Kresy Wschodnie – historia

Termin „kresy” jest niejednoznaczny i zmienny historycznie. W XII wieku nazwa „kresy” oznaczała linię wojskową pogranicza na Ukrainie od strony Kozaczyzny i Tatarów.

Tylko w XX wieku termin ten zaczęto odnosić do ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej. Po II wojnie światowej i przesunięciu granic „kresami” nazwano wszystkie ziemie, wchodzące historycznie w skład państwa polskiego i leżące na wschód do linii Bugu. Wyróżnia się Kresy południowo-wschodnie – to dawna Galicja i ziemie nad Dnieprem i Dniestrem oraz północno-wschodnie – to dzisiejsze tereny Litwy i Białorusi. Ponad 600 lat Polacy i Ukraińcy zamieszkiwali obok siebie. Wielowiekowe sąsiedztwo, więzi kulturowe i polityczne przyczyniły się do wzajemnego oddziaływania obu języków. Na tych terenach, poza granicą etniczną, z czasem wykształciła się odmiana polskiego języka narodowego.
Pojęcie kresów - w tym Kresów Wschodnich upowszechniło się w połowie XIX
w. Wprowadził je w 1855 r. poemat Wincentego Pola “Mohort”. Wprawdzie dla
Wincentego Pola Kresy to dolne Zadnieprze, a więc Kresy południowo-wschodnie, ale należy pamiętać, że górne Zadnieprze w XVII w. leżało na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, które wiążemy już z Kresami północno-wschodnimi.

Notacje leksykograficzne w Słowniku wileńskim (1861) i w Słowniku warszawskim (1900- 1927) bliskie są terytorialnemu rozumieniu kresów przez Wincentego Pola, chociaż oba te słowniki kładą główny akcent na znaczeniowy składnik ‘pogranicza’, współkonstytuujący znaczenie tego leksemu. Dopiero w Słowniku języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego znajdujemy zapis:

„kres”: część kraju leżąca blisko granicy, pogranicze (zwłaszcza dawne pogranicze wschodnie). Pochodził z kresów i mówił z śpiewnym akcentem. Nazwą kresy obejmujemy te prowincje, w których żywioł polski tuziemczy lub zwykle napływowy znajduje się w znacznej mniejszości, jak również te ziemie nawet etnograficznie polskie, gdzie ludność nie jest narodowo w znaczeniu politycznym uświadomioną.

Najnowsze słowniki wydzielają już dwa hasła zróżnicowane znaczeniowo i gramatycznie:

„kres <śr.-d.-niem krēs ‘krąg, okrąg, obszar określony granicą kolistą; granica czegoś, jakiejś przestrzeni; kraniec” o kres lasu, drogi, doliny. Step, morze (jest) bez kresu, zda się nie mieć kresu”; „kresy <od kres> książk. ‘część kraju leżąca blisko granicy; pogranicze (zwłaszcza dawne polskie pogranicze wschodnie)’ o Kresy wschodnie. Pochodzić z północnych kresów Polski. Mieszkać na kresach”.

Pojęcie kresów powstało w okresie, gdy państwo polskie nie istniało (a od
rozbiorów minęło ponad pół wieku), gdy pogranicze wschodnie dawnej
Rzeczypospolitej w świadomości Polaków stanowiło dalej jej integralną część, ale gdy – wobec ówczesnych realiów politycznych – świadomość ta graniczyła z iluzją.

Napodobnej zasadzie właśnie od połowy XIX w., gdy nasiliła się masowa emigracja z ziem przedrozbiorowego państwa polskiego (do Niemiec, Belgii, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej itp.) upowszechnia się powiedzenie, że trzy dzielnice Polski są pod zaborami, a czwarta – Polonia – jest na obczyźnie. Co prawda, nazwa Polonia występuje już od XI w., ale nabiera nowych treści w XIX w. – ‘zbiór osób polskiego pochodzenia, zamieszkujących w różnych krajach, które przyjmowały wychodźców polskich’ – w tym samym okresie, w którym kształtuje się pojęcie i nazwa Kresy. Oba te pojęcia są więc wytworem polskiej politycznej nostalgii z okresu schyłkowego romantyzmu, powstania styczniowego i masowych emigracji z ziem polskich w II połowie XIXw.

Od XX w. poczynając, historia i polityka zmieniały (i zmieniają) pojęcie kresów funkcjonujące w świadomości użytkowników polszczyzny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. oraz w 20-leciu międzywojennym odróżniano tzw. Dawne Kresy (z centrum w Kijowie), które nie wchodziły już w skład państwa polskiego, od kresowych województw: lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego, poleskiego, nowogródzkiego, wileńskiego.

