Język Polaków mieszkających na dawnych Kresach wschodnich

Warto zaznaczyć, że język polski na Ukrainie jest bardzo zróżnicowany. W polszczyźnie Polaków zamieszkujących na Kresach południowo-wschodnich występują pewne zjawiska fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze i składniowe, które pokazują odmienność realizowanego systemu językowego. W krótkim zarysie, na przykładzie fonetyki, przedstawię charakterystyczne cechy polszczyzny kresowej. W języku ukraińskim akcent jest swobodny i ruchomy. Wpłynął on w znacznym stopniu na pojawienie się akcent oksytonicznego w niektórych pozycjach, przede wszystkim: w nazwach miejscowych, w których informatorzy zachowują akcent.

Taka akcentacja jest cechą charakterystyczną polszczyzny kresowej. Występuje jednak w mniejszym lub większym natężeniu, ponieważ akcentacja związana jest przede wszystkim z interferencją leksykalną, więc im więcej jest zapożyczeń z języka ukraińskiego w języku Polaków zamieszkujących na Kresach wschodnich, tym z większą częstością ona występuje.

· Częstym i regularnym zjawiskiem jest redukcja samogłosek e>i/y, o>u. Dokonuje się pod wpływem fonetyki języka ukraińskiego, w którym akcentowane samogłoski e, o wymawiane są z większą energią artykulacyjną, a nieakcentowane z podwyższeniem artykulacji. Na Kresach wschodnich zredukowane o występuje pod wpływem języka ukraińskiego, w którym jeszcze w XVI wieku dawna samogłoska o miała wymowę zbliżoną do u. Pojawiają się także pojedyńcze formy typu: dvór, vótka, na nórzkach, z kontynuantem dawnego krótkiego o.

· Zachowała się także wymowa dawnych połączeń ir, yr, np., wybirali, przysciradła, zbirali, powmirali. Jest to cecha archaiczna, występująca w polszczyźnie literackiej Kresów południowo-wschodnich.

· Współczesny system fonetyczny języka ukraińskiego nosówek nie posiada, więc także wpływa na ich dezanalizacje w języku polskim. Samogłoski nosowe ę i ą regularnie są wymawiane asynchronicznie w śródgłosie (em ,en, om, on).

Rozłożenie samogłosek nosowych jest związane ściśle z fonetyką ukraińską. Są one realizowane bifonematycznie, a więc jako połączenie samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej, nawet w pozycji przed szczelinowymi, np. mężczyźna, gęnsto, książka, ciężko. Takie zjawisko wystąpuje w większości gwar wschodniokresowych.

· Bardzo liczne są przykłady zwężonej wymowy w wygłosowej grupie –ej, np. polskiej, drugiej, więcej, jednej, do niej, daliej, weseliej. Większość tych przykładów dotyczy nieakcentowanej samogłoski e.

· Grupy –eja-, -oja- we czasownikach najczęściej występują w postaci ściągniętej, ale sporadycznie pojawiają się i w postaci nieściągniętej np. wojsko stojało się, smiejali się ze mnie.

· Nieściągnięcie grup występuje przede wszystkim w leksemach o genezie ukraińskiej. W języku ukraińskim taka wymowa jest normą, więc nieściągnięte grupy –ij-, -yj- występują bardzo często, np. historiji, specyjalna, parafijany, sijali, Słovaciji, revolucija, pivonija, parafiji, komuniji, wysokyj. To zjawisko można zaliczyć do archaicznych cech fonetycznych, wspieranych przez język ukraiński.

· Na obszarze całych Kresów południowo – wschodnich, występuje miękka wymowa spółgłoski l ΄, niezależnie od pozycji fonetycznej, np. zostali, klasy, mleko, lubej, zielony, pole, byli, zapalienie, podeszli, liepiej, klasa, jedli, robili, tańczyli, spiewali, modlili, szli. To zjawisko można traktować jako archaizm polski wspierany przez język ukraiński.

· Powszechnym zjawiskiem jest występowanie ł przedniojęzykowo-zębowego. Cecha ta jest charakterystyczna dla polszczyzny Kresów południowo-wschodnich, a także występuje w gwarach polskich wschodniej Lubelszczyzny. Cecha ta jest uważana za archaizm polski wspierany przez język ukraiński. Cecha ta pojawia się regularnie we wszystkich pozycjach, nawet przed spółgłoskami oraz w wygłosie, np. były, szkoła, płakała, skończyła, ubierała, zabiła, koło, płutno, dał, była, pełne, opłatek, zachorovał, przyjechał, materiałym, młoda, długo, cała, przeszło, chciała.

· W języku polskim występują palatalne spółgłoski ś, ć, ź, ς które nie występują w ukraińskim systemie fonetycznym. Wpłynęło to w dużym stopniu na polszczyznę kresową. Pod wływem ukraińskim palatalne ć, ś, ź, ς są wymawiane jak półmiękkie spółgłoski s´, c´, z´, ς´. Palatalna wymowa ć, ś, ź, ς występuje w gwarach ukraińskich na dawnych terenach, które wchodziły w skład Rzeczpospolitej. Jest to wyraźny wpływ fonetyki polskiej na język ukraiński.

· Częsta jest dyspalatalizacja ń przed c, č, sk, np. skończyła, ukrajiński, Kszymieńcu. Taka wymowa związana jest z wpływem języka ukraińskiego.

