Wnioski

Sytuacja zbiorowości polskojęzycznych na dawnych Kresach Wschodnich determinuje status ich języka etnicznego w państwach ich zamieszkiwania. Jakie są jej współczesne socjolingwistyczne wyznaczniki? Biorąc pod uwagę kryterium zakresu komunikatywnego (in. kryterium funkcjonalno-komunikatywne), trzeba podkreślić, że polszczyzna nie jest jedynym kodem tych zbiorowości, a tym samym, że jej społeczny zakres komunikatywny jest ograniczony. Polski język etniczny (w jego zróżnicowaniu wariantowym) nie jest kodem państwowym (oficjalnym) w krajach osiedlenia tych zbiorowości, może zatem odgrywać rolę jedynie kodu lokalnego (środowiskowego, grupowego, rodzinnego). Jego ranga jest – tym samym – niższa niż języków oficjalnych danych państw (ukraińskiego, rosyjskiego, litewskiego, łotewskiego). W stosunku do języka standardowego danego kraju polszczyzna może być jedynie ujmowana w funkcji języka mniejszości narodowej lub w funkcji dialektu autochtonicznej polskiej/polonijnej zbiorowości. Od mobilności społecznej tej etnicznej zbiorowości, uregulowań prawnych i polskiej polityki zagranicznej zależy to, czy ten polski etniczny kod może występować w pewnych rolach języka urzędowego, państwowego (por. sytuację języka polskiego na Litwie, Ukrainie i Białorusi).

W odniesieniu do autochtonicznych polskojęzycznych zbiorowości na dawnych Kresach Wschodnich ich etniczny kod (język polski w zróżnicowaniu wariantowym) odgrywa przede wszystkim rolę integrującą, stanowi jeden z podstawowych składników ich autocharakterystyki i jedną z podstawowych wartości ich kultury, jest istotnym elementem w procesie identyfikacji członków tych zbiorowości i – tym samym – pełni funkcję socjolektu etnicznego. Wobec członków tych zbiorowości język polski (bez względu na ostateczną postać wariantową) odgrywa rolę kulturotwórczą, umożliwia uczestniczenie w kulturze polskiej i stanowi istotny czynnik w procesach ścierania się dwu konkurencyjnych systemów kulturowych – polskiego oraz systemu oficjalnej kultury państwa pobytu autochtonicznych polskojęzycznych zbiorowości. Wśród odmian polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich występuje współcześnie znaczne zróżnicowanie.

Wyraźnie zaznaczają się odmiany standardowe zgodne z normą języka ogólnego we wspólnocie komunikatywnej na terenie Polski, ale mają one ograniczony zasięg społeczny do części inteligencji. Przeważają zakresowo odmiany mieszane: kulturalne i regionalno-gwarowe, które mają tu – przede wszystkim – charakter enklawowy. Dla osób o bardzo słabej znajomości języka polskiego (które tę znajomość utraciły bądź ją dopiero nabywają) charakterystyczne są kresowe dialekty polonijne, które są melanżem języków (bądź dialektów) państw osiedlenia autochtonicznych zbiorowości polonijnych (w tym wypadku chodzi tu o języki wschodniosłowiańskie i bałtyckie) oraz składników różnych wariantów polszczyzny.

Użytkownicy polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich są w zdecydowanej większości polilingwalni (lub semilingwalni), ale w odniesieniu do trzech podstawowych przedziałów pokoleniowych (pokolenie najstarsze, średnie, młode) zaznaczają się wyraźne różnice w stosunku do języka polskiego i stopnia znajomości jego wariantów. Pokolenie najstarsze charakteryzuje jeszcze znajomość tradycyjnych kresowych odmian regionalnych polszczyzny, pokolenie średnie w części w ogóle nie zna języka polskiego, a w części posługuje się jego odmianami mieszanymi, pokolenie młode uczy się polszczyzny standardowej, a posługuje się – najczęściej – kulturalną odmianą mieszaną. Polszczyzna kresowa II połowy XX w. doczekała się realizacji artystycznych.