Dzisiaj – jak się wydaje – odnosimy to pojęcie i do realiów XVII wiecznych, i do XIX w., i do 20-lecia międzywojennego, wreszcie do obszarów zamieszkałych przez etnicznie polskie zbiorowości, występujące w krajach Europy Wschodniej (Mołdawia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia). W tym kontekście uzasadnione jest stosowanie określeń polszczyzna południowokresowa (Ukraina, Mołdawia), polszczyzna północnokresowa (Litwa, Białoruś, Łotwa, Estonia) na oznaczenie różnych wariantów komunikacyjnych tych zbiorowości, mających genezę w systemie języka polskiego.

Jak przedstawia się geneza i dzieje tych zbiorowości? Początki stałej obecności Polaków i państwa polskiego na terenach położonych na wschód od Sanu, Bugu, Narwi należy chronologizować na XIV w. Inaczej nieco przedstawiały się te kwestie na terenach południowo-wschodnich, a inaczej na terenach północno-wschodnich. Proces opanowywania Rusi Czerwonej na południowym wschodzie rozpoczął Kazimierz Wielki: „(...) w 1344 roku nastąpiło wcielenie do Polski ziemi sanockiej, w 1349 – opanowanie ziemi przemyskiej, halickiej ze Lwowem i krzemienieckiej, w 1366 w wyniku układów z Litwą – utrwalenie dotychczasowego stanu rzeczy i rozszerzenie polskiego posiadania na ziemie północne i wschodnie: bełską, chełmską, włodzimierską oraz Podole naddniestrzańskie aż po rzekę Murachwę jako na ziemie lenne.

W 1434 r. Ruś Czerwona została zrównana pod względem prawnym z Koroną (otrzymała prawo polskie), a statuty nieszawskie w 1454 r. zrównały te ziemie pod względem przywilejów szlacheckich. Inkorporacja terenów pierwotnie ruskich (wschodniosłowiańskich) w skład Rzeczypospolitej spowodowała nowy podział administracyjny na województwa: ruskie (ze stolicą we Lwowie), bełskie, wołyńskie, podolskie, bracławskie, kijowskie oraz tzw. Dzikie Pola (niżowe części woj. kijowskiego i bracławskiego), które były niezasiedlone i gdzie władza była
sprawowana tylko doraźnie. Łącznie południowo-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej zajmowały obszar 1 100 000 mil kwadratowych i liczyły bez mała 600 000 mieszkańców. Granica etniczna polsko-ruska w okresie średniopolskim (XVI-XVIII w.) przebiegała Sanem oraz pograniczem na zachód od linii Leżajsk – Rzeszów – Brzozów – Krosno. Obszary te miały wówczas dla Rzeczypospolitej nie tylko olbrzymie znaczenie gospodarcze (rolnictwo, handel) i polityczne, ale także kulturalne. Lwów należał do pierwszej kategorii miast (tzw. civitates maiores), a do kategorii drugiej (tzw. civitates et oppida secundi ordinis) zaliczano Sambor, Przemyśl, Sanok, Krosno, Brzozów, Jarosław, Przeworsk, Łańcut, Rzeszów. Z ziem południowo-wschodnich wywodziło się wielu wybitnych pisarzy: XVI w. – Stefan Falimirz, Mikołaj Hussowski, Paweł z Krosna, Jan Herburt, Stanisław Orzechowski, Mikołaj Rej, Grzegorz z Sambora, Benedykt Herbest, Stanisław Sarnicki, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Jan Zamoyski, Szymon Szymonowic; XVII w. – Szymon Zimorowic, Bartłomiej Zimorowic, Andrzej Maksymilian Fredro, Stanisław Herakliusz Lubomirski, Jan Petrycy, Kacper Twardowski, Szczęsny Żebrowski; XVIII w. – Jan Stanisław Jabłonowski, Franciszek Karpiński, Ignacy Krasicki, Stanisław Leszczyński, Grzegorz Piramowicz. Polonizacji kulturowej (Gente Ruthenus, natione Polonus) i religijnej (katolicyzm) podlegały wówczas przede wszystkim warstwy wyższe, uprzywilejowane – magnateria, szlachta, bogate mieszczaństwo. Na całym tym obszarze, przy całej mozaice etnicznej (Rusini, Kozacy, Polacy, Żydzi, Tatarzy, Ormianie, Karaimowie, Wołosi, Niemcy), wyraźnie ilościowo dominowała ludność pochodzenia wschodniosłowiańskiego.

