Леуметтік зерттеуге талдау жасау

Мақсаты: әлеуметтік зерттеуге қалай талдау жасауын үйрету.

Міндеттері: гистограмма, жиілік полигонын, кумулятиф, болдамды дәлелдеуді жасауды, құрастыруды үйрету.

Зерттелуші құбылыстар жайлы мәліметтер жиналып болған соң оларды ғылыми жағынан классификациялауға (жүйеге келтіруге) кіріседі. Классификацияның негізі ретінде құбылыстардың зерттелу мақсаты үшін айрықша мәнді белгілері алынады, өйткені сондай белгілер құбылыстарды мүмкіндігінше терең танып білуге негіз бола алады.

Зерттелуші құбылыстарды жүйелі түрде тәртіпке келтіріп, олардың зандылығын білдіретін ішкі байланыстарын ашып көрсету үшін, классификация белгілі бір логикалық ережелер мен теориялық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Олар мыналар:

1) классификация зерттеу үшін мәнді белгісі бойынша жасалуы тиіс;

2) классификация жүйелі болуы қажет, яғни ол бірден бірнеше белгісі бойынша жасалмай, бір ғана белгі бойынша жасалуы тиіс;

3) классификация толық болуы тиіс, яғни ол белгі бойынша сол құбылысқа қатысты жағдайдың бәрін қамтуы тиіс;

4) кұбылыстардың әр тобының арасындағы айырмашылықтар елеулі болуы керек.

Зерттелуші құбылыстарды бұлайша классификациялауға кіріспес бұрын жиналған мәліметтерді мұқият ретке келтіріп, мәнді белгілерін анықтап алу керек.

Анкста тарату арқылы жиналған бірнеше жүздеген жауаптарды ретке келтіру, мәселен, былай жүргізіледі: жиналған жауаптарды алдымен барлық категорияларға (топтарға) классификациялаудың жоспары жасалады. Содан кейін кодпен жазылатын мәліметтер цифрлық символдарға, яғни жауаптардың әрбір категориясына есептеу кезінде пайдалануға болатын сандық белгілер беріледі.

Мәліметтерді ретке келтірудің ендігі кезеңі - белгілі бір сандармен белгіленген жауаптарды перфорациялау (тесу) жолымен тиісті карточкаларға көшіріп, карточкаларды машинкаға салады, ал машина тиісті сұрақтарға катысты жауаптарды іріктеп алып, карточкаларды жауаптар катерориясына бөледі. Алайда жауаптарды есептеп, классификациялауды машинасыз, қолмен жүргізуге де болады.

Бұдан кейін жиналып, классификацияланған жауаптар статистикалық тәртіп кекелтіріліп, түрліше таблицалартүрінде көрсетіледі. Таблицалар әрбір қойылған сұраққа проценттік шама түрінде жинақталып берілген жауаптар болып табылады.

Ғылыми түсіндірме жасау ғылыми зерттеу процесінің қорытындылаушы кезеңі десе де болады, өйткені бұған дейінгі мәліметтер жинау істің түпкі мақсаты — зерттелуші құбылыстардың түсіндірмесін жасау ғой.

Ғылыми түсіндірменің мәні зерттелуші құбылыстардың мазмұнын, құрылысы мен атқарар қызметін, сондай-ақ туу, даму және жойылу- себептері мен жолдарын танып білуде. Түсіндіру дегеніміз құбылыстарды диалектикалық тұрғыдан жан-жақты танып білу процесі.

Ғылыми түсіндірме беру процесін тар мағынада және кең мағынада ұғынуға болады. Тар мағынадағы түсіндірме тек құбылыстар арасындағы себепті байланыстарды ғана ашуды білдіреді. Ал кең мағынадағы түсіндірме себепті байланыстармен бірге сондай-ақ олардың даму заңдарын да ашуды білдірді.

Түсіндірменің тағы басқа да мағыналары бар: себепті түсіндіру, структуралық құрылысты түсіндіру, атқаратын қызметін (функциясын) түсіндіру және телеологиялық (мақсатты) түсіндірме. Бұлардың бәріне тоқталып жатуға уақыт аз.