Zanotowane w gwarze rusycyzmy poddano weryfikacji dwojga Ukraińców pochodzących z Podola, którzy stwierdzili, że przeważająca większość tych wyrazów jest im znana z potocznego języka ukraińskiego tych okolic. Pokazuje to, że rusycyzmy w gwarach polskich na Ukrainie były przejmowane w przeważającej mierze najprawdopodobniej za pośrednictwem potocznej ukraińszczyzny.

Odsetek leksyki ogólnopolskiej w wypowiedziach poszczególnych informatorów zdaje się zależeć przede wszystkim od bazy językowej wyniesionej z domu rodzinnego oraz od intensywności kontaktu z językiem ukraińskim i rosyjskim w ciągu całego życia. W skali całego tekstu nie ma wpływu na używanie słownictwa ogólnopolskiego staranność językowa, ukończenie wielu klas polskiej szkoły ani też dość liczne wyjazdy do Polski. Udział leksyki ogólnopolskiej jest mniejszy zwłaszcza w wywiadach z tymi informatorami, którzy mają w języku wiele zapożyczeń, co pośrednio świadczy o niewielkim znaczeniu ilości leksyki rodzimej dyferencjalnej w tekstach.

Odmienność polszczyzny kresowej od języka ogólnopolskiego wynikała przede wszystkim z substratu języków (dialektów) wschodniosłowiańskich oraz innych niż w Polsce centralnej kulturowych uwarunkowań jej rozwoju. W odniesieniu do 20-lecia międzywojennego można mówić o występowaniu polszczyzny kresowej w postaci dwóch podstawowych odmian komunikacyjno-stylowych – w postaci regionalnych odmian polszczyzny ogólnej (in. regiolektów) oraz w postaci dialektów ludowych.

Przemiany społeczne, kulturowe i demograficzne w Polsce po drugiej wojnie światowej spowodowały przeobrażenia gwar ludowych w skali wcześniej
niespotykanej. Zainteresowanie badaczy zwróciło się zwłaszcza, choć nie tylko, ku
terenom, na których spotkała się ludność pochodząca z różnych obszarów.

Przemiany słownictwa gwarowego badano początkowo przede wszystkim metodą kwestionariuszową, sprawdzając liczbę różnych określeń danych desygnatów i stopień znajomości leksyki ogólnopolskiej, a przede wszystkim stosunek liczby nazw ogólnopolskich do liczby nazw gwarowych w danej miejscowości czy na danym obszarze.

Podkreślony został fakt, że leksyka ogólnopolska nie wypiera w sposób natychmiastowy słownictwa gwarowego z systemu językowego danej społeczności, lecz że obie te warstwy współwystępują na określonych warunkach.

Użytkownicy polszczyzny na dawnych Kresach Wschodnich są w zdecydowanej większości polilingwalni (lub semilingwalni), ale w odniesieniu do trzech podstawowych przedziałów pokoleniowych (pokolenie najstarsze, średnie, młode) zaznaczają się wyraźne różnice w stosunku do języka polskiego i stopnia znajomości jego wariantów. Pokolenie najstarsze charakteryzuje jeszcze znajomość tradycyjnych kresowych odmian regionalnych polszczyzny, pokolenie średnie w części w ogóle nie zna języka polskiego, a w części posługuje się jego odmianami mieszanymi, pokolenie młode uczy się polszczyzny standardowej, a posługuje się – najczęściej – kulturalną odmianą mieszaną.

Warto zaznaczyć, że język polski na Ukrainie jest bardzo zróżnicowany. W polszczyźnie Polaków zamieszkujących na Kresach południowo-wschodnich występują pewne zjawiska fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze i składniowe, które pokazują odmienność realizowanego systemu językowego. W krótkim zarysie, na przykładzie fonetyki, przedstawię charakterystyczne cechy polszczyzny kresowej. W języku ukraińskim akcent jest swobodny i ruchomy. Wpłynął on w znacznym stopniu na pojawienie się akcent oksytonicznego w niektórych pozycjach, przede wszystkim: w nazwach miejscowych, w których informatorzy zachowują akcent.