап, 360 г/л. Бiр жылдық қос жарнақты және дәндi арамшөптерге қарсы қолданады. Бiр түрдегi егiндердiң ноғатықты –гезагард, КС және БК-3 кг/га егiн немесе көктеулерге дейiн; супер және фортэ, Кэ фюзилад - 2-3 жапырақтану фазасына 2 л/ га бiр жылдық және бидайықтың биiктiгiнде 10-15 қара. Көктеулерге дейiн сұлысы бар ноғатықтың аралас егiндерi топырақ гербицидтермен жұмыстанады: прометрекс, 50%. КС және БК /га, гезагард 1-шi, (л) 5 кг-1-1, 5 кг/га, рейсер 25%.0 э.-1, 5 л/г, 33%-шi шк. э.-2-3 л/га.

Егiстердiң бүркулерi түйнектi бiз тұмсықтар болған жағдайда өткiзедi. 400 г/л жаңа би э. -0, 5-1, 0 л/га, данадим, 400 г/л. э. - 0, 8-1, 0 л/га-экстра, Кэ-шы, 04 л/га. Өңдеудi мерзiм–көктеу фазасында. Егiндердiң өңдеуiн бүрiккiш ОПШ, ОП-2000-2-01, 2-3-шi Rail отм Мекасон–МТЗ-2000 тракторы бар агрегатпен өткiзедi. Жұмыс ерiтiндiсi себер кезде әзiрлейдi. Жұмыс сұйығының шығынының нормасы–200-300 л/га, штанга өсiмдiктерден 50-60 см биiктiктерде орналастырады. Таза түрдегi қолдануда және химия препараттарымен өңдеудi басқа мәдениеттермен араластырып өткiзбейдi [70].