Зерттеуші ғалым ғылыми заңдарды аша отырып, өзі ұсынған бастапқы жорамалды (гипотезаны) не растайды, не теріске шығарады. Ғылыми түсіндірме беру кезеңінде жинақталған мәліметтер ойша талданады, ал бұл үшін түрліше ойлау формалары мен амалдары қолданылады. Атап айтқанда, мәліметтер тәртіпке келтірілген соң құбылыстар арасындағы байланыстар жайлы бастапқы ұсынылған жорамалдар индукциялық және дедукциялық ойқорытындылардың және басқа логикалық ойлау амалдарының көмегімен тексеріледі. Егер байланыстың бар екендігі расталса, оның сипаты анықталады.

Ғылымның мақсаты, олай болса, ғылыми түсіндірменің де мақсаты, алдымен құбылыстар арасындағы себепті байланыстарды ашу. Бірақ сонымен қатар басқа байланыстардың да, оның ішінде функционалды байланыстың да маңызы зор.

Жоғарыда айттық қой, зерттелетін құбылыс пен басқа құбылыстар арасында сыртқы байланыс болады және сондай-ақ сол құбылыстың ішкі элементтерінің арасында ішкі байланыс болады. Құбылысты неғұрлым толық танып білу үшін ең алдымен осы ішкі байланыстарды ашу қажет, сондықтан зерттеушінің назары негізінен осы байланыстарды ашуға бағытталуы тиіс. Құбылыс элементтерінің арасындағы осы ішкі байланыстарды ашу және ол байланыстардың сипатын анықтау бұл құбылысты басқа құбылыстардан айырып тұратын ішкі мәнді қасиеттерінің сырын ашуға мүмкіндік береді.

Түсіндірме беру мен тексеруді бір-бірінен мүлдем бөліп қарауға болмайды, өйткені біртұтас таным процесінің барысында бұдан бұрын жасалған қорытынды әрдайым ұдайы тексеріліп отырады. Бірақ ғылыми түсіндірме жасалғаннан кейін оны арнайы тексеру ісі де жүргізіледі. Сондықтан қорытындыны тексеру жайлы әгіме болғанда, тексеруді де кең мағынада және тар мағынада қарауға болады.

Ғылыми түсіндірме жасалғанның артынша тағы да жаңа мәліметтер жиналып, жасалған түсіндірменің ақиқаттығын тексеру мақсатымен ол мәліметтертеориялық тұрғыдан талданса мұндай тексеру тар мағынадағы тексеру деп аталады

Кең мағынада тексеру деп ғылым мен қоғамның бүкіл ұзақ уақыт бойы дамуының барысында ғылыми ақиқаттардың ұдайы тексеріліп отыруын айтады. Мәселен, материяның атомдық құрылысы жайлы қорытынды 2,5мың жылдан бері әлі тексеріліп келе жатыр.

Білімнің ақиқаттығын тексеретін арнаулы ғылыми пән -л о г и к а бар. Логикадағы верификация (латынша ақиқаттықты дәлелдеу дегенді білдіреді) принципі бойынша кажетті пікірлер (білімдер) ғана емес, сондай-ақ барлық модальдық (ықтимал) ақиқаттарды да дәлелдеуге болады.

Логикалық дәлелдеу әдісінің көмегімен де арнаулы тексеруді іске асыруға болады. Алынған білімді тәжірибе жүзінде тексеруге нақты мәліметтер жеткіліксіз болған кезде логикалық верификация ретінде дәлелдеу әдістері қолданылады Бұл әдіс ғылыми білімдердің ақиқаттығын практика жүзінде тексеру уақытын қысқарту қажет болғанда да пайдаланылады. Білімдерді тексерудің логикалық әдісі ретіндегі дәлелдеудің мәні мынадай: кейбір білімдердің ақиқаттығы бұрыннан негізделген басқа қағидалардың көмегімен дәлелденеді. Бұл дедукциялық жолмен негіздеу деп аталады.