Polacy/Polonia na Wschodzie – współczesność

Współcześnie zbiorowości, które posługują się różnymi wariantami polszczyzny poza granicami państwa polskiego, dzielą się na dwa typy:

1) autochtoniczne zbiorowości etniczne, osadnicze i przesiedleńcze;

2) zbiorowości emigracyjne (wychodźcze). Łącznie określamy je mianem zbiorowości polonocentrycznych lub wspólną nazwą Polonia. Enklawy etnicznych polskich mieszkańców dawnych Kresów Wschodnich należą – oczywiście – do typu pierwszego. Z tej racji część ich przedstawicieli, a także część badaczy, uznaje, że nazwa Polonia nie jest tu właściwa, chociaż nie ma ona żadnych negatywnych konotacji i trudno uznać takie stanowisko za racjonalne. W sporze o zasięg nazwy Polonia chodzi zatem nie tyle o racje, co o emocje i uczucia. Polonia „wschodnia” przeżyła bowiem trzykrotnie zmiany terytorialno-polityczne w XX w. Odzyskanie przez państwo polskie niepodległości w 1918 r. tylko części ludności narodowości polskiej na dawnych Kresach Wschodnich przywróciło status obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, powtórnie utracony w 1945 r. Rozpad b. ZSRR w latach 90 minionego wieku kolejny raz postawił Polonię „wschodnią” wobec nowych realiów politycznych i społecznych, ale również – de facto – bez możliwości wyboru przynależności państwowej, obywatelskiej i terytorialnej. Musi to wywoływać określone napięcia, które powodują dopatrywanie się w nazwie Polonia, zestawianej opozycyjnie z nazwami Polska, Polacy, elementów pejoratywnych. Dodać tu trzeba – dla wytłumaczenia takich motywacji uczuciowych – cały rejestr doświadczeń martyrologicznych, których historia nie szczędziła Polakom z dawnych Kresów Wschodnich. We współczesnej polskiej świadomości dawne Kresy Wschodnie stanowią swoisty fenomen. Składają się na niego następujące elementy:

1) Romantyczno-nostalgiczna geneza pojęcia Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej, utrwalona w świadomości Polaków w kraju i zagranicą poprzez literaturę piękną (A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Malczewski, B. Zaleski, H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, K. Iłłakowiczówna, J. Iwaszkiewicz, B. Schulz, J. Stryjkowski, M. Kuncewiczowa, M. Wańkowicz, Cz. Miłosz, T. Konwicki i inni).

2) Kilkusetletni związek polszczyzny kresowej z kulturą wysoką, zapewniającą jej status języka warstwy wykształconej, języka prestiżowego, interlektu wielonarodowościowej społeczności Kresów Wschodnich.

3) Utrwalone mity „rycerstwa znad kresowych stanic”, Dzikich Pól, przedmurza chrześcijaństwa, kulturowego limes między Zachodem a Wschodem, dziejowego posłannictwa Polski i Polaków

4) Tradycja ośrodków kulturalnych Lwowa i Wilna, ich wkład w rozwój polskiej kultury intelektualnej, tragiczne wydarzenia związane z walkami o zachowanie tych ośrodków w obrębie odradzającej się II Rzeczypospolitej (Orlęta Lwowskie, akcja gen. Żeligowskiego).

5) Historycznie ukształtowany duży obszar występowania różnych wariantów komunikacyjnych polszczyzny (język standardowy, odmiany regionalno-gwarowe, dialekty przejściowe i mieszane) na terenie Ukrainy, Białorusi i Litwy, kontynuujących regiolekty kresowe sprzed 1939 r. (por. uwagi wcześniejsze).

6) Relatywnie znaczna liczebność skupisk nosicieli i użytkowników różnych wariantów polszczyzny na terenie tych państw i zróżnicowane formy wewnętrznej organizacji tych skupisk. Fenomen dawnych Kresów Wschodnich powoduje to, że współczesność tych obszarów i status polskiej mniejszości etnicznej wartościujemy zwykle przez jego pryzmat, nie dostrzegając wyraźnego paralelizmu tendencji socjolingwistycznych w rozwoju Polonii „zachodniej” (emigracyjnej) i Polonii „wschodniej” (autochtonicznej).

Tymczasem w ciągu ostatniego 20-lecia dokonywał się (i dokonuje nadal) proces krystalizacji zbiorowości polskiej mniejszości etnicznej w państwach, które powstały po rozpadzie ZSRR i stanowią niezależne organizmy polityczne. Dla Polonii w tych państwach jest to pod względem psychologicznym sytuacja podwójnie trudna ze względu na jej autochtoniczność. Świadomość historyczna tych zbiorowości sytuowała je albo w roli warstwy dominującej (I i II Rzeczpospolita), albo w roli warstwy uciskanej przez zaborcę (Rosja, ZSRR). Ich status obecny jest inny. Etniczni Polacy (ci, którzy się tak samoidentyfikują) są obywatelami państw innych niż Polska i innych niż historyczny zaborca, a zarazem obywatelami niemającymi pozycji uprzywilejowanej, w dodatku – niejednokrotnie – obywatelami – drugiej kategorii. Ich pozycja w tych państwach zależy od szeregu czynników, takich, jak: status prawny, spoistość organizacyjna polskiej mniejszości etnicznej, mobilność społeczna, status socjalny i intelektualny polskiej zbiorowości, zróżnicowanie pokoleniowe, moc polszczyzny w stosunku do języka urzędowego danego państwa, sprawność komunikacyjna użytkowników polszczyzny.