Badania polszczyzny na Ukrainie

Podejście socjolingwistyczne w badaniach nad polszczyzną kresową Pierwsze artykuły i rozprawy dotyczące współczesnej polszczyzny gwarowej na Ukrainie dotyczą kilku gwar z obszaru dzisiejszej Ukrainy zachodniej, a oparte były na materiałach przedwojennych lub zebranych od przesiedleńców (Harhala 1931; Hrabec 1955; Dejna 1956; Łesiów 1957 i 1959). Na materiałach przedwojennych oparta jest również monografia Z. Kurzowej Polszczyzna Lwowa i Kresów południowowschodnich do 1939 r. (Kurzowa 1985). Język powojennych repatriantów z terenów kresów południowych badał zwłaszcza W. Paryl (np. 1988, 1991a, 1991b, 1996, 1998a, 1998b), a także inni (np. Basara, Zduńska 1969; Zduńska 1971). Badania terenowe polskich gwar kresowych zainicjował dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku zespół mińskiego językoznawczy Wiaczesława Werenicza, a ich rezultaty zostały opublikowane w dwutomowym zbiorze Польские говоры в СССР (Werenicz 1973) oraz w kilku pierwszych tomach Studiów nad polszczyzną kresową (SPK). W roku 1989 badania nad gwarami południowokresowymi podjął prof. Janusz Rieger z zespołem; wyniki tych badań były i nadal są publikowane przede wszystkim w seriach Studia nad polszczyzną kresową oraz Język polski dawnych Kresów Wschodnich, a także w opracowaniach książkowych (m.in. Cechosz 2001; Dzięgiel 2001; Dzięgiel 2003; opracowania słownictwa – zob. dalej). Ukazały się poza tym dwa tomy polskich tekstów gwarowych z Ukrainy z opracowaniem językowym (Rieger, Cechosz-Felczyk, Dzięgiel 2002 i 2007). Szerzej historię badań nad gwarami polskimi na Ukrainie 12 opisywał J. Rieger (np. 2002a: 7 i nn.), pisze na ten temat również E. Dzięgiel (Dzięgiel 2003: 17—20). Dzieje badań nad rozwojem kulturalnej polszczyzny południowokresowej przedstawiła m.in. Z. Kurzowa (1985: 41 i nn.). Bibliografię prac o polszczyźnie kresowej do 1993 sporządziła Z. Sawaniewska-Mochowa (1991 i 1995). Powiązanie opisu językowego z sytuacją socjolingwistyczną danego obszaru w opisach polszczyzny kresowej jest dziś sprawą oczywistą, gdyż powszechnie przyjmuje się wielką rolę, jaką czynniki historyczne i społeczne odgrywają dla zachowania lub stopniowej utraty polszczyzny na tych obszarach. Przeważająca większość opracowań językowych jest zatem poprzedzana krótszym lub dłuższym opisem sytuacji społeczno-językowej, z tym że częściej jest to charakterystyka opisowa niż ujęcie schematyczne. Już przed drugą wojną światową H. Turska w rozprawie O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie, wydanej drukiem dopiero w latach osiemdziesiątych XX w., pokazywała wpływ czynników pozajęzykowych na polszczenie się ludności litewskiej i białoruskiej na obszarach na północ od Wilna (Turska 1982). Na znaczenie sytuacji socjolingwistycznej dla zjawisk językowych szczególną uwagę zwracali m.in. W. Werenicz (zwł. 1982; 1996), W. Czekman (np. 1982), a także J. Rieger, który wielokrotnie podkreślał rolę czynników pozajęzykowych dla stanu zachowania polszczyzny na Ukrainie, tak dotyczących całej społeczności – jak pochodzenie stanowe użytkowników tej polszczyzny, skład narodowościowy wsi, jej oddalenie od innych wsi polskich lub też sąsiedztwo takich wsi, ogólną izolację danej wsi – jak i dotyczących poszczególnych informatorów – jak fakt uczęszczania w latach międzywojennych do polskiej szkoły, pobyt poza wsią, kontakt z Polską i polszczyzną pisaną itd. (np. Rieger 2002b; 2002c). Podejście socjolingwistyczne zastosowała E. Dzięgiel w książce Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich (2003). W części poprzedzającej opis zróżnicowania językowego badanych wsi przedstawiła różne stadia bilingwizmu u Polaków na Ukrainie, adaptując do sytuacji polszczyzny południowokresowej model zmiany językowej E. Haugena. Badane przez siebie skupiska językowe E. Dzięgiel podzieliła według stopnia zachowania polszczyzny, poczynając od czynnego posługiwania się nią przez większość mieszkańców danej wsi po całkowity zanik polszczyzny, a następnie opisała panującą w tych społecznościach 13 sytuację językową i scharakteryzowała łączące je i różniące cechy językowe. Autorka przedstawiła także czynniki wpływające na zanik lub zachowanie języka polskiego. Dla polszczyzny północnokresowej charakterystykę zależności między językiem a strukturą społeczną postawiła sobie za cel A. Zielińska (2002). W pracy tej podjęto problematykę zróżnicowania językowego pomiędzy trzema grupami społecznymi (bogatą szlachtą i mieszczaństwem, szlachtą zaściankową oraz chłopstwem), a także zróżnicowania pokoleniowego.