W XIX i XX w. granica etniczna przesunęła się na wschód, postępowała
bowiem polonizacja tych terenów, chociaż właśnie na wiek XIX przypada faza
samookreślenia odrębności narodowościowej Ukraińców. W 20-leciu 85
międzywojennym, idąc od północy, granica ta przebiegała mniej więcej na linii Bugu, a na terenie województwa lwowskiego (dawnego ruskiego, w nieco innych granicach) jego zachodnie powiaty: Krosno, Strzyżów, Przeworsk, Łańcut, Rzeszów, Kolbuszowa, Nisko, Tarnobrzeg – według spisów ludności – były całkowicie polskie pod względem etnicznym, a powiaty położone bardziej na wschód: Lubaczów, Jarosław, Przemyśl, Brzozów, Sanok – były etnicznie polskie w większości.

„Ziemie zamieszkiwane przez tzw. mniejszości narodowe dzieliły się w
odrodzonym państwie polskim na trzy województwa: lwowskie, tarnopolskie,
stanisławowskie i zajmowały 55 328 km2 powierzchni. Liczba ludności zaś (według ostatniego przed II wojną spisu z 1931 roku) wynosiła w województwie lwowskim 3 127 400 mieszkańców, w tarnopolskim 1 600 400, w stanisławowskim 1 480 300, razem 6 208 100, co dawało dość dużą gęstość zaludnienia (...).” Według danych, przytaczanych przez Z. Kurzową, na terenie tych województw, z wyłączeniem obszaru etnicznie polskiego i z przewagą ludności polskiej [zob. wyżej], stan ludnościowy i wyznaniowy przedstawiał się następująco: Polacy – 41,8%, Ukraińcy – 50,5%, inne narodowości – 7,7%; rzymskokatolicy – 30,7%, grekokatolicy – 58,4%, inne wyznania – 10,9%.

Po 1945 r. w skład państwa polskiego z dawnych Kresów południowo-wschodnich weszły tylko zachodnie powiaty dawnego województwa lwowskiego i
tym samym pojęcie tych kresów przeszło do legendy. O ile w wypadku Rusi Czerwonej i terenów ukrainnych mieliśmy do czynienia z ich inkorporacją w obręb Rzeczypospolitej, o tyle w wypadku obszarów północnowschodnich ich związek z Rzeczypospolitą dokonywał się w wyniku unii Królestwa Polskiego (Korony Polskiej) i Wielkiego Księstwa Litewskiego. „Pierwsza unia z Polską, przeprowadzona przez Jagiełłę w latach 1385-1386, rozpoczęła długi proces scalania obu organizmów państwowych. (...) Powtarzane co pewien czas unie, a zwłaszcza w 1400 r. w Grodnie, w 1401 w Wilnie, w 1413 w Horodle, miały zacieśniać związek między oboma państwami (...). Dopero unia lubelska 1569 r., dzieło średniozamożnej szlachty litewsko-ruskiej, dokonała w tym stanie rzeczy zasadniczej zmiany. Czyniła ona z Polski i Litwy jedną Rzeczpospolitą ze
wspólną władzą ustawodawczą. Szlachta litewska i ruska otrzymała już wszystkie prawa szlachty polskiej. Ustrój litewski upodobnił się do polskiego: skompletowano senat jeden dla całego państwa, wprowadzono wspólny sejm, obradujący według ustalonej kolejności: jeden w Grodnie, dwa w Warszawie, podzielono Wielkie Księstwo wzorem Polski na województwa. Było ich 9: województwo trockie, wileńskie, nowogródzkie, brzeskie, mińskie, połockie, witebskie, mścisławskie oraz Księstwo Żmudzkie.

Zasięg polszczyzny na terenie Kresów północno-wschodnich był
determinowany polskimi wpływami narodowościowymi i polonizacyjnymi wpływami kultury polskiej, głównie poczynając od unii lubelskiej.

W II połowie XVIII w. Obszar dominacji kulturowej polszczyzny (oczywiście w odniesieniu do warstw dominujących: magnaterii, szlachty i – w części – mieszczan) na północy sięgał za Kłajpedę, Szawle, Dyneburg, obejmował Mitawę, Rygę, Kieś, Rzeżycę; na wschodzie sięgał do
Zawołocza, Uświatu, Wieliża, Mścisławia, Suraża i Homla; na południu obejmował tereny poza linią: Homel, Turów, Pińsk, Brześć; na zachodzie w jego obręb wchodziło Podlasie.

