Ноғатықтың тарихы

Ноғатық (лат. Lathyrus)–бұршақ тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік, азықтық дақыл. Шыққан жері Жерорта теңізі жағалауы және Батыс Азия аймағы. Дүние жүзінің қоңыржай белдеулерінде 150-дей түрі кездеседі. Қазақстанның барлық аймағында өсетін 25 түрі бар. Мал азықтық жемшөп өндiруде практикалық мағынада 8 түрi бар, соның ішінде ноғатық (лат. Lathyrus), науқаны ең жайылған, тұқымының өнiмділігі мен жасыл массасының және де жемшөп қасиеттерінің арқасында басқа түрлерге қарағанда асып түседі. Қазақстанның солтүстік өңірінің орманды–далалық аймақтарының шаруашылықтарында ноғатық кеңінен өсіріледі [54].

Алғаш рет жаздық ноғатық танаптық дақыл ретінде Жерорта теңізінің аудандарында және де қола дәуірінде (б.д.д. 3 мың жыл) бұрын пайда болды. Б.д.д. 300 жылдың ортасында Греция көне агрономы Катон ноғатық туралы кең өңделетiн қара бидаймен және мәдени бидаймен қатарластыра жазды. Орта Еуропаға мал азығы ретінде беде мен ноғатықты енгiзгенде, бұл елде жалғыз мал азықтық дақылдарынан ноғатық ғана өсірілетін. Қазіргі уақытта ноғатық Батыс Еуропада, Кіші Азияда, Индияда, Америкада және Австралияда кеңінен таратылған [10].

ТМД елдерінде барлық бiр жылдық бұршақ шөптерді өңдеуде ең алғаш дүние тарихына ноғатық ие болды. Ресейде алғаш 1785 жылы Иоганн Римманың «қаржының млекомножных туралы, немесе сиырларға жақсы жем ретінде қарастыру» деген мақаласында ноғатық дақылы туралы әдебиетке қысқаша ескерту жазды. XIX ғасырдың басында ноғатық танаптық дақыл ретінде кеңінен енгізіле бастады және ақырын ғана таза сүрі жерде үш егiстік айналымдық жүйесінде нық орын алды. Б.з.б. жүз жылдықтың соңында мал азығын өндiруде шағын және үлкен шаруа қожалықтарында үлкен рөл атқарды [70].

Қазiргi уақытта ТМД елдерінде ноғатықтың тұқымдарын өндіру оңтүстiктіктен полярлық шекара аймағына дейiн созылып жатыр. Жалпы ноғатықты iс жүзiнде ТМД аумағының егiншiлiкке жарамды барлық аудандарында егуге болады.

Ноғатықтың егістік аумағының көбі Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда аймақтарында егуге қолайлы. Сонымен қатар ноғатықты Батыс Қазақстанда, Қостанайда, Солтүстік Қазақстанда, Көкшетауда және Ақмола аудандарында, Павлодарда, Қарағанды облыстарында және де республикамыздың оңтүстік–батыс таулы аймақтарында өсіруге болады [11].