Фарміраванне беларускага этнасу

У другой палове XIII ст. на тэрыторыi сучаснай Беларусi i суседнiх усходнiх i паўночных зямель пачынаецца працэс фармiравання беларускай народнасцi - гiстарычна складзенай устойлiвай супольнасцi людзей, якая характарызуецца агульнасцю мовы, побыту, культуры, рыс псiхiкi i этнiчнай самасвядомасцi, якiя перадаюцца з пакалення ў пакаленне, а таксама наяўнасцю саманазвы. Працэс фармiравання гэтых этнiчных прыкмет працягваўся амаль чатыры стагоддзi i пра-ходзiў пад уздзеяннем шмат якiх фактараў: сацыяльна-эка-намiчнага, палiтычнага, геаграфiчнага, царкоўна-рэлiгiйнага i iнш.

Аб'яднанне на працягу XIII-XIV стст. раздробленых зямель у складзе Вялiкага княства Лiтоўскага, падначаленне адзiнай вярхоўнай уладзе прывяло да iх тэрытарыяльнай кансалiдацыi i паслужыла штуршком для складвання этнiчнай тэрыторыi беларусаў - тэрыторыi кампактнага рассялення народа, з якой звязаны яго фармiраванне i развiццё. Этнiчная тэрыторыя адпавядала арэалам распаўсюджвання асноўных старажытных продкаў беларусаў - лiтвы, дайновы, яцвягаў, крывiчоў, дрыгавiчоў i радзiмiчаў i ўяўляла сабой у XIV-XVI стст. ужо дастаткова аднародную ў этнiчным сэнсе (монаэтнiчную) зону.

Палiтычны, эканамiчны фактары з'яўлялiся "фонам", на якiм адбывалася фармiраванне i развiццё беларускага этнасу. Палiтычная i сацыяльна-эканамiчная iнтэграцыя ў межах адной дзяржавы стварыла амаль што аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага развiцця розных зямель, прывяла да нiвелiроўкi мясцовых асаблiвасцяў. У першую чаргу i хутчэй моўная i культурная нiвелiроўка адбывалася ў гарадах, асаблiва ў найбольш значных. Там мацней, чым у сельскай мясцовасцi, адчувалiся сувязi памiж асобнымi часткамi краiны.

Этнiчная тэрыторыя кожнага народа вызначаецца ўстойлiвасцю на працягу стагоддзяў. Яшчэ ў пачатку XX ст. беларусы насялялi Смаленшчыну, сумежжа Браншчыны, Чарнiгаўшчыны, Пскоўшчыны, Латгалii, а таксама Падляшша i Вiленскi край. У вынiку наступных штучных падзелаў гэтыя землi апынулiся па-за палiтычнымi межамi беларускай дзяржавы.

З XIII-XVI стст. на этнiчнай тэрыторыi Беларусi сфарміравалася самастойная мова са сваiмi спецыфiчнымi фанетычнымi i сiнтаксiчнымi асаблiвасцямi i лексiчным складам, якая ўжо карэнным чынам адрознiваецца ад старажытнарускай, рускай i украiнскай моў. Беларуская мова адносiцца да iндаеўрапейскай моўнай сям'i, якая ўзнікла прыкладна 3-2,5 тысячы гадоў да н.э. Некаторыя даследчыкi лiчаць, што важнейшыя асаблiвасцi нашай мовы ў той цi iншай меры iснавалi ўжо ў XIII ст. Паасобныя яе фанетычныя рысы адлюстраваны ў дагаворах XIII-XIV стст. Полацка, Вiцебска i Смаленска з Рыгай i Гоцкiм берагам, з якiх асаблiва паказальны дагавор смаленскага князя 1229 г.

У часы ВКЛ гаворкi дрыгавiчоў, полацка-смаленскiх крывiчоў i радзiмiчаў, якiя ўтваралi адну групу, канчаткова кансалiдавалiся ў беларускую мову. У галiне фанетыкi яе асаблiвасцямi сталi "дзеканне" (дзед, дзецi замест старажытных усходнеславянскiх дед, дети), "цеканне" (цётка, цень, мацi замест тетка, тень, мать), "аканне" (мароз, варона), "яканне" (вясна, зямля, сястра), цвёрды гук "р" (крыўда, пiсар, тры), "фрыкатыўнае вымаўленне "г", прыстаўныя зычныя i галосныя гукi ў пачатку слова (возера замест старажытнага озеро, iльняны замест льняны, iржа, вока i г. д.) i iнш., у сiнтаксiсе - выкарыстанне слоў "каб", "калi", часцiц "цi", "чы" i iнш.