Według opracowania autorstwa Z. Kurzowej, procesy polonizacyjne, które w XIX w. objęły na obszarze Kresów północno-wschodnich w większym zakresie niższe warstwy społeczne, podtrzymały rolę polszczyzny jako dialektu kulturalnego i jako interlektu międzyetnicznego (tereny byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowiły swego rodzaju tygiel narodowościowy), a nawet zwiększyły jej zasięg społeczny, chociaż demograficznie Polacy tu nie przeważali. Dane spisu ludności z 1909 r. Są następujące: gubernia kowieńska – 8% ludności deklarującej narodowość polską, wileńska – 46%, suwalska – 4,4%, grodzieńska – 25,3%, witebska – 7,9%, mińska – 8,4%, mohylewska – 3%.

Po odzyskaniu niepodległości, w 20-leciu międzywojennym polszczyzna
zachowała status dominującego wariantu komunikacyjnego w województwach
należących do Rzeczypospolitej. Według spisu z 1937 r. procent ludności
(niekoniecznie polskiego pochodzenia) posługującej się językiem polskim wynosił:
województwo białostockie – 71,9%, nowogródzkie – 52,4%, wileńskie – 59,7%,
poleskie – 14,5%. W tym czasie północnokresowy obszar narodowościowy polski w obrębie Rzeczypospolitej obejmował około 50 000 km2 i zamieszkiwało na nim
1 611 000 osób, z czego łącznie 64% stanowili Polacy, 12% - Białorusini, 6% -
Litwini, 13%-Żydzi, 5% - inni.

Po 1945 r. z tego obszaru w skład państwa polskiego została włączona tylko
część dawnego województwa białostockiego, zatem i w tym wypadku Kresy północno-wschodnie przestały być składnikiem współczesnej świadomości
kulturowej, przenosząc się w sferę tradycji i mitologii. Spadkobiercami tradycji dawnych Kresów wschodnich (południowo-wschodnich i północno-wschodnich) stały się autochtoniczne polskie i polonocentryczne zbiorowości na terenie państw, które powstały po rozpadzie ZSRR.

W ostatnim dziesięcioleciu XX w. liczebność tych zbiorowości, posługujących się różnymi wariantami polszczyzny, szacunkowo wynosiła: Mołdawia – 5 000, Ukraina – 200 000, Białoruś – 400 000, Litwa – 250 000, Łotwa – 60 000, Estonia – 3 000 (łącznie ponad 900 000).

W ciągu 2 połowy XX w. rozwój polszczyzny na tych terenach był regresywny. Straciła ona bowiem rangę interlektu na rzecz języka
rosyjskiego, pozostając językiem o tradycyjnym prestiżu, kodem atrakcyjnej kultury, ale zarazem jedynie językiem mniejszościowej grupy etnicznej. O ile zatem do okresu II wojny światowej (od XVI w. poczynając) prestiż i społeczny zakres polszczyzny kresowej sukcesywnie wzrastał, o tyle lata 1940-1990 zmieniły tę sytuację na jej niekorzyść. Przyczyny tego stanu rzeczy są znane, mają one charakter polityczny i wiążą się z tragicznymi losami Polaków w ZSRR.

Odmienność polszczyzny kresowej od języka ogólnopolskiego wynikała przede wszystkim z substratu języków (dialektów) wschodniosłowiańskich oraz innych niż w Polsce centralnej kulturowych uwarunkowań jej rozwoju. W odniesieniu do 20-lecia międzywojennego można mówić o występowaniu polszczyzny kresowej w postaci dwóch podstawowych odmian komunikacyjno-stylowych – w postaci regionalnych odmian polszczyzny ogólnej (in. regiolektów) oraz w postaci dialektów ludowych.

I jedne, i drugie były zróżnicowane terytorialnie zgodnie z ich historią, można więc mówić o regiolekcie południowokresowym (lwowskim) i południowokresowych dialektach ludowych oraz o regiolekcie północnokresowym (wileńskim) i północnokresowych dialektach ludowych. Regiolekty funkcjonowały w obrębie szeroko rozumianej normy kodu standardowego z uwzględnieniem odstępstw od niej, wynikających z powszechności ich występowania na danym obszarze w wypowiedziach użytkowników języka, należących do inteligencji, czyli społecznej warstwy normotwórczej. Dialekty ludowe były znacznie bardziej zróżnicowane lokalnie, miały uzualny profil rozwoju, wyłącznie mówiony wariant komunikacyjny oraz trwały związek z niewykształconą ludnością pochodzenia chłopskiego i robotniczego.