Оршаған ортаның ластануы, олардың түрлері және олардың қоршаған ортаға тигізер әсері

Қоршаған ортаның ластануы – адамға және табиғи экожүйеге зиянды әсер ететін физикалық-химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға нұқсан келтіруі. Табиғат құбылыстары мен заңдылықтарына қайшы келетін және оның қалыпты жағдайына нұқсан келтіретін сандық, сапалық және құрамдық өзгерістердің барлығы қоршаған ортаның ластануына алып келеді. Қоршаған ортаның ластануы кейде табиғат құбылыстары әсерінен, негізінен адам әрекетінен пайда болады. Қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік болып бөлінеді. Табиғи ластану күшті табиғи процестер салдарынан (жанартау атқылауы, сел жүру, топан су басу, өрт, т.б.), антропогендік ластану адамның шаруашылық іс-әрекетінің салдарынан қалыптасады. Антропогендік ластануға өндірістік, тұрмыстық қалдықтар мен әр түрлі улы заттардың қоршаған ортаға белгілі мөлшерден тыс шығарылуы, табиғи нысандарды орынсыз пайдалану жатады. Семей сынақ алаңында болған ядролық жарылыстар, Арал өңірінің экологиялық жағдайлары (қ. Арал экологиясы), т.б. қоршаған ортаға нұқсан келтірудің айқын мысалы болып саналады. Ластану түрлері Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді: Физикалық ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар, жылу, шулар және тербелістер. Химиялык ластану – көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. Биологиялық ластану — ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер. Радиациялық ластанудьң басқа ластанудан коп айырмашылыгы бар. Қысқа толқынды элекгромагаиттік сәуле шыгару мен зарядталган боліктерді боліп шыгаратын түрақсыз химия-лык элементтердің ядросы — радиоактивті нуклидтер. Міне, осы болшектер мен шығарылган сәулелер адамның организміне түскенде жасушаларды бүзады, соның нәтижесінде түрлі ауру­лар пайда болады.

Ауыл шаруашылығы мен өндірістің қарқындылығына байланысты экологиялық мәселелер. Пестицидтер және олардың түрлері және оларды қолданудағы зардаптар.

Пестицидтер және олардың классификациясы. Пестицидтер (дат. pesfo -жұқпалы ауру, cido-өлтіремін) - өсімдік зиянкестері мен ауруларына, арамшөптерге, мақта, жүн, теріден жасалған бұйым зиянкестеріне, жануарлар экопаразиттеріне, адам мен жануарларға ауру тарататын организмдерге қарсы қолданылатын химиялық заттар.
Химиялықтабиғатыжәнепатогендікқасиетінебайланыстыпестицидтердіңбірнеше: гигиеналық, химиялык., өнеркәсіптікклассификациясы бар.
Пестицидтерулылықдәрежелерініңәртүрліболуыменерекшеленеді. Улылығынбағалауүшінтәжірибегеалынғанжануарлардың 50% өлетіндозаны, яғниорташаөлтірудозасын (ЛД50) пайдаланады. ЛД50 мөлшерінебайланыстыпестицидтерді: куштіәсерететінулызаттар, улылығыжоғары, улылығыорташа,жәнеулылығытөмендепбөледі.
Тұрақтылығынабайланыстыпестицидтерді: өтетұрақты (ыдыраууақыты 2 жылданкөп); тұрақ ты (0,5-1 жыл); салыстырмалытұрақты (1-6 ай); тұрақтылығы аз (1 ай) депбөледі. Көбінехлорорганикалық, фосфорорганикалықжәнесынапорганикалықпестицидтержиіқолданылады. Әсеретуобьектісіне (арамшөптер, зияндыжәндіктер, жылықандыжануарлар) жәнехимиялықтабиғатынабайланыстыпестицидтермынадайтоптарғабөлінеді: акарецидтер - кенелерменкүресуүшін; альгицидтер - балдырлар мен басқа да су өсімдіктерінқұртуүшін; антисептиктер - бейметаллматериалдардымикроорганизмдерденқорғауүшін; бактерицидтер - өсімдіктердіңбактериалдыауруларыменжәнебактерияларменкүресуүшін; зооцидтер - кемірушілерменкүресүшін; инсектицидтер - зияндыжәндіктерменкүресуүшін; лимацидтер - әртүрлімоллюскаларменкүресуүшін; нематоцидтер - жұмырқұрттарменкүресуүшін; фунгицидтер - топырақтағысаңырауқұлақтарменкүресуүшін.
Сондай-ақпестицидтергеөсімдіктердіңжапырақтарынжоюүшінпайдаланатын - дефолианттар, өсімдіктіңартықгүлдерінқұртуүшін - дефлоранттар, өсімдіктіңдамуы мен өсуіңреттейтін - химиялықзаттар, арамшөптердіжоюүшін _ гербицидтер, жәндіктер, кемірушілержәнебасқа да жануарлардыүркітуүшінқолданылатынхимиялықзаттар - репелленттер, жоюүшіналдыменжәндіктердіеліктіретін - аттрактанттар, жәндіктердіжыныстықстерилдеуүшінқолданатын - стерилизаторлардыжатқызады.

Пестицидтердіпайдалануауылшаруашылығы мен ормаңшаруашылығыныңөнімдерінарттырғаныментопыраққа, қоршағанортағазиянды. Пестицидтердіңішінде - дихлордифенилтрихлорэтан (ДДТ) көпқолданылады. Кезіндедүниежүзіндежылсайын осы пестицидтің 100 мың тонна мөлшерішығарылыпотырған. Соңғыжылдары АҚШ, ТМД елдерінде, Венгрияда, Швеңияда, Нидерландыдажәнет.б. елдерде ДДТ-ныңшығарылуытоқтатылған. Себебіауылшаруашылығынатигізетінпайдасынанэкологиялықтұрғыданзияндылығыасыптүскен. Жартылайыдыраумерзімі 50 жылданартықболғандықтан, қоршаған орта обьектілеріндежинақталған ДДТ қоректіктізбекарқылыадамдар мен жануарлардыңденесінеөткен. Осы жағдайдыңсалдарынанәсіресебалаларөлімі, тұрғындардыңарасындабасқа да ауру түрлерікөбейген. ДДТ-ныңбиосферадакөптаралғанысоншалықты, Антарктидадағыпингвиндердіңбауырынан да табылған.