Развiццю старажытнабеларускай (цi, як яе называлi тады, "рускай") мовы спрыяла тое, што ў канцы XIV-XVII стст. яна з'яўлялася дзяржаўнай мовай Вялiкага княства Лiтоўскага з першых стагоддзяў яго iснавання. На ёй размаўлялi вялiкiя князi лiтоўскiя i лiтвiнская феадальная знаць. На ёй працавалi княжацкая канцылярыя ў Вiльнi, судовыя ўстановы, магiстраты. На ёй размаўлялi на соймах i ў час дыпламатычных перагавораў. У часы ад Аляксандра Ягелончыка да Жыгiмонта III вялiкая колькасць грамат, прывiлеяў, лiстоў, наказаў, спiсаў i iншых актавых дакументаў пiсалася на абеларушанай царкоўнаславянскай мове. Яе ўжыванне ў афiцыйным справаводстве было заканадаўча замацавана Статутам ВКЛ 1588 г. На ёй стваралiся шматлiкiя летапiсы, мастацкiя, публiцыстычныя i мемуарныя творы, на яе перакладалi воiнскiя i рыцарскiя аповесцi i раманы, гiстарычныя хронiкi i апакрыфiчныя аповесцi. Ф. Скарына, С. Будны, дзеячы уніяцкай царквы спрыялі ўвядзенню беларускай мовы ў сакральную (рэлігійную) сферу, што таксама з'яўляецца сведчаннем факта сфарміраванасці нашай народнасці. С. Будны ў 1562 г. у Нясвiжскай друкарнi выдаў беларускамоўны "Катэхiзiс".

Беларуская мова з другой паловы XVI ст. паступова пачала здаваць свае пазiцыi пад нацiскам польскай. У сувязi з перайманнем шляхтай чужой мовы ў сiтуацыi двухмоўя наша мова пакрысе выцясняецца з ужытку. Рашэннем сойма 1696 г. статус дзяржаўнай на тэрыторыi княства быў замацаваны за польскай мовай.

Паступова складваліся агульныя абрады (Каляды, Масленiца, Купалле, Дзяды i iнш.) і звычаi (сябрына - сумеснае карыстанне сенажаццю, пашай, пчоламi i г. д.; дружба i ўзаемадапамога саўладальнiкаў гэтай маёмасцi - сяброў; талака - калектыўная суседская дапамога ў гаспадарчых работах).

Такiм чынам, на працягу другой паловы XIII-XVI стст. на акрэсленай этнiчнай тэрыторыi сфармiраваліся своеасаблiвы агульнабеларускi комплекс традыцыйнай культуры i сiстэма мовы, якiя сведчылi пра нараджэнне новага этнасу. XVII i XVIII стст. былi перыядам узмацнення i далейшага развiцця новых этнiчных прыкмет.

Знешняй формай праяўлення самасвядомасцi з'яўляецца назва народа - этнонiм.

У XIII-XVI стст. у дачыненнi да насельнiцтва Беларусi ўжывалiся розныя этнонiмы. Да XVII ст. абагульняючай для праваслаўнага насельнiцтва Беларусi, Украiны, Масковii з'яўлялася назва "Русь", "рускiя", "русiны". Хоць у iх грамадскай свядомасцi захоўвалася ўяўленне аб асаблiвай блiзкасцi ўсходнеславянскiх народаў, якое замацоўвала праваслаўная царква, насельнiкі Русi Лiтоўскай i Русi Маскоўскай лiчылі кожны менавiта сябе "сапраўднай" руссю, а сваiх суседзяў называлi "масквой", "маскавiтамi", "маскалямi" цi, адпаведна, "лiтвой", "лiтвiнамi", "ліцвінамі", "лiтоўцамi". Беларускiя "русiны" ўжо ў XV-XVI стст. адрознiвалi сябе ад "маскавiтаў" суседняй дзяржавы, iх мову называлі "маскоўскай", а сваю - "рускай". Этнонiм "рускiя людзi" меў больш стабiльную распаўсюджанасць сярод жыхароў усходняй Беларусi i Смаленшчыны.

Украiнцы, рускiя, палякi i iншыя еўрапейскiя народы называлi беларусаў "лiтвiнамi", гэта ж паняцце было саманазвай i беларускага насельнiцтва. Славянiзаванае вызначэнне "лiтвiны" адрознiвалася ад саманазвы ўласна літоўцаў, якая гучала як "lietuwis", "lietuviai", "lietuwininkas". У XIV-XV стст. "лiтвiнамi" называлi сябе пераважна жыхары заходнiх зямель Беларусi i ўсходу Летувы. У XVI i асаблiва ў XVII-XVIII стст. назва распаўсюджваецца на ўвесь беларускi этнас.

Гэта форма нацыянальнага самавызначэння насель-нiцтва Беларусi (асаблiва шляхты) умацоўваецца пасля аб'яднання княства з каралеўствам у Рэч Паспалiтую, якое разглядалася як "аб'яднанне дзвюх нацый (палякаў i лiтвiнаў) у "адзiную нацыю". Мясцовыя магнаты i шляхта доўгi час падкрэслiвалi, што яны менавiта "лiтвiны", чым выказвалi даволi высокi ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасвядомасцi. Назвы "лiтвiны", "Лiтва", на думку даследчыкаў, былi найбольш абагульняючай формай этнiчнай самасвядомасцi i самавызначэння беларускага насельнiцтва ў XVII-XVIII стст.

Названыя этнонiмы ў залежнасцi ад абставiн маглi ўжывацца паасобку цi сумесна ("лiтвiн рускага роду", "лiтвiн-беларусец"), але ўсе яны з'яўлялiся элементамi этнiчнай самасвядомасцi беларускага народа. Аддзялiўшы ад сябе словы "Лiтва" i "Русь", мы атрымалi поўную блытанiну ў нашай мiнуўшчыне - не маглі знайсцi ў сваёй гiсторыi сябе, заблыталiся, што ў нашай культуры нашае, а што чужое, адкуль мы i адкуль iншыя.